Պրիմո Լևի | Ջրածին

Պրիմո Լևի (1919-1987) — հրեական ծագմամբ իտալացի գրող, քիմիկոս։ Ներկայացվող պատմվածքը «Պարբերական աղյուսակը» ժողովածուից է (1975), որտեղ զետեղված պատմվածքները մեծամասամբ ինքնակենսագրական են և շարադրված են ժամանակագրական հաջորդականությամբ՝ առաջին գիտափորձերը, ուսանողական տարիները, քիմիկոսի աշխատանքը ֆաշիստական Իտալիայում, համակենտրոնացման ճամբարում և հետպատերազմյան շրջանում։

Հունվար էր։ Էնրիկոն ճաշից անմիջապես հետո եկավ իմ հետևից: Եղբայրը սար էր գնացել` լաբորատորիայի բանալին թողնելով նրա մոտ։ Մի ակնթարթում հագնվեցի և դուրս եկա փողոց։
Ճանապարհին պարզվեց, որ այնքան էլ ճիշտ չէր, թե եղբայրը բանալին նրան է վստահել։ Դա կարճ ձևակերպում էր, մեղմասույթ՝ մեկը նրանցից, որ ասում են հասկանալու պատրաստ մարդկանց։ Եղբայրը, հակառակ սովորության, մոռացել էր թաքցնել բանալին, բայց մոռացել էր և իր հետ վերցնել։ Բացի այդ, մոռացել էր Էնրիկոյին հիշեցնել բանալուն տիրանալու արգելքի մասին և չենթարկվելու դեպքում սպառնալ։ Ի վերջո և մի խոսքով՝ ամիսների սպասումից հետո բանալին մեր ձեռքում էր, և ես ու Էնրիկոն հաստատակամ որոշել էինք առիթից օգտվել։
Տասնվեց տարեկան էինք, ու ես հրապուրված էի Էնրիկոյով։ Նա աչքի ընկնող չէր, դպրոցում ցածր առաջադիմություն ուներ, սակայն օժտված էր այնպիսի արժանիքներով, որոնցով առանձնանում էր ամբողջ դասարանից և անում էր բաներ, որ ուրիշ ոչ ոք չէր անում։ Հանդարտ ու համառ խիզախության տեր էր, սեփական ապագան զգալու, դրան կշիռ ու կերպարանք հաղորդելու կանխահաս ունակություն ուներ։ Մերժում էր (առանց քամահրանքի) մեր անվերջանալի քննարկումները՝ մերթ պլատոնական, մերթ դարվինյան, իսկ ավելի ուշ՝ բուրժուական։ Գռեհիկ չէր, չէր պարծենում իր սպրոտային հմտություններով կամ առնականությամբ, երբեք չէր ստում։ Գիտակցում էր սեփական ունակությունների սահմանները, սակայն երբեք չէր ասի (ինչպես բոլորս ենք վատ տրամադրությունը թոթափելու ու մխիթարություն գտնելու նպատակով ասում մեկս մյուսին). «Ինձ թվում է՝ ապուշի մեկն եմ»։
Նրա երևակայությունը դանդաղ ու պարզունակ էր։ Բոլորի նման ապրում էր երազանքներով, սակայն դրանք խելամիտ երազանքներ էին, տոկուն, հնարավոր, իրականությանը մոտ, ոչ ռոմանտիկ, ոչ տիեզերական։ Նրան անծանոթ էին իմ կսկծալի տատանումները դրախտից (դպրոցական կամ սպորտային հաջողությունից, նոր մտերմությունից, նախնական ու վաղանցիկ սիրուց) դեպի դժոխք (ստացած չորսից, մի որևէ զղջումից, ամեն անգամ հավիտենական ու լիակատար թվացող անլիարժեքության անողոք բացահայտումից)։ Նրա նպատակները հասանելի էին։ Երազում էր հաջորդ դասարան տեղափոխվել և համբերատար ուսումնասիրում էր առարկաներ, որոնցով հետաքրքրված չէր։ Ցանկանում էր մանրադիտակ ունենալ ու հեծանիվը վաճառեց այն գնելու համար։ Ցանկանում էր ձողացատկորդ դառնալ և մեկ տարի ամեն երեկո մարզասրահ հաճախեց՝ առանց քիթը ցցելու, առանց հոդախախտեր ստանալու, մինչև հասավ սահմանված 3,5 մետրին, որից հետո դադարեցրեց մարզումները։ Ավելի ուշ ցանկացավ մի կնոջ և ունեցավ նրան, հանգիստ ապրելու համար գումար ցանկացավ և տասը տարվա տաղտկալի աշխատանքից հետո ձեռք բերեց այն։
