Արամ Թոփչյան | Համլետի «Լինե՞լ, թե չլինել» մենախոսությունը

(Հատված հետևյալ գրքից. Ուիլյամ Շեքսպիր, Համլետ, անգլերենից թարգմանությունը, ուսումնասիրությունը և մեկնությունները` Արամ Թոփչյանի, Երևան, Սարգիս Խաչենց, Փրինթինֆո, 2013)

Համլետի «Լինե՞լ, թե չլինել» մենախոսության մասին աներևակայելիորեն շատ է գրվել: Այստեղ հնարավոր է ներկայացնել առաջարկված զանազան ու հաճախ հակադիր մեկնաբանություններից մի քանի կարևորները միայն: Բանավեճն սկսվել է դեռևս առաջին` XVIII դարի գիտական հրատարակություններում: Սեմյուել Ջոնսոնը (Դոկտոր Ջոնսոն) Համլետի տրամաբանությունն անհասկանալի է համարել<sup>[1]</sup>, քանի որ մենախոսությունը, ըստ նրա, «կապակցված է ավելի շուտ խոսողի մտքում, քան լեզվին» (is connected rather in the speaker’s mind, than on his tongue): Հետևաբար, նա փորձել է այն մեկնողաբար վերաշարադրել, և սկիզբը, նրա կարծիքով, պետք է այսպես հասկանալ. «Նախքան ես կարողանամ գործելու որևէ բանական ծրագիր կազմել այս տվայտանքի ճնշման տակ,անհրաժեշտ է որոշել` արդյոք մեր ներկա վիճակից հետո մենք պիտի լինե՞նք, թե չլինենք» (ընդգծումները Ջոնսոնինն են): Քանի որ, համաձայն այս հարասության, Համլետն սկսում է խոսել իր անունից, եզակի թվով, և ապա անցնում  է ընդհանրական «մենք»-ի, ուրեմն «մեր ներկա վիճակ» (our present state) ասելով` բանասերն ըստ երևույթին նկատի ունի մարդու երկրային գոյությունը: Այսինքն` Ջոնսոնը լինե՞լ, թե չլինելու «հարցն» ընկալել է որպես հետմահու գոյություն կամ անգոյություն, ինչն ի սկզբանե ողջ մենախոսությունը տանում է սխալ ուղիով:

Հարասությունն այսպես հասկանալով` նրա հետ չի համաձայնել XVIII դարի մեկ այլ անվանի շեքսպիրագետ` Էդմոնդ Մալոունը. «Համլետը չի խորհում` մեր ներկա վիճակից հետո մենք գոյություն ունենալո՞ւ ենք, թե ոչ, այլ` արդյոք ինքը պիտի շարունակի ապրե՞լ, թե պիտի վերջ տա իր կյանքին»^[2]: Բայց Մալոունն իր հերթին սխալվել է` «հարցի» իմաստը նեղացնելով ու հանգեցնելով զուտ արքայազնի ապրելուն կամ անձնասպան լինելուն:

Համլետի մենախոսությունն իբրև իր կյանքին վերջ տալու շուրջ մտորում են ընկալել այլ երևելի բանասերներ էլ: Սակայն արտահայտվել է նաև հակառակ տեսակետ` թե մենախոսողի մտքին չկա ինքնասպան լինել. նրա դատողություններն «ընդհանուր են, ոչ անձնական» (general, not personal), որովհետև նա ինքը չի տուժել աշխարհի հեգնանքից, օրենքի հապաղումից կամ պաշտոնյայի լկտիությունից<sup>[3]</sup>: Փորձ է արվել անգամ փաստարկել, թե մենախոսության մեջ անձնասպանության մասին ամենևին էլ խոսք չկա, քանզի, «մի դաշույնով իր հաշիվը փակել» ասելով, իշխանը, իբր, նկատի ունի ոչ թե ինքն իրեն, այլ Թագավորին սպանելը<sup>[4]</sup>: Իսկ նշանավոր The Arden Shakespeare շարքի առաջին գրքի` «Համլետ»-ի խմբագիր Էդուարդ Դաուդենը ենթադրել է^[5], որ Համլետն ուզում է ասել` «անիրավությանն ակտիվորեն դիմադրելու իմ ներկա ծրագիրը (my present project of active resistance against wrong) լինե՞լ է, թե չլինել», այսինքն` նա կանխազգում է իր մահն իբրև հավանական հետևանք:

The Arden Shakespeare երկրորդ շարքի «Համլետ»-ի աշխատասիրող Հարոլդ Ջենքինզը մենախոսության տարբեր մեկնաբանությունները բաժանել է հինգ խմբի^[6]. 1) Լինե՞լ, թե չլինել «հարցը» վերաբերում է մարդու գոյության առավելություններին ու վնասներին, և ընդ սմին հաշվի է առնվում ինքնասպանության հնարավորությունը, 2) «Հարցը» կյանքի ու մահվան միջև ընտրությունն է, ուստի մենախոսությունը ծայրեծայր կենտրոնացած է ինքնասպանության վրա, 3) «Հարցն» այն է, թե արդյոք ինքը` Համլետը, պիտի վե՞րջ տա իր կյանքին, 4) «Լինե՞լ, թե չլինել» նշանակում է, որ նա պիտի սպանի կա՛մ Կլավդիուսին, կա՛մ իրեն, 5) «Հարցն» ավելի նեղ իմաստ ունի. պե՞տք է արդյոք, որ Համլետն իրականացնի «Գոնզագոյի սպանության» իր ծրագրած բեմադրությունը^[7]:

Թեպետ այս խմբավորումից ի վեր մոտ երեք տասնամյակ է անցել և, անտարակույս, մենախոսության մասին էլի է գրվել, մեզ հայտնի չեն նշանակալից ինքնատիպ կարծիքներ, որոնց հարկ լիներ հիշյալ հինգ կետից դուրս հատուկ անդրադառնալ: Ջենքինզն այն ճշմարիտ դիտողությունն է անում, որ բնագրի տառացի, առանց ենթադրական լրացումների ընթերցումը մեզ մոտեցնում է առաջին կետին: Նա նաև իրավամբ մերժում է «Լինե՞լ, թե չլինել»-ը որպես «Գործե՞լ, թե չգործել» մեկնաբանելու^[8] կամ Համլետի խոսքում մտացածին մետաֆիզիկական բովանդակություն վերհանելու ջանքերը^[9]:

Այժմ փորձենք հետևել Դանիայի արքայազնի մտքի ընթացքին ու պարզաբանել, թե նա ինչ է ասում իր այս` փոքր–ինչ դժվարընկալելի ու չարչրկված մենախոսության մեջ: Առաջին հինգ տողում կարծես թե որոշ իմաստային հակասություն կա.

Լինե՞լ, թե չլինել… սա է հարցը.

