(Մտորումներ Արամ Պաչյանի երկու պատմվածքի շուրջ)
«Մեր վոոն՝ ռաստովցու թոռ Չլուդ Առտուռիկը, թռավ», – ազդարարում է Արամ Պաչյանի «Տրամվայ Երևան N5» պատմվածքի կերպարներից մեկը, «Արաբկիր» ֆուտբոլային թիմի խաղացողներից (հավանաբար՝ ավագը):
Հայոց բարբառներում «Չլուդը» կամ «Չլուտը» «Մերկ» է նշանակում, բայց և այլևայլ իմաստներ է կրում: «Չլուդ» որակումը հանդիպում ենք նաև Սիփան Շիրազի պոեզիայում, արդեն «տ»-ով, բայց նույնքան խորհրդաբանական ենթատեքստով.
– Օրը մանկան նման կբաժանվի մորից,
Ու հորական շունչը կծանրանա:
Շուտ խաբվեցիր չլուտ էս ծառերից,
Մերկությունդ հագիր, մերկացիր ու գնա…
Ու կարթնանա աշնան շունչը մահվան մոտից,
Ունայնության վրա հուշը կծանրանա,
Չլուտ օրեր կկախվեն կապույտ առավոտից,
Մերկ օրերդ հագիր, մերկացիր ու գնա…
Վերադառնանք Արամ Պաչյանի պատմվածքին. «Գուցե ուզում էինք, որ թռներ, որպեսզի ճակատագիրն ինքը կանխեր մեր ոճիրը, քիչ հետաձգեր մեզնից մեկի հոգուն բարդվող մեր ձախն ու ծուռը…»:
Խաղը, խաղի «լրջությունը» լարվել և կամաց-կամաց վերածվել էր կենաց ու մահու մրցավեճի: Իսկ մրցավեճը ծավալվում է «Մալաթիա» և «Արաբկիր» թիմերի միջև: «Արաբկիրը» պարտվում է 18-0 հաշվով: Եվ պարզվում է, որ ողջ թիմին պարտություն արդարացնելու համար անհրաժեշտ է… քավության նոխազ: Եվ ինչ, պարզվում է, որ սույն դարպասապահը բազում անգամներ կարեցել է «չոր», անառիկ պահել «Արաբկիրի» դարպասը: Դե, ինչ, պե՞տք է մեկը, որը պարտավոր է պատասխանել բոլորի համար, բոլորի փոխարեն: Եվ պատասխանողը գտնված է, մնում է պարպել կուտակված վրեժը: Բայց արի ու տես, որ Չլուդը, հաշվեհարդարին չսպասելով, թռչում է «զըռ կանաչ ցանկապատի» վրայով: Դե իհարկե, թիմի անդամներից յուրաքանչյուրը իրավունք ունի գլուխ պահելու, թերանալու, կամային որակներ չդրսևորելու, իսկ դարպասապահը պարտավոր է ամեն գնով դարպասը պահել անառիկ: Իսկ արի ու տես, որ Չլուդը ոտնահարելով հանրային կամքը, գլխակորույս փախչում է, «թռչում է իր բախտի ետևից»:
Եվ մինչև Չլուդին հալածող տղաների պարսը կհասցներ «կտրել շուկայի պոչը», ագորան՝ շուկայի հրապարակը, եռում ու քլթքլթում է: Իսկ «կապը կտրած» Չլուդը սլանում էր դեպի «վերջին հույսը»: Բայց, ի վերջո, ինչով են պայմանավորված Չլուդի փախուստն ու խելագար վազքը: Ումի՞ց էր փախչում: Հանդիսականի՞ց, կատաղած թիմակիցների՞ց, խայտառակ պարտությունից հետո թիմակիցների աչքերի մեջ նայելու անզորությունի՞ց, ինքն իրենի՞ց. «Ու ինչ արժեր փրկանքը, ինչ արժեր մեր փրկչի՝ խաղե խաղ մեզ պարգևած չոր դարպասը ու հակառակորդի հանդեպ գերզանցության զգացումը մի հատ, թաք մի հատ խայտառակ մեժդու նոգի համեմատ»: Այս ամենին հավելենք, որ փախչողը, թիմակիցներից ամենախիզախն է. «Թեև Չլուդ Առտուռիկը թռնում էր, մեկ է, նա քաջ տղա էր ու քաջաբար, արանք ճղելով, ծռվել-դզվելով, գայթելով ու օդ պատառոտելով, վազում էր…»:
Բախտ կոչվածը սատարում է, «Ժիզնենի կինոն» մոտենում է ավարտին, Չլուդը հասնում է փրկության եզրագծին և հայտնվում է փրկարար տրամվայում, №5 տրամվայում. «Չլուդը նստել էր վագոնում՝ առջևը հակվելով, պատուհանից այն կողմ մեզ չորոնելով, մեր ուղղությամբ թարթ չանելով: Սպասում էր: Շնչակտուր կանգնել էինք: Տեղում մնացինք: Չգիտեմ՝ ուրախ էինք, թե տխուր: Տրամվայը թափ էր հավաքում»:
Եվ ակամա Չլուդին ուզում ես հարցնել՝ թիմակիցներից կարողացար փախչել, բայց քեզանից ո՞ւր ես փախչելու, մարդ Աստծո…
Պաչյանի պատմվածքի երկրորդ մասը խորագրված է. «Տրամվայ մոռացման» և գրված է իբրև նամակ. «Բարև, Քրիս…»:
Պաչյանի իր «Օդեոնի դռները» ընթերցողի առջև բացում է հյուրընկալորեն, բայց առանց ավելորդ հուզականության: Բացում է բնավ ոչ այն մտայնությամբ, թե բոլորն էլ իր հյուսածո պատումներին առնչվելիս, հոգեպես կցնծան, և խորությամբ կընկալեն իր ճշմարտությունը: Բայց Պաչյանը բնավ չի նեղսրտում… գրողի հայացքը հառված է ֆոլքներյան «նախկինում գոյություն չունեցած մարդկային ոգու տարրերից հյուսվածին»: Այստեղ առաջնային է դառնում անվերջ փնտրողի կամքը, և թերևս դրանով է պայմանավորված ամենայն կաշկանդումներից ազատագրվելու, հոգեբանական տաբուները թոթափելու պաչյանական տևական ճիգը: Պաչյանը չի սիրում պարզապես գրականություն անել և համառորեն փորձում է հավատալ ու վստահել իր ներսում պատսպարված վավերագրողին. «Ես կուզեի այնպիսի նախադասություն գրել,- գրում է Պաչյանը,- որ չմտածեր, չվերհիշեր, չերևակայեր տրամվայը: Նախադասություն տրամվայի մասին, որ դիմադրում է գրականությանը, ընդդիմանում ռեֆլեքսային, հայելային մտաբերմանը և որի դիմադրումն ու ընդդիմությունը չեն դառնում վավերագրական հնարավորություններ և նրանք ոչ մի կերպ չեն դիմում մոռացման աղվեսությանը: Եթե կարողանայի սա անել, գրելու կեղծիքը չէր տառապեցնի ու կդադարեի ինքս ինձնից անկեղծություն մուրալ»:
Փորձառու արխիվարիուսի նման Պաչյանը տնտղում է անցյալի վավերագրերը, հայտնվում պատմական փաստերի հորձանուտում. «Տրամվայի պատմական անցյալը շաղկապել անձնական վերհուշին»: Եվ բացվում-ծավալվում է անհետացած մի ողջ դարաշրջանի համապատկերը, մի ողջ էպոխայի դիմանկարը: Եվ որն ամենակարևորն է, Պաչյանը կարողանում է նույն այդ դարաշրջանի ծալքերում զետեղել իր խենթ հոգու մի մասնիկը, և անցյալ-կատարյալ դարաշրջանը դառնում է այժմեական: Նույն էպոխայի դիմանկարում՝ իր անհանգիստ սրտից ինչ-որ կայծ և դիմանկարը կենդանանում, լցվում է կյանքով. «Ձիաքարշը ատրակցիոն էր, հավանաբար Երևանի առաջին reality show-ն, առաջին իսկական կարուսելը՝ այն ժամանակ և հիմա էլ քաղաքի ամենանշանավոր ու թիթիզ փողոցի սրտում»: «Թիթիզ»,- նրբին մի որակում և փողոցը մարդկային կերպարանք, դեպք ու դիմագիծ է առնում:
Հնարավոր է ապրել հատվածաբար և ապրել ամբողջ ժամանակի մեջ: Պաչյանը նախընտրում է երկրորղ ուղին: Օրը ցերեկով քո աչքերի առջև ավերակվում է քո նվիրական հուշը: Եվ կորստյան խեղդող ցավը խցում է կոկորդդ: Ախր հանրային կյանքի մի շատ կարևոր հատված վայրկյանի մեջ ջնջվում է, չկա՛, չի՛ եղել: Եվ դու պարտավոր ես քո քայլն անել, երկու ձեռքով կառչել փախչող ժամանակի վագոնի դռներից և հայտնվել անցած ժամանակի ներսում: Եվ Պաչյանի արխիվային վկայություններն ու ու լուսանկարները տնտղելը սոսկ գրական հնարանք չէ, այլ անցյալի