Կասկած չկար․ երկուսս էլ քիմիկոս էինք դառնալու, բայց մեր սպասելիքներն ու հույսերը տարբեր էին։ Էնրիկոն քիմիայի մեջ ողջամտորեն գործիքներ էր փնտրում լավ վաստակի ու ապահով կյանքի համար։ Ինձ բոլորովին այլ բան էր հարկավոր․ քիմիան ինձ համար ապագա հնարավորությունների անորոշ մի ամպ էր, որն իմ հետագա կյանքը պարուրում էր կրակից մասնատված սև խոյակներով` նման այն ամպին, որ քողարկում էր Սինայ լեռը։ Ինչպես Մովսես՝ այդ ամպից էր, որ ակնկալում էի ստանալ իմ պատվիրանը, իմ ներսում, իմ շուրջն ու աշխարհում տիրող կանոնակարգը։ Գրքերից կուտշ էի, թեև շարունակում էի հախուռն ագահությամբ կլանել դրանք, իսկ բարձրագույն ճշմարտությունների համար այլ բանալի էի փնտրում։ Այդ բանալին վստահաբար գոյություն ուներ, ու համոզված էի, որ, ի վնաս ինձ ու ամբողջ աշխարհի, ինչ-որ հրեշավոր դավադրությամբ դա հնարավոր չէր ստանալ դպրոցից։ Դպրոցում գլուխս լցնում էին հազարավոր գաղափարներով, որոնք ջանասիրաբար յուրացնում էի, սակայն որոնցից արյունը երակներիս մեջ եռ չէր գալիս։ Նայում էի գարնանը պայթող բողբոջներին, գրանիտի մեջ շողշողացող փայլարին, սեփական ձեռքերիս ու ասում ինքս ինձ․ «Սա էլ կհասկանամ, ամեն բան կհասկանամ, բայց ոչ նրանց ուզածով։ Կարճ ճանապարհ կգտնեմ, ագռավուկ կսարքեմ, կկոտրեմ դռները»։ Նյարդայնացնող ու նողկալի էր դասախոսություններ լսել լինելու ու ճանաչելու մասին, երբ շուրջն ամեն ինչ բացահայտման ձգտող առեղծված էր՝ դպրոցական նստարանի հնոտի փայտը, ապակիներից ու տանիքից այն կողմ տարածվող արևի գունդը, հունիսյան օդում խատուտիկի սերմերի ապարդյուն թռիչքը: Կկարողանայի՞ն աշխարհի բոլոր փիլիսոփաներն ու բանակները կառուցել այս փոքրիկ մժեղին։ Ո՛չ, և ոչ էլ կկարողանային հասկանալ այն։ Դա ամոթալի էր, գարշելի, հարկավոր էր այլ ճանապարհ գտնել։ Էնրիկոն ու ես քիմիկոս էինք դառնալու։ Մեր ուժերով, մեր հանճարով մաքրելու էինք այդ առեղծվածի աղիքները, բռնելու էինք Պրոտեուսի կոկորդից, ընդհատելու էինք նրա անավարտ կերպարանափոխությունները՝ Պլատոնից Օգոստինոս, Օգոստինոսին Թովմաս, Թովմասից Հեգել, Հեգելից Կրոչե։ Ստիպելու էինք նրան խոսել։
Նման ծրագիր ունենալով՝ անկարելի էր առիթը բաց թողնել։ Էնրիկոյի եղբայրը՝ խորհրդավոր ու խոլերիկ այդ անձնավորությունը, որի մասին Էնրիկոն չէր սիրում խոսել, քիմիայի ուսանող էր ու բակերից մեկի խորքում՝ Կրոչետա հրապարակից սկսվող մի արտասովոր, նեղ ու ծուռումուռ նրբանցքում լաբորատորիա էր հիմնել, որը կաթնասունի զարգացած կառուցվածքում թակարդված ռուդիմենտար օրգանի պես ուշադրություն էր գրավում Թուրինի խիստ համաչափ ճարտարապետության մեջ։ Լաբորատորիան նույնպես ռուդիմենտար էր՝ ոչ թե ատավիզմի տեսք ունենալու, այլ ծայրահեղ չքավորության պատճառով։ Ներսում սալիկապատ աշխատասեղան էր, քիչ ապակիններ, մոտ քսան անոթ՝ ռեակտիվ նյութերով, լիքը փոշի, սարդոստայններ, նվաղ լուսավորություն ու սառնամանիք։ Այժմ, երբ «լաբորատորիա էինք մտնելու», ամբողջ ճանապարհին քննարկեցինք մեր անելիքը, սակայն երկուսիս մտքում էլ խառնաշփոթ էր։