Մեր կարծիքով ո՞րն է ազնիվ, տանե՞լ վայրագ

                Ճակատագրի պարսատիկներն ու նետերը,

                Թե՞ զենք վերցնել աղետների մի ծովի դեմ

                Ու դիմադրել, վերջ տալ դրանց: Մեռնել` քնել…

Եթե առաջին ու չորրորդ տողերի «թե»-երը (անգլերենում` or) շարահյուսորեն ու տրամաբանորեն փոխկապակցված են (այսինքն` «լինել» = «տանել» և «չլինել» = «զենք վերցնել ու վերջ տալ»), ուրեմն առաջին հայացքից անհասկանալի է` ինչպես է չարիքներին վերջ տալը նշանակում չլինել: Իսկ եթե երկու «թե»-երի միջև կապ չկա, ապա և՛ տանելը, և՛ դիմադրելը միայն լինելու տարբերակներ են: Այդ դեպքում ո՞րն է չլինելը. արդյո՞ք Համլետը դրա մասին սկսում է խոսել հինգերորդ տողից, «Մեռնել` քնել» բառերով: Չի բացառվում, որ Շեքսպիրը հենց դա է նկատի ունեցել, բայց մենախոսության շարունակությունն, այնուամենայնիվ, մեզ ստիպում է պարզել երկու «թե»-երի տրամաբանական կապը: Համլետի հետագա խոսքից ամենևին չի երևում, որ հնարավոր է վերջ տալ չարիքների ծովին` ժամանակի խարազաններին ու հեգնանքին, կեղեքչի լծին, գոռոզի անարգանքին, սիրո հանդեպ քամահրանքին, օրենքի հապաղմանը, պաշտոնյայի լկտիությանը և հարվածներին, որ անտրտունջ արժանավորն ստանում է անարժանից: Այս ամենի դեմ անհնար է հաղթական պայքար մղել, և մարդ կարող է դրանցից ազատվել` միայն ինքն իր հաշիվը դաշույնով փակելով: Եթե Համլետը միամտորեն կյանքի փորձանքները հաղթահարելու հույս ունենար, նրա համար հստակ կլիներ, որ ավելի ազնիվ ուղին է` զենք վերցնել (և ոչ թե «տանել վայրագ / Ճակատագրի պարսատիկներն ու նետերը»): Ո՞րն է, ուրեմն, լուծումը: Հավանաբար այն, որ «վերջ տալ դրանց»` նշանակում է ոչ թե հաղթել, այլ, ընդհակառակը` պարտվել<sup>[10]</sup>, «չլինել», «մեռնել` քնել» ու մահվամբ փրկվել չարիքների ծովից: Արքայազնը փաստորեն խոսում է անհավասար կռվի մեջ մտնելու եղանակով անուղղակի ինքնասպանության մասին^[11]: Այսպես պարզ է դառնում մեջբերված առաջին տողերի տրամաբանությունն ու մենախոսության հետագա ընթացքը:

Իսկ ի՞նչ է նշանակում չարիքներին զոհ գնալու ճանապարհով վերջ տալ դրանց.

                                                           Մեռնել` քնել,

Ուրիշ ոչինչ, և ասել, թե սոսկ քնելով

                Փարատում ենք սրտի մորմոքն ու բնական

                Բյուր չարիքներ, որոնց ժառանգն է մարմինը.

                Տենչալի՜ է նման վախճան. մեռնել` քնել…

Հալվելով ցող դառնալ (ինչպես նա ասում է իր առաջին մենախոսության մեջ) կամ մահվան քուն մտնել. մի՞թե Համլետի ու «մեզ» համար, ում անունից նա հանդես է գալիս, սա է նախընտրելի ուղին, և արդյո՞ք նա իսկապես պատրաստ է դիմել այդ քայլին:

Մահվան` իբրև բարիքի (ἀγαθόν) մասին լսում ենք արդեն անտիկ աշխարհի ողբերգական նահատակ Սոկրատեսից (մ.թ.ա. մոտ 469–399) (ըստ Պլատոնի «Սոկրատեսի պաշտպանականը» երկի<sup>[12]</sup>): Թույն խմելու դատապարտված` նա իր վերջին խոսքում մահը, եթե այն «ոչինչ լինել ու ոչինչ չզգալ» է և նման է աներազ քնի, համարում է զարմանալի ձեռքբերում (θαυμάσιον κέρδος): Ասել է թե` «Տենչալի՜ է նման վախճան. մեռնել` քնել»: Շեքսպիրը կարող էր Սոկրատեսի այս ճառին ծանոթ լինել եթե ոչ հին հունարեն բնագրով, ապա Մարկուս Տուլլիուս Կիկերոնի (մ.թ.ա. 106–43) լատիներեն մեջբերմամբ («Տուսկուլանյան զրույցներ»-ում. Tusculanae disputationes I.97–99): Կիկերոնի երկը մատչելի էր նաև 1561 թ. լույս տեսած` Ջոն Դոլմանի անգլերեն թարգմանությամբ<sup>[13]</sup>, ուր քննարկվող առաջին «հարցը» (disputatio) ձևակերպված է իբրև «Արդյո՞ք մահը չարիք է. այո՞, թե ոչ» (whether death be evil: yea or no?): Կիկերոնը, հետևելով Սոկրատեսին, եզրակացնում է, որ մահից պետք չէ վախենալ, քանզի մարդու հոգին կա՛մ գոյատևում է, կա՛մ ոչ: Եթե չի գոյատևում, ապա, մահը, համաձայն մեջբերման անգլերեն թարգմանության` resembles sleep without any trouble of dreams («նման է քնի` առանց երազների [պատճառած] որևէ անհանգստության»)<sup>[14]</sup>: Կիկերոնը Սոկրատեսի խոսքը լատիներեն վերաշարադրելիս ավելացրել է, որ առանց երազների այդ քունը մեզ «խաղաղագույն հանգիստ է բերում» (placatissimam quietem adfert): Արդարև` մահվան քնով «Փարատում ենք սրտի մորմոքն ու բնական / Բյուր չարիքներ»: Սակայն Սոկրատեսի և Վերածննդի շրջանի նահատակ Համլետի պատկերացումների միջև կա մի էական տարբերություն, որը պարզ է դառնում մենախոսության շարունակությունից.

