Լուսանկարը՝ Արամ Թելյանցի
Մոտեցման փորձ. Սեւակ Արամազդի «Արմեն» վեպը եւ Հայոց ցեղասպանությունը
Սեւակ Արամազդի «Արմեն» վեպում գործողության տեղի և ժամանակի խնդրի որոշարկման արտաքին՝ ոչ այնքան պարզորոշ երեւակվող հայտանիշներից բացի, առկա են ներքին` բովանդակային կարևոր ու ստոյգ կողմնորոշիչներ: Ընդհանուր պատումը հյուսվում և ամբողջանում է խորհրդանիշ-կերպարների մասնակցությամբ ծավալվող անցուդարձում` իրական կյանքում տեղի ունեցող դեպքերի, դիպվածների, պատահարների և իրադարձությունների բազմաճյուղ ծավալումներով, որոնք իրենց իմաստային պաշարով հաճախ կրկնակի, որոշ դեպքերում` նույնիսկ բազմակի շերտավորվելով` ձեռք են բերում խորհրդանշական կամ փոխաբերական տարբեր հիմնիմաստներ: Դրա շնորհիվ առանցքային թեմայի գեղարվեստական իրացումը դառնում է հնարավորինս համընդգրկուն, խոր ենթիմաստներով ու նրբերանգներով հագեցած: Վեպն ամբողջության մեջ՝ իբրեւ գեղարվեստական իրապատում, վերածվում է մի համապարփակ այլաբանության՝ միաժամանակ, պահպանելով արտացոլվող իրականության հարաբերական ինքնուրույնությունը` օտարության մեջ դեգերող հայ երիտասարդի դաժան ճակատագիրը:
Արմենի կյանքի տառապալից ու եղերական պատմությունն՝ իր հատկանշական-տիպական դրվագներով, այլաբանորեն խտացված ու ընդհանրացված գունագծերով արտացոլում է հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ողբերգական պատկերը: Որպես այլաբանության հիմնական արտահայտչամիջոցներ հանդես են գալիս խորհրդանիշն ու փոխաբերությունը կամ դրանց յուրահատուկ լեզուն, որի օգնությամբ նույնպես որոշարկվում է վեպում գործողության տեղի և ժամանակի խնդիրը: Այս մեկնակետից չափազանց բնորոշ են վեպի հատկապես վերջին` գարնանային գիշերվա սահմռկեցուցիչ դրվագ-տեսարանները, որոնցում քաղաքի ոստիկանները կեղծ, շինծու մեղադրանքով մերձիմահ ծեծելով` աջ թևը ջարդված ու արնաշաղախ Արմենին ձերբակալում և իր իսկ կառուցած կացարանից դուրս են տանում: Այդ դրվագները խորհդանշական անդրադարձմամբ զուգորդվում են հայոց ցեղասպանության սկզբի` 1915 թվականի ապրիլի 24-ի գիշերվա արյունալի իրադարձությունների հետ, երբ հաշված ժամերի ընթացքում Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում հորինովի մեղադրանքներով հազարավոր անմեղ հայեր ձերբակալվեցին և այնուհետև գազանաբար սպանվեցին: Այս առումով խիստ հատկանշական է, որ Արմենը, ժամանած ոստիկաններից հատկապես Գամրին է համարում «իր միակ թշամին», որին էլ անձնական վիրավորանք հասցնելու համար գլխի ուժեղ հարվածով տապալում է գետին: Գամրը, որն, ըստ երևույթին, ազգությամբ թուրք է, Արմենին անմարդկային դաժան ծեծուջարդով խոշտանգում է (Գամրի համազգեստից պոկված ոսկեդեղին կոճակը` խորհրդանշական իրեղեն ապացույցը, որն Արմենը հասցրել էր թաքցնել իր գրպանում, ի վերջո գտնում-հայտնաբերում է թուրք Աթան` գլխի ընկնելով, թե ինչ է կատարվել իրականում): Եվ եթե ավելացնենք նաև նշված դրվագներում «24 օրվա» (ապրիլի 24-ի) անուղղակի` այսպես կոչված, «ակնարկային հիշեցման» (ալլուզիա) առկայությունը, ապա, ելնելով վերոնշյալից, կարելի է վստահորեն պնդել, որ վեպում ժամանակի խնդիրը առավել կոնկրետություն է ձեռք բերում` ընդգրկելով առաջին համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդած երեք-չորս տարիները: Այդ են հուշում-վկայում նաև վեպում բազմիցս հիշատակվող «նոր օրենքի» ի հայտ գալը և դրան զուգընթաց, ինչպես ամբողջ երկրում, այնպես էլ Կիտակում տեղի ունեցած իշխանափոխությունը: Ընդ որում` ուշագրավ է այն, որ կիտակցիները, տարբեր հրաշագործ հատկություններ վերագրելով` գրեթե աստվածացնում են իրենց նոր քաղաքապետին՝ վերջինիս «առաջնորդող չտեսնված հանճարի» հետ կապելով իրենց «խայտառակ քաղաքում» կյանքը արմատապես վերափոխելու, արդար կարգ հաստատելու, «լուսավոր ու պայծառ ապագա» կերտելու հույսերը:
Ակներև է, որ այդ ամենը այլաբանորեն զուգահեռվելով` հիշեցնում է Ռուսաստանի բոլշևիկացման պատմական անցքերը: Այս տեսանկյունից, եղած կասկածները փարատում է վեպի վերջին դրվագը. նախկին շարքային ոստիկան, այնուհետև «նոր օրենքի» շնորհիվ քաղաքի ոստիկանապետ դարձած Չարկինը նախ փորձում է հրապուրել Արմենի հարևան թուրք հարբեցող Աթային «մի ամբողջ շիշ «Կարմիր»»-ով (պատահական չէ, որ գրողը, վարպետորեն օգտվելով խոսակցական լեզվի հանգամանքից, խուսափում է օգտագործել «գինի» բառը), որպէսզի նա դուրս հանի գետում խեղդամահ արված Արմենի դիակը, ապա եւ խոստանում Արմենի կացարանը հանձնել-նվիրել նրան՝ կեղծ վկայություն տալու դիմաց: Մի խոստում, որը տվյալ ժամանակաշրջանի պատմական փաստերին տեղյակ ընթերցողի հիշողության մեջ վայրկենապես զուգորդվում է բոլշևիկյան Ռուսաստանի և «համաշխարհային հեղափոխության» («գինի…») գաղափարախոսական հիմքի վրա արտաքուստ «կարմրելու պատրաստ» Թուրքիայի միջև ռազմաքաղաքական պատմական առուծախի հետ («- Մի ամբողջ շիշ «Կարմիր» կստանաս՝ իբրեւ պարգեւ,- շարունակեց Չարկինը նոյն մեղմ, բարեկամական ձայնով:- Յետոյ էլ…»):
Վեպում հայոց պատմության այս չսպիացող, արնածոր վերք-իրողությունները գեղարվեստական ինքնօրինակ անդրադարձմամբ արտացոլված են հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ողբերգականությունը խորհրդանշող գլխավոր կերպարի` Արմենի տիպականորեն անհատականացված ճակատագրում, մասնավորապես, Արմենին հայտնված երազում (երրորդ մաս, առաջին գլուխ): Ընդամենը երկու էջ զբաղեցնող այդ երազը, ըստ էության, բացառիկ նուրբ արվեստով ու հիացնող վարպետությամբ վրձնված հազվագյուտ մի հոգեբանական էտյուդ-ճեպանկար է, որը, հիրավի, բազմաշերտ ու խորախորհուրդ խորհրդանիշերի և փոխաբերությունների մի յուրակերպ ցուցասրահ է, որտեղ այլաբանական հակիրճ լեզվով ներկայացված են Արմենի կյանքը կանխորոշող դրվագները՝ հայ ժողովրդի անցած պատմական ճանապարհի կարևորագույն հանգրվանները` վաղնջական առասպելյալ Վահագնից մինչև ցեղասպանությունը: Մեջբերենք երազ-ճեպանկարը եզրափակող չափազանց բնութագրական այս հատվածը. «…Երիտասարդն աջով բռնել է մի բաժակ լիքը գինի, իսկ ձախով` կրծմրծված սև հաց: Նա հուշիկ քայլերով մոտենում է և գինին խաչաձև շաղ տալիս իր (Արմենի.-Ն.Հ.) հողաթմբին, իսկ հացն էլ խոր թաղում հողի մեջ: «Ես հաղթեցի»,- մրմնջում է նա, ապա շուռ գալիս ու դանդաղ հեռանում: Ինքը (Արմենը.- Ն.Հ.) մոտենում է իր հողաթմբին և զարմանում. այն մասում, ուր թաղված է իր գլուխը, արյունով գծված է մի անթերի կլոր շրջան, որից դուրս շուրջանակի դասավորված են անթիվ ծուռումուռ գծիկներ` արյան անկանոն ցայտերի պես: Հանկարծ լսվում է մի բարձր-զվարթ ձայն: Յետ է նայում և տեսնում Աթային, որ հողաթմբին տիրականորեն բազմած` ագահաբար խմում է գինու բաժակից և արագ-արագ կրծում սև հացը: «Ես հաղթեցի՜,- ուրախ նայելով շուրջը` ստեպ-ստեպ գոչում է նա,- հաղթեցի՜…»: Ճակատագրի այս ողբերգական պատկերները, որ երազում հայտնվում են Արմենին, վեպում աստիճանաբար նյութականանալով` վերածվում են դժնատեսիլ իրականության…
Այսպիսով, ակնբախ է դառնում, որ վեպն ունի կոնկրետ, ամուր և ցայտունորեն ընդգծված ազգային-պատմական հենք ու ատաղձ. այն այլաբանորեն պատկերում է հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ամենաողբերգական և ամենաբախտորոշ ժամանակաշրջանը` 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները:
Վեպի պատումային առանցքը, ինչպես արդեն նշվել է, աշխատանք գտնելու հույսով օտար երկրում հայտնված գլխավոր գործող անձի` Արմեն անունով հայ երիտասարդի տառապալից կյանքի վերջին երեք օրերի պատմությունն է: Նա ի խորո ճանաչելով «օտարություն» կոչվող երևույթի դաժան էությունը («անդառնալի դատապարտվածությունը` անկախ մեղքից և անմեղությունից»), հանգամանքների բերումով ակամա հայտնվում է իշխանության համար կատաղի պայքարի նենգ ու դավադիր խաղերի շրջապտույտում, և իրենց նոր ղեկավարին քծնելու իշխանության ներկայացուցիչների մոլագար քմահաճույքով` մանկասպանության հորինովի մեղադրանքով դառնում է քավության նոխազ ու գազանաբար սպանվում: Ընդհանուր առմամբ, սյուժետային պարզ ու սովորական գործողությունների և ֆաբուլային իրադրական հանգուցավորման արտաքին հյուսվածքը, ի տարբերություն ավանդական-ընդունված մոտեցման, այս վեպում աստիճանաբար ծավալվելով` առաջ է ընթանում հակադրությունների պայքարի և բախումների առավելապես ներքին` հիմնականում գլխավոր հերոսի հոգում կատարվող հոգեբանական տեղաշարժերի և փոփոխությունների բնական-տրամաբանական զարգացումներով, որոնցով պայմանավորվում են վիպական տարաբնույթ իրադրություններում Արմենի վարքի հոգեբանական հավաստիությունը, ինչպես նաև նրա ընկալումների, ապրումների ու զգացմունքների, խոհերի ու մտորումների կենդանի բնականությունը: Այս հատկանիշները իմի գալով` մատնանշում են Արմենի կերպարի կարևոր առանձնահատկություններից մեկը. գլխավոր հերոսը սկզբից ևեթ թեև ներկայանում է որպես արդեն հիմնականում ձևավորված անձնային որակներով` անհատական-ազգային ուրույն հոգեկերտվածքով, բարոյական ավանդապարզ նկարագրով ու կայուն բնավորությամբ մի հայ երիտասարդ, սակայն, այդուհանդերձ, նա կաղապարված չէ պատրաստի մարդկային ավարտուն բնութագրով. ընթերցողը ականատես է դառնում հասարակական-քաղաքական օտար միջավայրում սոցիալ-հոգեբանական առումով նրա աստիճանական հասունացման և հոգեմտավոր հարստացման ընթացքին:
Ընտրելով գլխավոր հերոսի կերպարաստեղծման այսպիսի բարդ ու դժվարին ուղի՝ Սևակ Արամազդը փաստորեն հասել է իր հիմնական մտահղացման լավագույնս իրագործմանը` մարմնավորելով խորապես ու բազմակողմանիորեն անհատականացված մի լիաշունչ ու անմոռաց կերպար, որը, միաժամանակ, իր գեղարվեստական նկարագրում տիպականորեն խտացնում է հայ մարդուն ներհատուկ հոգեմտավոր կարևորագույն հատկանիշները և ազգային բնավորության բնութագրական գծերը: Ահա այս ազգային-հոգեբանական և սոցիալ-կենսական հավաստի հիմքի վրա է, որ Արմեն անհատի եղերական ճակատագիրը ձեռք է բերում խորհրդանշական իմաստ` դառնալով հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ողբերգականության իրական խորհրդանիշը: Այստեղ արդեն լաւագույնս դրսեւորվում է հայ ժողովրդի պատմության ընդհանրական տրամաբանությունը ցայտուն արտահայտչաձևերով Արմենի կերպարում արտացոլելու գրողի անուրանալի վարպետությունը: Այս տեսանկյունից, վերը նշված երազ-ճեպանկարից բացի, առանձնապես կարևորվում են վեպի նաև այն դրվագները, որոնցում Արմենի և մյուս խորհրդանիշ-կերպարների վարքային դրսևորումներում պարզորոշ նկատելի են ժողովրդական մտածողությանը բնորոշ կոլորիտային շեշտերը, բանահյուսական ազգային բնաշունչը և պատկերավորման առանձին արտահայտչաձևեր, որոնց օգնությամբ ինչպես Արմենի կերպարին, այնպես էլ ընդհանուր պատումին հաղորդվում է վիպերգական (էպոսային) ակնառու գունավորում: Գեղարվեստական այս հնարանքը կիրառված է վեպում ճկունորեն ու չափի զգացումով: Այս առումով գրքում չեք գտնի արհեստականության որևէ հետք կամ քիչ թե շատ ակնբախ անհամոզիչ շտրիխ. վիպերգական արտահայտչաձևերին բնորոշ գուներանգների առկայությունը որևէ կերպ չի խաթարում և չի նվազեցնում վեպի ընդհանուր իրապատումի բնական հավաստիությունը:
Արմենի կերպարում հայ ազգային հանճարեղ «Սասնա ծռեր» էպոսի մասնավորապես, չորրորդ ճյուղի գլխավոր հերոսի` Ագռավաքարում փակված Փոքր Մհերի դյուցազնական ուժի և որոշ իմաստով նաև նրա խորհրդանշական ճակատագրի զուգադրական արձագանքի ասոցիատիվ զգացողությունը հոգեբանորեն ճշգրիտ պատճառաբանված-հիմնավորված է, ուստիև այն լրիվ արդարացված է` օժտելով գլխավոր գործող անձին ժողովրդական-ազգային ամրակամ ոգեղենությամբ և դրանով իսկ` նրա խորհրդանիշ-կերպարը դարձնելով տիպականորեն առավել լիարժեք, կենդանի ու արժանահավատ: Իհարկե, Արմենը դյուցազն չէ և իրեն այդպիսին չի երևակայում. լինելով հաղթանդամ, ջլապինդ և հայրենի լեռների «հաղթ ուժով» լեցուն մի երիտասարդ, որը, թեև դեգերումների ձախորդ անհուսության մեջ երբեմն-երբեմն տարվում է կյանքի և, հատկապես, մահվան մասին իմաստասիրական խոր ու մռայլ մտորումներով, սակայն, այդուհանդերձ, անգամ ծանր ու անել հուսահատության պահերին նրան երբեք չեն լքում իր ինքնությունն անաղարտ պահելու կամքը: Մեջբերենք գրքից ասվածն հաստատող այս տողերը. «[Արմենը] զգում էր, որ մի ահեղ զայրույթ է բարձրանում իր մեջ, և ինքը լցվում է անսովոր մի ուժով: Դա կյանքի ուժն է: Ի՛ր կյանքի ուժը: Ի՛ր ուժը: Եվ ոչ ոք չի կարող իրենից խլել այդ ուժը…»: Վերհիշենք նաեւ պահերից մեկը, որում ակներևորեն զգացվում է փոքրմհերյան դյուցազնաշունչը. «[Արմենին]…թվում էր, թե ինքը քայլ քայլի վրա հսկայանում է, ահագնանանում, և հողը երկյուղած դողում է իր ոտքի տակ և հազիվ է պահում իր ծանրությունը: Նրան թվում էր, թե ինքն իրենով փակել է ամեն ինչ: Արմենը պայթում էր ինչ-որ անհուն գոռոզությունից և մի կերպ էր հանդուրժում աշխարհը»:
Վեպում իրապատումի և վիպերգականի միատեղման ու դրանց, իրոք, ոսկերչականորեն նուրբ ու ճշգրիտ միահյուսման միջոցով ընդհանուր պատումին համոզիչ պատմականություն հաղորդելու առումով առանձնահատուկ նշանակություն ունի հատկապես Արմենի և թուրք Աթայի ինտրիգային-հակամարտ հարևանության սյուժետային գիծը. «Մանկական աշխարհ»-ի կառուցման աշխատանքներում իրեն ներգրավելու` քաղաքի ճարտարապետ Սկորպի հուսադրող խոստումով ոգևորված` Արմենը ինքնամոռաց, իր հոր սիրած «Վահագնի ծնունդը» երգը քթի տակ դնդնալով, շինարհեստանոցին հարակից ավերակի տեղում իր համար ժամանակավոր կացարան է կառուցում: Նա միայն այս կերպ է հասցնում իրականացնել իր կյանքի գլխավոր նպատակ-երազանքը. «Արմենը իրեն բռնեց այն բանի վրա, որ ինքը մտքում նորոգում է իր հայրական տունը»: Սակայն արհեստանոցի պահակը`«հեռու ինչ-որ տեղից եկած» և իր դաժանությամբ բոլորին հայտնի` նենգամիտ, ծույլ ու հարբեցող, կրծքին «գայլապատկեր դաջվածք» ունեցող Աթան, որն ապրում է թեփանոցում և իր բնազդային չարությամբ ու նախանձով քանիցս փորձում է սպանել Արմենին, վերջինիս օթևանը հիմնիվեր ավերում է: Գազազած, ահեղ մոլեգնության մեջ Արմենը հարձակվում է հարբած ու թեփակոլոլ Աթայի վրա, ուզում է «մի լավ դաս տալ» նրան, սակայն գիտակցելով իրադրության ողջ վտանգավորությունը, ընկրկում է` բավարարվելով միայն մի ուժգին ապտակով: Այնուհետև նա ձեռնամուխ է լինում իր կացարանի վերականգմանը. «Սկսեց ցանկապատը նորոգելուց, ապա անցավ տնակին: Քիչ անց պարզ դարձավ, որ տնակի ավերման մեջ, Աթային համահավասար, մեղավոր է նաև ինքը. եթե Աթան կարողացել է այդքան հեշտորեն ավերել իր տնակը, ուրեմն ինքը բավականաչափ ամուր չի կառուցել: Այս հանգամանքը ստիպեց Արմենին բոլոր ուժերով տրվել տնակի վերաշինմանը: Նա ամեն ինչ այնպես պինդ ու հիմնավոր էր կապակցում իրար, որ կարծես կառուցում էր հավերժության համար…»:
Կյանքի իրական ընթացքի առօրեականության մեջ խորհրդանշորեն գծագրվում է հայոց պատմության դաժան ու անվերջ կրկնվող արյունամած պարուրածիրը. հայը դարեր շարունակ անօրինակ քանքարով շենացրել է իր երկիրը, կառուցել շեներ, քաղաքներ, բերդեր, կերտել տաճարներ ու եկեղեցիներ, ստեղծել եզակի մշակույթ, իսկ զավթիչ-ոսոխները վայրենու մոլուցքով անընդհատ սպանել-թալանել են, քանդել ու ավերել, խլել ու յուրացրել… Հնչում է նաև Արմենի օրհասի ժամը, և ի դերև են ելնում իր կյանքը փոքրիշատե տանելի դարձնելու նրա բոլոր ջանք ու հույսերը. հենց վերաշինված տնակում (որը նախկինից առավել ամուր և «գեղեցիկ» էր), ինչպես արդեն նշվել է, գարնանային խոր գիշերվա մեջ, Աթայի ազգակից Գամրի ձեռամբ կատարվում է Արմենի «ահեղ դատաստանը». երկրում հաստատված «նոր օրենքի» շնորհիվ քաղաքի ոստիկանապետի պաշտոնը ձեռք գցած` նախկին շարքային օրինապահ, իշխանատենչ ու «տիպիկ» կարիերիստ Չարկինը մտադրվում է «օտարական հային» զոհաբերել իր մասնագիտական վարկը բարձրացնելու, իր պաշտոնական դիրքն ամրապնդելու և նոր քաղաքապետի աչքը մտնելու` վերջինիս «սրտամոտ» բարեհաճությունը շահելու համար: Եվ եթե վերհիշենք նաև, որ հետագայում կատարված ոճրագործությունը` «օտարական հայի» սպանությունը կոծկելու գործում ցուցաբերած պատրաստակամության համար Չարկինը խոստանում է թուրք Աթային նվիրել Արմենի կառուցած տուն-օթևանը, ապա առավել պարզ կդառնա, թե ինչու նրա այս հրամանը հնչում է որպես ստույգ մահազդ. «- Հեյ, դու, հեքիաթի հերոս,- յանկարծ լռության մեջ պայթեց նոյն բամբ-խռպոտ ձայնը, որի մեջ ծաղրանքի հետք անգամ չկար,- կարծում եմ, բավականաչափ հանգստացար: Իսկ հիմա դուրս արի քո էդ… քարանձավից»: Նոր ոստիկանապետի այս արտաքուստ սովորական, ժարգոնային ոճավորմամբ պատկերավոր խոսք-հրամանն ունի զուգադրական խոր ենթաշերտ. Փոքր Մհերի «ագռավաքարյան» ճակատագրի անուղղակի ակնարկային-ասոցիատիվ հիշեցումն այստեղ առավել քան տեղին ու բնական է, քանզի ապրիլյան լուսնամութ գիշերվա մեջ, իրոք, քարանձավ հիշեցնող իր կացարանում, ոստիկանների գալուց քիչ առաջ, աշխատանք գտնելու վերջին հույսից զրկված Արմենը, ի վերջո, մտովի անվերապահ, անողոք ինքնախոստովանությամբ պատրանազերծվում և հստակորեն գիտակցում է, որ ինքը խաբված ու վերջնականապես ձախողված է` հայտնվելով անելանելի իրավիճակում: Հիշելով իր ծնողների` հոր և մոր գեղջկական խեղճ ու իրեն հառած տխուր, սպասումով լի հայացքները, իր անտեղի դյուրահավատությունն ու «չվաստակած շռայլությունը», իր երկարատև ու ապարդյուն թափառումները, նա խոր հոգեցնցում է ապրում՝ իսկական հոգեկան երկրաշարժ՝ ժայթքելով խելահեղ զայրույթ ու ցասում, մաղձոտ բողոք-դժգոհություն՝ ընդդեմ իրեն ու անիրավ աշխարհի: Այդուամենայնիվ, նա ուժ է գտնում իր մեջ և փորձում ի վերջո հասկանալ իր արած-չարածի, իր ձախորդության ու գործած սխալների, իր կյանքի բուն իմաստը և որոշել իր հետագա անելիքը: Սակայն բնական հարուցմամբ համակվելով մոտալուտ մահվան հետզհետե ահագնացող ենթագիտակցական տագնապալից նախազգացումով և մեկուսանալով մարդ ու աշխարհից («Ինքը