Դա մեզ թվում էր embarras de richesse [1] , մինչդեռ այլ տեսակի, ավելի խոր ու էական շփոթմունք էր, որը բխում էր մեր, մեր ընտանիքների, մեր կաստայի մի հնադարյան հետաճից։ Ի՞նչ էինք կարողանում անել ձեռքերով։ Ոչինչ կամ գրեթե ոչինչ։ Կանանց դեպքում այլ էր․ մեր մայրերի ու տատերի ձեռքերը կենդանի էին ու ճկուն, կարողանում էին կարել, եփել, մի քանիսը՝ նույնիսկ դաշնամուր նվագել, նկարել ջրաներկով, ասեղնագործել, մազեր հյուսել։ Իսկ մե՞նք, մեր հայրե՞րը։
Ձեռքերը մեր մարմնի ամենաքիչ մարզված մասն էին՝ միաժամանակ կոշտ ու թույլ, հետադիմած, անզգա։ Խաղալու հիմնարար փորձառությունից հետո միայն գրել էին սովորել և ուրիշ ոչինչ։ Գիտեին ամուր սեղմել ծառերի ճյուղերը, որոնց վրա բարձրանում էինք (Էնրիկոն ու ես) բնական մղումով և տեսակների ծագմանը վերադարձնող հափշտակությամբ, սակայն դրանց օտար էր մուրճի հավասասարակշռված, հանդիսավոր ծանրությունը, մեզ այդքան զգուշավորությամբ արգելված շեղբի կենտրոնացած ուժը, փայտի իմաստուն հյուսվածքը, երկաթի, կապարի ու ճյուղի դյուրաթեքության նմանություններն ու տարբերությունը։ Եթե տղամարդն արարիչ է, մենք տղամարդ չէինք, և այդ գիտակցումը տառապանք էր պատճառում։
Լաբորատորիայի ապակին հմայում ու երկյուղ էր պատճառում։ Մեզ համար ապակին մի բան էր, որին չի կարելի ձեռք տալ, քանի որ կարող է փշրվել, մինչդեռ, ավելի մոտիկից հարաբերվելով, պարզվում էր, որ դա բոլորից տարբեր, ինքնատիպ նյութ է՝ առեղծվածներով ու քմահաճույքներով լի։ Այդ առումով նման է ջրին, որը նույնպես իր նմանը չունի, սակայն ջուրը մարդուն և առհասարակ կյանքին կապված է մի մշտնջենական առօրեականությամբ, բազմապիսի կարիքներով, որի համար էլ դրա եզակիությունը թաքնվում է սովորության քողի տակ։ Այնինչ ապակին մարդու ստեղծածն է ու ավելի երիտասարդ պատմություն ունի։ Դա մեր առաջին զոհն էր կամ, ավելի ճիշտ, առաջին հակառակորդը։ Կրոչետայի լաբորատորիայում տարբեր տրամագծով, երկար ու կարճ ծայրերով ապակե անոթներ կային՝ բոլորը փոշեպատ։ Վառեցինք Բունզենի գազայրիչն ու գործի անցանք։
Անոթը ճկելը դժվար չէր։ Բավական էր մի հատվածը պահել բոցի վրա։ Որոշ ժամանակ անց բոցը դեղնում էր, և ապակին միաժամանակ թեթևակիորեն լուսավորվում էր։ Այդ ժամանակ հնարավոր էր դառնում անոթը ճկել։ Ստացված կորությունը հեռու էր կատարելությունից, բայց բոլոր դեպքերում ինչ-որ բան տեղի էր ունենում, կարելի էր նոր, կամայական ձև ստանալ։ Պոտենցիան գործողություն էր դառնում․ մի՞թե դա նկատի չուներ Արիստոտելը։