Քնե՞լ, գուցե երա՞զ տեսնել. արգելքն այս է,

                Քանզի մահվան քնում գալիք երազները,

                Երբ ազատվենք այս անցողիկ թոհուբոհից,

                Պահում են մեզ: Ահա՛ ինչու արհավիրքը

                Հարատև է…

Արդարև, ի տարբերություն Սոկրատեսի ու Կիկերոնի, քրիստոնյա Համլետն այլևս չի կարող հույս փայփայել, որ հավերժական քունը կլինի առանց մղձավանջային երազների, այսինքն` հետմահու դատապարտման: Եվ առաջին մենախոսության մեջ հնչող արգելքը` «օրենքն ընդդեմ անձնասպանի», թեև առանց բացահայտ հիշատակման, գործում է նաև այստեղ: Հետևաբար հաջորդ տողերում կյանքի անարդարությունների թվարկումից հետո իսկույն մերժվում է դրանցից ինքնասպանությամբ ազատվելու տարբերակը: Իշխանը դա անում է ինքնին հստակ պատասխան ենթադրող հռետորական հարցի միջոցով. «Այլապես ո՞վ կհանդուրժեր … երբ կփակեր իր հաշիվը / Մի դաշույնով» (ավելին` դրան գումարվում է, դարձյալ քողարկված ձևով, նաև օրենքն ընդդեմ մարդասպանի, քանզի «չարիքների ծովի դեմ» պայքարելիս ուրիշի` թեկուզև ոճրագործի արյուն թափողը նույնպես կարող է մահվան քնում դժնդակ «երազներ» տեսնել): Այսպիսով, նախ բացառվում է զենք վերցնելու ու դիմադրելու միջոցով անուղղակի, իսկ հետո նաև` մի դաշույնով ուղղակի անձնասպանության գաղափարը: Մնում է գոյության «հարատև արհավիրքը» և վայրագ ճակատագրի պարսատիկներն ու նետերը տանելը^[15]:

Քիչ անց Համլետը խոսում է մահից հետո մեզ սպասող մի «անհայտ երկրի» (undiscovered country) մասին` կրկին առիթ տալով Սոկրատեսի հետ համեմատության: Նույն ճառում, որը լատիներեն մեջբերել է Կիկերոնը, նա մահվան երկրորդ հնարավոր բացատրություն է համարում հոգու տեղափոխությունը մի «այլ տեղ» (εἰς ἄλλον τόπον), ուր գտնվում են բոլոր մեռյալների հոգիները: Եթե դա ճիշտ է, ասում է Սոկրատեսը, ուրեմն մահից մեծ բարիք չկա, քանզի այնտեղ ինքը կհանդիպի արդար դատավորների, կիսաստվածների և Հոմերոսի ու Հեսիոդոսի պես մարդկանց: Այնինչ Համլետը դարձյալ չի կիսում Սոկրատեսի լավատեսությունը. անհայտ երկիրը, «որից  ճամփորդ հետ չի գալիս»<sup>[16]</sup> նրան միայն երկյուղ է ազդում ու ստիպում հրաժարվել ինքնասպանությունից, «Ավելի շուտ դիմանալ ա՛յս փորձանքներին, / Քան դեպի այլ, մեզ անծանոթ ցավեր թռչել»: Եվ նրա մտքի ընթացքը հանգում է իր տրամաբանական ավարտին. քանի որ կարող է լինել հետմահու դատապարտում, ուրեմն ներկա կյանքում մենք պետք է ենթարկվենք մեր խղճին (conscience): Իսկ այն մեզ երկչոտ է դարձնում` հարկադրելով մտածել ու կասկածի ենթարկել մեր վճիռների ու ձեռնարկած գործերի իրավացիությունը: Այսպես տանջալից գոյությունը` մեզ համար միակ հնարավոր ճանապարհը (քանզի կյանքը կամովին ընդհատելը կարող է հանգեցնել է՛լ ավելի դաժան մղձավանջի), վերածվում է կրավորականության ու հանդուրժողության, և «գործ» կոչվածը կորցնում է իր անունը:

Ինչպես վերը բերված օրինակներից երևում է, ոմանք Համլետի «հարցը» հանգեցրել են նրա` ինքնասպանություն գործելուն կամ չգործելուն, իսկ ուրիշները, ընդհակառակը, այն համարել են ընդհանուր և չեն կապել անձնական փորձառության հետ<sup>[17]</sup>: Երկու տեսակետն էլ միակողմանի են: Համլետն, իհարկե, ընդհանուր դատողություններ է անում և խորհում հավերժական թեմաների մասին` խոսելով ոչ թե իր, այլ «մեր» անունից: Սրանով «Լինե՞լ, թե չլինել»-ը տարբերվում է մյուս երեք` հիմնականում նրա մասնավոր կացությանը վերաբերող մենախոսություններից: Սակայն արքայազնի անձնական խնդիրները, թեկուզ կողմնակիորեն, «երկրորդ պլանում», առկա են նաև այստեղ: Թեպետ չարիքների ծովը, հիրավի, լայն հասկացություն է, դրա կոնկրետ մարմնավորողն առաջին հերթին Կլավդիուսն է, և զենք վերցնել` նշանակում է նախ պայքարել նրա դեմ: Ինչպես նշվեց, ըստ մի շեքսպիրագետի կարծիքի` Համլետն ինքը չի տուժել աշխարհի հեգնանքից, օրենքի հապաղումից կամ պաշտոնյայի լկտիությունից: Բայց մի՞թե աշխարհի հեգնանք չէ, որ «սատիրը» սպանել է մի մեծ արքայի ու բազմել նրա գահին (ընդ սմին շրջանցելով թագավորի ընտրության «հապաղող» օրենքը, քանզի Շեքսպիրի նկարագրած Դանիայում միապետն ընտրվում էր<sup>[18]</sup>), մի՞թե հենց Կլավդիուսը մի «լկտի պաշտոնյա» չէ, կամ մի՞թե Օֆելիայի վարմունքն արքայազնի հանդեպ, հոր ու եղբոր դրդմամբ, դրժված սիրո օրինակ չէ: Ճշմարիտ է դեռևս Սեմյուել Քոլրիջը գրել, որ չնայած այս մենախոսությունը «համընդհանուր հետաքրքրություն» (universal interest) է արտահայտում, Շեքսպիրն այն կարող էր «հավուր պատշաճի» (appropriately) վերագրել իր բոլոր հերոսներից միայն Համլետին<sup>[19]</sup>: Նա է` աշխարհը «խոպան այգի» համարող, ի սկզբանե «կործանված մարդը», որի համար կյանքը սոսկ դժբախտ ու տաժանակիր գոյություն է և որը, իր ոճրագործ ախոյանին պարզապես սրախողխող անելու փոխարեն, ընդունակ է մտորել լինել, թե չլինելու շուրջ:                      