կեռմաններում հայտնվելու քայլ: Այստեղի Չլուդը այլևս նախորդ ֆուտբոլային խաղի մերկը չէ, այլ պատմական աղետավոր մի ժամանակահատվածի ջարդից հրաշքով փրկվածը, տարագրության և անհայտության ճամփան բռնածը, հայաստանյան մանկատներից մեկում պատսպարված որբերից մեկը: Եվ ձիաքարշ վագոնում հրաշքով հայտնված «Չլուդը» սլանում է դեպի իր չիրականացված երազանքները. «Դու տրամվայի մեջ էիր… Վայրկյան առաջ՝ ճակատդ վագոնի պատուհանին էիր սեղմել, ֆոտոխցիկին էիր նայում: Տրամվայի հետ քո միակ լուսանկարը։ Վագոնի պատուհանից կլիշեիդ հայացքը»:
Դասականների (որոնցից մեկը որբ՝ ջարդից հրաշքով փրկված,) վկայությունները առանձնակի խորհրդավորություն ու լարում են հաղորդում Երևանյան տրամվայի ոդիսականին:
Պաչյանի պարականոն պատումներից լույս է ճառագում, «շաղավոտն» մի լույս, որն էլ հստակ ու տեսանելի է դարձնում բնավորությունների, հոգեվիճակների և իրավիճակների անմատչելի թվացող շերտերը:
«Տրամվայ մոռացման» պատմվածքում կարդում ենք. «Տրամվայի տեխնիկական շահագործման կանոններից. 1939թ.–Երթևեկության ժամանակ վագոնավարին արգելվում է վերացարկվել»: Սյուրռեալիզմին բնորոշ նմուշ: Ապշեցուցիչ է…
80-ականների Երևան… Արամ Պաչյանի և նրա սերնդի մանկության և պատանեկության քաղաքը. «Երբ հոսանքները տանում էին, դատարկ տրամվայի մեջ տուզիկ էինք ֆռցնում: Տուզիկը լուրջ գործ էր: Տեղը տեղին պիտի ֆռցնենիք, տանենինք-բերեինք վագոնով մեկ: Վերջում պատուհանից պիտի նայեր տուզիկը: Ու մարդիկ պիտի զարմայանին ուրախ, որ տրամվայից տուզիկ է նայում: Դու տրամվայի վագոնում տուզիկ ֆռցնողների անմահ սերնդից էիր»: Եվ խելահեղ զնգոցով և ընդհատ ազդակոչերով «Տրամվայ մոռացմանը» սուրում էր Երևանի փողոցներով, իրատեսներին՝ բարեկեցիկ կյանքի, սակավ մնացած երազողներին՝ երջանիկ, պայծառ ապագայի հույսեր ներշնչելով: Բայց մարդիկ մի առավոտ արթնանում և անակնկալի են գալիս. տրամվայը չկար: Կարծես ցնդել, անէացել էր: Անհնարին էր պատկերացնել, որ տրամվայի զույգ ուղեգծերը իրենց «թեփուկափայլ լույսը» այլևս չեն ցրելու: Տրամվայի բացակայությունը աբսուրդի թատրոն հիշեցնող մի ողջ ժամանակահատվածի վախճանն էր ազդարարում: «Конец прекрасной эпохи»,- կասեր Իոսիֆ Բրոդսկին: Անշուշտ «հրաշալի»-ին այստեղ հարկ է վերապահորեն, զգուշորեն մոտենալ. «Որքան շռնդալից էր տրամվայի ծնունդը, այնքան լուռ էր նրա մահը և տանելի մոռացումը: Երևանի տրամվայը գործեց շուրջ յոթ տասնամյակ, ապա ոչնչացվեց հիմնովին խորհրդային միության փլուզումից տասներեք տարի անց՝ 2004 թվականին»:
Եվ «կապտած բուշլաթը» պատմվածքի հերոսը Ջավախք մեկնելու ճանապարհին քրոջ հետ «կանգ էր առել լեննականի բազառի մոտ»: Եվ ծփարկում է թամաշան: Շուկայի խառնաշփոթում մանուշակագույն լիմոնադի գոյությունը իբրև հայտնություն. «լիմոնադը ֆանտան էր տալիս: մանուշակագույն պղպջիկներով կես մետրանոց հրճվանք։ երբեմն, երբ նոր շիշ էինք բացում, միջից լռություն էր ելնում։ հետո՝ սպասում, սպասում։ հանկարծ երևում էր առաջին պղպջիկը, երևում էր երկրորդը և ահա վերջինը՝ երրորդը, որը միշտ մի տեսակ խեղճ էր, մի տեսակ անտեղի։ բայց ինքն էլ ինքն էր՝ խեղճ ու անտեղի»: Պաչյանական պատումային հյուսվածքին հետևելիս անկնկալում ես, որ ուր որ է ինչ-որ բան պետք է կատարվի և կատարվում է. «հանկարծ մի ձեռք չանթեց շիշը: շշմած շուրջս նայեցի: բիգուձիներով կին էր՝ գնդլ, քրտնախաշ: իմ լիմոնադն էր խմում: խմեց: ծանր: փըթկ-պոկվեց շշից ու կանչեց՝ էֆֆֆ…»:
Ընթացքը, շարժը, ուղեծիրը և արևի լույսի պես աչքերդ շանթող պատկերը. «գորկի սադից ելար՝ կուզ-կուզ: երկինքը արգելանոցի բազրիքներով էր իջնում, ամպը՝ չամռի հետք»: Երևանից Գյումրի տեղափոխվելու «խոհական ու սրտաճմլիկ պատմությունը, այն հարյուրավորներից մեկը՝ առանձնություն, ինքնություն, վերամտածում, այլություն, անկրկնություն երազող հոգու պատռվածքներով»: Կյանք է, և կյանքի ճանապարհին, հենց այդպես՝ «հոգու պառվածքներով դու պարտավորված ես առանց կանգ առնելու, առանց շունչ առնելու, կտրել-անցնել փորձության երկար-երկար մի ճանապարհ. «լռությունից է, որ պատմությունը հույսի է փոխակերպվում»,- ասում է Պաչյանը»:
Իսկ առջևում դարանակալել է Աղետը: Կարծես հնչում է բախի սարսռազդու «ֆուգան»: Եվ դու հանկարծ զգում ես, որ կաթիլ-կաթիլ քեզ լքում են քո վերջին ուժերը, քեզ զրկելով անգամ արցունք թափելու, սգալու կարողությունից: Եվ ենթադրելի է, որ Արամ Պաչյանը պատմվածքի սույն հատվածը գրելիս, աշխատել է նյարդային մոլեգնությամբ, ինչպես Մորիս Ուտրիլլոն իր «Խենթությունը» կտավի վրա: Նույն բաց նյարդը, նույն կտրուկ վրձնահարվածները: Տարերային Աղետը կուլ էր տվել Հայաստանի ողջ հյուսիսը և Ապոկալիպսիս էր հիշեցնում: Ողբերգությունը սփռված էր բոլորեքյան և … դագաղների սղություն էր զգացվում: Եվ թող ներվի արտաբերել՝ դագաղ չէր ճարվում… Հնարավոր է՝ նատուրալիստական ճշգրտությամբ պատկերել կատարվածը և տեղ չհասցնել ողբերգության ողջ խորությունը: Պետք էր գտնել խորհրդանիշը, որ եղելությունը դաջվեր ընթերցողի մտապատկերում: «երկրաշարժին դագաղ սարքողի պակաս կար: պապս 1971-ից «արաբկիր» կահույքի ֆաբրիկայում աշխատավոր էր։ դեկտեմբերին նրանց՝ փայտ մշակողներին ու կահույքագործներին տարան լեննական դագաղ սարքելու… եթե էլի երկրաշարժ լիներ, ճզմվեի պանելների տակ ու եթե պապս ողջ մնար, կկարողանա՞ր ինձ համար դագաղ սարքել՝ իր ջոկջկած ադխոդներով: իր բուշլաթի մեխերով, իր ռանդայով ու քիփլիկ չագուչով… կսարքեր: պապս սրտոտ մարդ էր: կապտածը-ամենածանր բուշլաթն էր, որ գրկել եմ»:
Ցնցող խորհրդանիշը՝ «կապտած բուշլաթը» գտնված է, աղետի դեմ մեն-մենակ կանգնած մարդ-աստվորը հոգեպես՝ փրկված: Եվ հրաշք է, որ ահեղ փորձությունից մարդը դուրս է եկել ոչ թե կոպտացած, դաժանացած, այլ մաքրագործված ու բյուրեղացած ներաշխարհով: «Եվ ցոլում է վերընձյուղվող դողդոջ ծիլը…»:
Արվեստը պայմանականորեն բաժանում են երկու խմբի՝ նվիրական և անհայտության: Առաջին խմբում այն արվեստն է, որը ստեղծվում է և փոխանցվում, ժառանգվում է սերնդե-սերունդ: Իսկ անհայտության արվեստում անհայտ է, թե ստեղծագործական ճառագումը, որ հեռավոր աստղից է սկիզբ առել:
Անկասկած է, որ Արամ Պաչյանի պարականոն պատումները հյուսվել են անհայտ աստղի լույսի ներքո…
02.07.2022