Հայտնի բան է, որ պղնձե կամ կապարե անոթները նույնպես հնարավոր է ճկել, սակայն շուտով հասկացանք, որ ապակու շիկացած անոթը մի եզակի հատկություն ունի․ այն հնազանդեցնելուն պես երկու սառը ծայրերից արագ քաշելով՝ կարելի էր շատ բարակ, անասելիորեն բարակ թելիկներ ստանալ, որոնք բոցից արձակվող տաք հոսանքի հետ օդ էին բարձրանում։ Բարակ և ճկուն, ինչպես մետաքսը։ Բայց այդ դեպքում ո՞ւր էր կորել ապակու անսասան կարծրությունը։ Նշանակում է՝ եթե հնարավոր լիներ կարծր մետաքս և բամբակ ստանալ, դրանք նո՞ւյնպես ապակու նման չճկվող կլինեին։ Էնրիկոն պատմեց, որ իր պապիկի գյուղում ձկնորսները մետաքսի թրթուրներ են հավաքում այն ժամանակ, երբ արդեն հասուն են՝ պատրաստ բոժոժ հյուսելու, և կուրորեն ճյուղերով վեր են սողում։ Ձկնորսները դրանք վերցնում ու մատներով երկուկես են անում, հետո, ծայրերից քաշելով, հաստ ու ամուր, խիստ դիմացկուն մետաքսաթել են ստանում, որը կարթի տեղ են օգտագործում։ Այդ փաստը, որին առանց վարանելու հավատացի, ինձ միաժամանակ զազրելի ու սքանչելի թվաց․ զազրելի՝ այդպիսի դաժան սպանության ու բնական հրաշքը զուր վատնելու, սքանչելի՝ դա հորինողի անգութ ու հանդուգն հանճարի պատճառով։
Ապակե անոթի մեջ կարելի էր նաև փչել, սակայն դա ավելի բարդ էր։ Հարկավոր էր նախ փակել անոթի մի ծայրը, հետո մյուս ծայրից ուժգնությամբ փչել։ Արդյունքում չափազանց գեղեցիկ ու կատարելապես գնդաձև մի պղպջակ էր առաջանում, որի պատերը, սակայն, խիստ բարակ էին։ Բավական էր մի քիչ ավելի փչել, և պատերն օճառի պղպջակների պես ծիածանագույն էին դառնում։ Ձախողումն անխուսափելի էր․ պղպջակը խուլ ճայթյունով պայթում էր, և մնացորդները ձվի կեղևի նուրբ շրշյունով նստում էին անոթի հատակին։ Դա ինչ-որ առումով արդարացի պատիժ էր․ ապակին ապակի է, չի կարող օճառաջրի հատկություններ դրսևորել։ Ցանկության դեպքում կարելի էր այդ ամենում եզովպոսյան բարոյախրատություն գտնել։
Մեկ ժամ ապակու հետ կռիվ տալուց հետո հոգնած ու նվաստացած էինք։ Շիկացած ապակուն չափազանց երկար նայելուց երկուսիս աչքերն էլ բորբոքվել ու չորացել էին, ոտքերը՝ սառել, իսկ մատներն ամբողջությամբ պատվել էին այրվածքներով։ Բացի այդ, ապակին մշակելը քիմիա չէ․ մենք այլ նպատակով էինք լաբորատորիայում։ Մտադիր էինք սեփական աչքերով տեսնել, սեփական ձեռքերով խթանել քիմիայի դասագրքում այդքան իմիջիայլոց նկարագրված երևույթներից գոնե մեկը։ Կարելի էր, օրինակ, ազոտի երկօքսիդ պատրաստել, որը Սեստինի ու Ֆուրանոյի դասագրքում դեռ նկարագրվում էր «ծիծաղաբեր գազ» անպատեհ ու անլուրջ եզրույթով։ Մի՞թե իսկապես ծիծաղաբեր էր։
Ազոտի երկօքսիդը ստանում են ամոնիումի նիտրատը զգուշորեն տաքացնելով։ Լաբորատորիայում նիտրատ չկար, բայց ամոնիակ ու ազոտական թթու ունեինք։ Չկարողանալով նախնական հաշվարկ անել՝ դրանք խառնեցինք մինչև լակմուսային չեզոք ռեակցիայի ստացումը, որից խառնուրդն անմիջապես տաքացավ ու սկսեց ծխի սպիտակ քուլաներ արձակել։ Ջուրն անջատելու համար որոշեցինք խառնուրդը եռացնել։ Քիչ անց լաբորատորիան պատվեց մառախուղով, որում հնարավոր չէր շնչել, և որը բոլորովին ծիծաղաբեր չէր։ Բարեբախտաբար ընդհատեցինք փորձը՝ չիմանալով, թե ինչ կարող էր պատահել այդ պայթուցիկ աղն անզգուշաբար տաքացնելու դեպքում։