          Համլետն այստեղ հանդես է գալիս իր բուն էությամբ` տրտում ու հոռետես հայեցողի կերպարով, որը, թվում է, մեզ պիտի վաներ, բայց դրան հակառակ, չգիտես ինչու, գրավում է մի անըմբռնելի ուժով ու հմայքով: Հենց «Լինե՞լ, թե չլինել»-ով է այդ կերպարն ամբողջանում, և թեպետ այնուհետև նրան այլևս չենք տեսնում նման մռայլ ու վհատ տրամադրության մեջ, այս մենախոսության սև գունավորումն իր ստվերը գցում է ողբերգության հետագա ողջ ընթացքի վրա^[20]:

[1] The Plays of William Shakespeare in Eight Volumes, with the Corrections and Illustrations of Various Commentators, to Which are Added Notes by Sam Johnson, London, 1765, vol. 8, p. 207.

[2] The Plays and Poems of William Shakspeare, in Ten Volumes; Collated Verbatim with the Most Authentick Copies, and Revised … by Edmond Malone, London, 1790, vol. 9, p. 286.

[3] The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark, edited and with notes by George L. Kittredge, Boston, 1939, p. 208.

[4] Irving T. Richards, ‘The Meaning of Hamlet’s Soliloquy,’ Publications of the Modern Language Association of America 48.3 (1933), p. 741–766.

[5] The Tragedy of Hamlet, ed. Edward Dowden, The Arden Shakespeare (First Series), London, 1899, p. 99.

[6] Hamlet, ed. Harold Jenkins, The Arden Shakespeare (Second Series), 2001 (first published 1982), p. 485–486.

[7] Տե՛ս հատկապես Alex Newell, ‘The Dramatic Context and Meaning of Hamlet’s ‘To Be or Not to Be” Soliloquy,’ Publications of the Modern Language Association of America 80.1 (1965), p. 38–50:

[8] Օրինակ` John M. Murry, Things to Come: Essays, New York, 1969 (first published 1928), p. 231. «Այն, ինչ «լինե՞լ, թե չլինել»-ն է, Համլետը չէ, այլ Համլետի ոտնձգությունը Թագավորի կյանքի դեմ (Hamlet’s attempt upon the King’s life)»:

[9] Ասենք` լինելը նույնացվել է բարու, իսկ չլինելը` չարի հետ (Lionel Ch. Knights, An Approach to Hamlet, Stanford, 1961, p. 76–77), կամ մենախոսության մեջ փնտրվել են ինքնության (identity), ինքնաիրագործման (self-fulfilment) ու գոյի (being, essence) խնդիրներ (Eleanor Prosser, Hamlet and Revenge, second edition, Stanford, 1971 (first published 1967), p. 161–166):

[10] Հմմտ. Hamlet, ed. Harold Jenkins, p. 487, 490 և Hamlet, Prince of Denmark, ed. Philip Edwards, The New Cambridge Shakespeare, Cambridge, 2009 (first published 1985, updated edition 2003), p. 48:

[11] Ըստ անտիկ հեղինակ Կլավդիոս Էլիանոսի (մոտ 175–235) «Զանազան պատմություններ»-ի (Varia historia, XII.23)` կելտերը փախուստն այնքան ամոթալի էին համարում, որ նույնիսկ մերկացրած սրերով ու նիզակներով «դիմադրում էին» ափը հեղեղող ծովի ալիքներին, «ասես կարող էին նրան վախեցնել կամ վիրավորել: Արիստոտելը ծաղրում է նման անխոհեմ «քաջությունը» (Eth. Eud. III.1 և Eth. Nic. III.7), իսկ Համլետը` գիտակցում, որ «չարիքների ծովին» դեմ դուրս գալ` նշանակում է նահատակվել: Շեքսպիրն Էլիանոսի երկը կարող էր կարդացած լինել 1576 թ. լույս տեսած անգլերեն թարգմանությամբ (A registre of hystories … Written in Greeke, by Aelianus a Romane, and deliuered in Englishe…by Abraham Fleming, London, 1576):

[12] Plat. Apol. Soc., 40c–41a, հմմտ.Պլատոն, Երկեր չորս հատորով, հին հունարենից թարգմանեց, առաջաբանը և ծանոթագրությունները գրեց` Սերգեյ Ստեփանյան, հ. I, Երևան, 2006, էջ 34–35:

[13] Those fyve Questions which Marke Tullye Cicero disputed in his Manor of Tusculanum … translated  … by John Dolman, London, 1561.