գնալու տեղ չունի. ընդամենը կարող է հակառակ ծայրից կրկնել այն բոլոր ճանապարհները, որ արդեն անցել է…»)՝ նա իր տնակ-քարանձավում, գիշերային անորոշ սպասման մեջ ներփակվում է իր հոգու «ագռավաքարում»՝ խորասուզվելով կյանքի ու մահվան, աշխարհի ու մարդկանց, հոգու և մարմնի, աստծո ու կենաց գաղտնիքի, բնազանցական «գերիրականության» շուրջ տանջալից ու հոգեսարսուռ մտածումներում: Գլխավոր գործող անձի ապրած ողբերգությունը և ի մասնավորի՝ դրա վերջին «արարը», որոնք «բեմականացված» են, հիրավի, շեքսպիրյան հրաբուխ խորքաուժով ու թափանցազդու խոհականությամբ, պատումի թեմատիկ երկու հիմնաճյուղերի՝ աշխատանք փնտրելիս իշխանությունների լարած թակարդում Արմենի խճճվելու և դրան զուգընթաց Արմեն-Աթա՝ հայի ու թուրքի թշնամական հարևանության տրամաբանորեն իրական ու համոզիչ հանգուցալուծումն է: Վերջինս իր խորքաշերտում պարփակելով հայ ժողովրդի պատմության՝ տառապանքի անծայր գիշերը կամ անելանելիության փոքրմհերյան «ագռավաքար» հիշեցնող պետականազուրկ դարերի մղձավանջը, ազգային ջղաձիգ պայքար-ընդվզումների արյունաքամ տեսլականը, խորհրդանշորեն պատկերում է այդ պատմական փուլի ավարտը՝ «երիտասարդ թուրքերի» իշխանության պետականորեն ծրագրած և 1915 թվին իրականացրած հայոց ցեղասպանության համազգային աղետով ու Արևմտյան Հայաստանի հայազրկմամբ:
Այս մեկնակետից, գեղարվեստական բացառիկ ներուժ է ստանում Արմենի կերպարից ստեպ-ստեպ ճառագող զուգորդական լիցքերով վեպում Փոքր Մհերի կերպարային հուզադաշտի ստեղծման հեղինակային համարձակ ու անօրինակ մտահղացման իսկապես գերնուրբ իրացումը, որի արդյունքում՝ զուտ անել-փակուղային իրավիճակում հայտնվելու իմաստով` Արմենի ճակատագրի «ագռավաքարյան» շրջադարձը, ինչպես նաև նրա ողբերգական վախճանը համազգային խորհրդանշական խորք ու կշիռ են հաղորդում վեպի և՛ գլխավոր կերպարին, և՛ ամբողջ պատումին ընդհանրապես: Իհարկե, ասվածից ամենևին չի բխում, թե այդ երկու կերպարները` որպես խորհրդանիշներ, նույնանալով՝ կրկնում են իրար կամ հանգում մեկը մյուսին. պարզապես վեպի հեղինակը, չխաթարելով ընդհանուր պատումի իրապաշտական ոգին և պահպանելով գլխավոր գործող անձի կերպարային լիակատար ինքնուրույնությունը, գրական զուգորդման հնարանքի վարպետ կիրառմամբ Արմենի կերպարում, որպես առանձին տիպական ասոցիացիաների հարուցիչներ, երևակել է Փոքր Մհերի լեգենդային-դյուցազնական կերպարին բնորոշ մարդկային վարքի այնպիսի իրական բնութագրիչներ, որոնք լավագույնս նպաստել են Արմենի խորհրդանշական կերպարը դարձնելու պատմականորեն առավել հավաստի ու արժանահավատ, գեղարվեստորեն՝ հնարավորինս ազդեցիկ ու տպավորիչ: Այս առումով, առանձնակի պերճախոս է այն հետաքրքիր տպավորությունը, որ առաջանում է վեպն ընթերցելիս. չնայած այն բանին, որ Փոքր Մհեր անունը գրքում չի հիշատակվում, սակայն հանձինս Արմենի՝ ընթերցողին հազարամյա հեռվից համանմանորեն մտովի պատկերանում է սովորական մահկանացու այն հայ նախնին, այն մարդ-նախատիպը, որի կերպարը ժողովրդի ստեղծագործական երևակայության մեջ հրաշակերտվելով-առասպելաբանվելով՝ դարձել է հայ դյուցազներգության գլխավոր հերոսներից մեկը` անպարտ դյուցազն Թլոր Դավթի որդի Փոքր Մհերը:
Վեպում իրապատումի շերտավորմամբ վիպերգային բնորոշ մթնոլորտի կամ հուզաֆոնի ձևավորման գործում կարևոր դեր են կատարում նաև ժողովրդական մտածելակերպի և իմաստության կնիքը կրող կոլորիտային կերպարները. հիշենք կարկանդակավաճառ և հնոտիավաճառ պառավներին, կարիճի խայթոցից Արմենին դարմանող ծերունուն, պատմության նախկին ուսուցիչ, թափառաշրջիկ Միրաշին, թուրք Աթային, ուլատեր պառավին, բեռնակրին… Դրանք մեծամասամբ դրվագային կամ էպիզոդիկ գործող անձինք են և հիշեցնում են վարպետ գեղանկարչի վրձնած կենդանի դիմանկարների շարք, որոնք օժտված են ցայտունորեն ընդգծված բնավորությամբ` մարդկային բնութագրի տարբերիչ ու դիպուկ գունաշեշտերով: Այս տեսակետից առանձնանում են, հատկապես, բեռնակրի, Միրաշի և Աթայի կերպարները: Վերջինս թուրքի իր ավանդական հոգեկերտվածքով ու բնավորությամբ, իր գազանաբարո վարքի ագրեսիվ ու դաժան դրսևորումներով, իր բառ ու բանի բանահյուսական ոճավորմամբ վեպի տիպականացված լավագույն կերպարներից է: Տեղին է ընդգծել նաև հաճախ մեկ-երկու կարճ պարբերություններով մարդկային տիպական բնավորություններ «քանդակելու» Ս.Արամազդի անվերապահ վարպետությունը, որի խոսուն վկայություններից է նաև իշխանության եսակենտրոն, շահամոլ, նենգ ու դաժան էությունը մարմնավորող տիպական կերպարաշարը, որում աչքի են ընկնում ճարտարապետ Սկորպի, իջևանատեր-գործարար Իսիի, նախկին և նոր ոստիկանապետերի՝ Սկիի և Չարկինի, շարքային օրինապահներ Գամրի, Սիլիի և Բարինի բնութագրական կերպարները: Իր յուրօրինակությամբ հատուկ ուշադրություն է գրավում Սառայի մանկահասակ որդու՝ «մահաախտ» Միշայի առեղծվածային, խորհրդավոր կերպարը, որը որպես այդպիսին՝ աննախադեպ է ու նորարարական, գեղարվեստորեն` անթերի, հոգեբանորեն՝ ճշգրիտ: Միշան թեև անմիջականորեն չի մասնակցում ծավալվող գործողություններին, սակայն նրա մութ ու արտասովոր էությունը՝ որպես ճակատագրի աներևույթ ստվեր, մեկընդմիշտ դրոշմվում է Արմենի հոգում՝ ենթագիտակցական մերթընդմերթ աղոտ ցոլցլումներով: Չափազանց խորհրդանշական է նաև Միշայի թաղման թափորի տեսարանը, որը նշանավորելով՝ ազդարարում է քաղաքի նորաստեղծ իշխանության և նոր քաղաքապետի՝ հասարակական կյանքի հեղափոխական վերափոխմանը միտված գործունեության սկիզբը:
Միրաշի, Աթայի և Չարկինի տիպականորեն լիարժեք կերպարներին իրենց նրբակերտ, կենդանի լիարյունությամբ ու ներաշխարհի կենսալիրությամբ չեն զիջում նաև կանանց` Սառայի, Մաշայի և Վարդիի սրտառուչ ու հուզախռով կերպարները, որոնք բազմաթիվ էպիզոդիկ գործող անձերի` քարտուղարուհի Ստելլայի, հավաքարար պառավի, թերթավաճառ կնոջ, նորատի գեղեցկուհի Մարթայի, Արմենի սիրո երազանքի «եթերային» մարմնավորման՝ «մանուշակագույն շորով աղջկա» և մյուսների, ինչպես նաև Կիտակի տարաշերտ հասարակության ներկայացուցիչների` մասնավորապես խեղճուկրակ «հատակի մարդկանց», «Երազանք» գիշերակումբի խայտաբղետ այցելուների, Ներքին Կիտակի պարզ ու հոգսաշատ գյուղացիների, մեծավարի խելացի, «24 աստղեր փնտրող», խենթ ու կռվազան տղեկների և թռվռուն մանուկների մեծ խմբի հետ միասին վիպական ընդհանուր մթնոլորտը հագեցնում են գունեղ, կենսաթրթիռ, աշխույժ ու շարժուն բնականությամբ:
Պատումն, ընդհանուր առմամբ, հատկանշվում է նաև հորդաբուխ ու խորախոհուն բանաստեղծականությամբ. մասնավորապես տպավորիչ են բնության թարմ ու հյութեղ պատկերների` բյուրադեմ բնաշխարհի հրաշագեղ շնչավորումները, անծայրածիր տափաստանի խորհրդավոր հեռաստանների և քաղաքի ու գյուղի միջակա-բաժանարար անտառի նախաստեղծ-հեքիաթային իրականության սարսռագին ելևէջումները, բնատարերքի փոթորկածին կենսաուժի մաքրագործող էության խորագնա իմաստավորումները, որոնք մեծ հաշվով հանգում են չարի և բարու հավերժական հակամարտության մեջ բնության անխախտ ու համակարգավորիչ դերի՝ հակոտնյաների արդարացի հարաբերակցության, հավասարակշռության և համաներդաշնակման օրենքի կենսահաստատ իրողության ըմբռնմանը:
Վեպում գաղափարական-քաղաքական, սոցիալ-հասարակական և պատմական-փիլիսոփայական հիմնական ելակետերն ու դիրքորոշումները նուրբ ու պատկերավոր քնարականությամբ ստուգապես որոշակիացված են իր կացարանին վերջին հրաժեշտի հայացք նետելիս՝ արնածոր ու ջարդուխեղ Արմենի հոգում արթնացած մանկության խորահույզ վերհուշ-միջարկման մեջ, որտեղ նկարագրված աշխարհավեր փոթորիկ-տեղատարափի փոխաբերական պատկերը իր մեջ խտացնում է հայ ժողովրդի ծանր ու դժնի ճակատագրի՝ անլուր արհավիրքներով լի անցյալի, ներկայի և ապագայի վերաբերյալ հեղինակի պատկերացումներն ու աներկբա հավատամքը: Ի մասնավորի, խորապես արտահայտիչ է մութ ու ահաշունչ անդնդի եզրին օրորվող հինավուրց, բազմադարյա հսկա սոսու` հերթական տարերային աղետին դիմակայելու տեսարանը, որտեղ «փարթամ ու հզօր» սոսին խորհրդանշում է հայ ազգային ոգու մշտանորոգ հարատևությունը. «…Մթնշաղի անդորրում սոսին կանգնած էր լայնատարած ու անխաթար, նոյնիսկ թւում էր աւելի փարթամ ու հզօր, և ինքը (հնգամյա Արմենը.-Ն.Հ.) հասկացաւ, որ կայծակը հրդեհել է ծառը, իսկ անձրեւը` մարել հրդեհը: Դա նման էր խաղի, եւ ինքը թեթեւութիւն զգաց…»: Ճակատագրի այդ մահաշունչ «խաղի»՝ ահեղ փոթորկի ժամանակ գեղջուկ հայ կնոջ-մոր՝ իր մանուկ որդուն փրկելու անձնուրացությունը իր փոխաբերական ենթաշերտով լավագույնս պատգամում-հաստատում է սեփական-ազգային հոգևոր ակունքներն ու հնավանդ արժեքները սրբագործելու ներքին բնածին մղումը: Այդ է հավաստում Յոթ աղբյուր կոչվող քարանձավ-սրբատեղիում Արմենի մոր աղոթքի և բուժիչ շրջանաձև ջրավազանի եզրին՝ «զարմանալի կլոր, ողորկ ու սյան նման ուղղաձիգ ժայռի ոտքերի մոտ» Արմեն տղեկի յոթ ծաղիկ դնելու տեսարանը. «Ինքը (Արմենը.-Ն.Հ.) երկիւղագին ծնկեց ու մտքում հաշուելով` ծաղիկները մէկիկ-մէմիկ զգուշորեն հպեց ժայռին: Եօթերորդը` անմեռուկը, պակասում էր: Ինքն անասելի շփոթուեց, մի պահ յապաղեց, ապա շրթունքներից դուրս թռավ հազիւ լսելի մի շշուկ. «եւ ես…»»:
Այս եզակիորեն գեղեցիկ և, իրոք, գտնված նրբանուրբ բանաստեղծական պատկերը` մանկական անեղծ ու անապական հոգու ինքնազոհաբերման պատրաստակամության հուշ-խոստովանանքը Արմեն անունով տառապյալ հայի վերջին շշուկ-շունչն է, որը միախառնվելով հազարամյա մշտականաչ հայոց Սոսու հավերժական խշշոցին՝ պատումի ողբերգական ավարտը պսակում է անձնազոհ հայրենանվիրությամբ համազգային լուսավոր ապագան կերտելու անսասան հավատը խորհրդանշող յոթնածաղիկ-անմեռուկով: Հիրավի, սա ցեղասպանության ողբերգությունը հաղթահարելու անկոտրում կամքը և ազգային վերածննդի` հայրենիքում անկասելի ծլարձակող նորահաս գալիքի կենսաշողքը հուսավառող մի հոգեհույզ վերջերգ է, որով Արմենի կերպարը ներքուստ լուսավորվում է ոգեբուխ անձնվեր հայրենասիրության լույսով, իսկ նրա գլխավոր նպատակը` իր հայրական տունը վերաշինելու երազանքը` ձեռք է բերում նոր` խորքային ընդհանրական-խորհրդանշական բովանդակություն:
Այսպիսով, գիրքն իր ամբողջության մեջ վերաճում է հայոց ազգային ճակատագիրն արտացոլող ինքնօրինակ վեպ-խորհրդանիշի: Ընդհանրացման այսպիսի համընդգրկուն աստիճանի նվաճումը վեպի գլխավոր արժանիքն է` Սևակ Արամազդի գեղարվեստական կարևորագույն ձեռքբերումը: Մի ստեղծագործություն, որն իր ճշմարտապատում էականությամբ` նրբահյուս, կուռ ու հավաստի պատմական իրականությամբ ու հրատապ այժմեականությամբ, հիրավի, մի անժխտելի վկայագիր-հուշարձան է` մի չխամրող հայրենաբույր-ոգեբույր Անմեռուկ հայոց ցեղասպանության մեկուկես միլիոն անմեղ զոհերի հարյուրամյա հիշատակին:
Մոսկվա, 2015թ.