Ո՛չ դյուրին էր, ոչ էլ առավել ևս զվարճալի։ Շուրջս նայելով՝ սենյակի անկյունում սովորական չոր մարտկոց տեսա։ Ահա թե ինչ կանեինք․ ջրի էլեկտրոլիզ։ Ապահով փորձ էր, որն արդեն բազմիցս կատարել էի տնային պայմաններում։ Էնրիկոն գոհ կմնար։ Չափանոթի մեջ ջուր լցրի, մի պտղունց աղ լուծեցի, հակառակ կողմով մրգախյուսի երկու դատարկ տարա ընկղմեցի, երկու ռետինապատ պղնձալար գտա, որոնք ամրացրի մարտկոցի բևեռներին, իսկ ծայրերը մտցրի տարաների մեջ։ Պղնձալարի ծայրերին փոքրիկ պղպջակներ հայտնվեցին։ Ուշադիր դիտելով՝ կարելի էր տեսնել, որ կատոդից մոտ երկու անգամ ավելի շատ գազ է անջատվում, քան անոդից։ Գրատախտակին գրեցի հայտնի հավասարումը և Էնրիկոյին բացատրեցի, որ հենց դա էր տեղի ունենում։ Թվաց, թե նա այնքան էլ համաձայն չէ, բայց արդեն մութ էր, իսկ մենք ցրտից գրեթե ընդարմացել էինք։ Լվացվեցինք, մի քիչ շագանակ գնեցինք ու տուն վերադարձանք՝ թողնելով, որ էլեկտրոլիզն ինքնուրույն շարունակվի։
Հաջորդ օրը նորից կարողացանք լաբորատորիա սողոսկել։ Ի հնազանդություն տեսությանը՝ կատոդի տարան գրեթե գազով լի էր, իսկ անոդինը՝ կիսով չափ։ Էնրիկոյի ուշադրությունը հրավիրեցի այդ փաստին՝ ինձ հնարավորին չափ կարևորություն հաղորդելով ու փորձելով ներշնչել այն միտքը, որ թեպետ ոչ հենց էլեկտրոլիզը, սակայն դրա կիրառումը՝ որպես օրենքի անշեղ հաստատում, իմ հայտնագործությունն էր, իմ սենյակում բոլորից թաքուն արված համբերատար գիտափորձերի արդյունքը, բայց նրա տրամադրությունը տեղը չէր, ու ամեն բան կասկածի տակ էր առնում։
— Ո՞վ ասաց, թե հենց ջրածին ու թթվածին է, — կոպտորեն հարցրեց Էնրիկոն։ — Իսկ եթե քլո՞ր լինի։ Աղ չէի՞ր ավելացրել։
Նման առարկությունն ինձ վիրավորական թվաց․ ինչպե՞ս էր համարձակվում կասկածել իմ հայտարարությանը։ Տեսաբանը ե՛ս էի։ Նա, չնայած լաբորատորիայի տերն էր, այն էլ՝ կիսով չափ ու միջնորդավորված, ավելի ճիշտ՝ հենց միայն այն պատճառով, որ այլ արժանիք չուներ, պետք է զերծ մնար դատողություններից։ «Հիմա կտեսնենք», – ասացի։ Զգուշորեն բարձրացրի կատոդի տարան ու, բերանը դեպի ներքև պահելով, լուցկին վառեցի ու մոտեցրի տարային։ Պայթյուն որոտաց՝ փոքր, բայց կտրուկ և ահեղ։ Տարան մաս-մաս եղավ (բարեբախտաբար մարմնիցս հեռու էի պահել), իսկ ձեռքիս, որպես ծաղրական խորհրդանիշ, մնաց հատակի ապակե շրջանակը։
Կատարվածի շուրջ մտորելով՝ հեռացանք։ Ոտքերս փոքր-ինչ դողում էին։ Հետահայաց վախ էի զգում ու միաժամանակ հիմար պարծանք այն բանից, որ ենթադրություն էի հատսատել ու բռնկել բնության ուժը։ Փաստորեն իսկապես ջրածին էր՝ նույն ջրածինը, որ այրվում է արևի ու աստղերի մեջ, և որի խտացումից հավերժական լռության մեջ ծնվում են տիեզերքները։