[14] Հմմտ. Jonathan Bate, Soul of the Age: A Biography of the Mind of William Shakespeare, New York, 2010 (first published 2009), p. 385–386, որտեղ նույնիսկ ենթադրվում է, թե երբ Համլետը Q1 բնագրում «Լինե՞լ, թե չլինել»-ից առաջ (7.110) բեմ է գալիս «մի գրքի վրա կենտրոնացած» (poring upon a book), էլիզաբեթյան Անգլիայի կիրթ մարդը կերևակայեր, որ դա Կիկերոնի գրվածքն է: Այս սրամիտ դատողությունն, այնուամենայնիվ, քիչ անց  հերքում է Համլետը` գրքի հեղինակին «երգիծաբան սատիր» (satirical satyr) կոչելով (7.217–218): «Լինե՞լ, թե չլինել»-ի վրա Կիկերոնի հնարավոր ազդեցության մասին տե՛ս, օրինակ, Ronald Knowles, ‘Hamlet and Counter-Humanism,’ Renaissance Quarterly 52 (1999), p. 1046–1069:

[15] Հետաքրքիր զուգահեռ է նշվում Օգոստինոս Երանելու (354–430) «Ազատ կամքի մասին»-ի (De libero arbitrio) հետ (III.6.19). «Չեմ ուզում մեռնել ոչ այն պատճառով, որ կգերադասեի դժբախտ լինել, քան բոլորովին չլինել, այլ որպեսզի մահից հետո ավելի դժբախտ (miserior) չլինեմ»: Սա, իհարկե, ընդհանուր տեղի (locus communis) է և չի վկայում, որ Շեքսպիրն անպայման կարդացել էր Օգոստինոսի երկը:       

[16] Ոմանք սույն հատվածը որակել են իբրև Շեքսպիրի անհետևողականության արդյունք. չէ՞ որ Ուրվականը վերադարձել էր «անհայտ երկրից»: Ըստ այդմ հետևություն է արվել (John M. Robertson, The Problem of Hamlet, London, 1919, p. 55), որ «Լինե՞լ, թե չլինել»-ը ճիշտ տեղում չի դրված և այն պետք է տանել Ուրվականի հայտնվելուց առաջ: Իսկ Դովեր Ուիլսոնի կարծիքով` Համլետի այս խոսքը վկայում է, թե նա, իբր, արդեն իսպառ հավատը կորցրել է Ուրվականի «ազնվության» հանդեպ (John Dover Wilson, What Happens in Hamlet, nine­teenth printing, Cambridge, 2003 [first published 1935], p. 74): Բայց հազիվ թե արդարացված է առժամանակ «գիշերը դեգերող, իսկ ցերեկը կրակի մեջ ծոմ պահող» (I.5.10–11) Ուրվականին «ճամփորդ» համարելը և առհասարակ Համլետի բանաստեղծական, այլաբանական խոսքը նրա հետ կապելը. հմմտ. Hamlet, ed. Harold Jenkins, p. 491:

[17] Տե՛ս նաև Kenneth Muir, Shakespeare: Hamlet, London, 1963, p. 34–35:

[18] Gunnar Sjögren, “Hamlet and the Coronation of Christian IV,” Shakespeare Quarterly 16.2 (1965), p. 155–160.

[19] Samuel Taylor Coleridge, Shakespearean Criticism, ed. Thomas Middleton Raysor, 2 vols., Cambridge (Mass.), 1930, vol. 1, p. 26.

[20] Հմմտ. Hamlet, Prince of Denmark, ed. Philip Edwards, p. 50: