Երեւանի Ցեղասպանութեան թանգարանը հրատարակել է Ռուբինա Փիրումեանի ”Հայոց ցեղասպանութիւնը գրականութեան մէջ. Ցեղասպանութեան ընկալումը այն սերնդի կողմից, որ այդ աղիտալի տարիները ապրեց”*, անգլերէն լեզւով, որը շատ կարեւոր եւ լուրջ ուսումնասիրութիւն է եւ որի բացը երեւի տասնեակ տարիներ է, որ զգացւում է: Բնական է, որ նման ուսումնասիրութիւններ ոչ միայն տարբեր տեսանկիւններ են բացում հայ գրականութեան առջեւ Եղեռնի հետ դէմ առ դէմ գալու պարագային, այլ նաեւ ուղղութիւն են ցոյց տալիս հայ անհատին, թէ՛ ինչպէս կարելի է վերաբերւել այդ ցաւոտ հարցի հետ, անկախ իր քաղաքական դիրքորոշումներից:
Քալիֆորնիայի Լոս Անջելես համալսարանի դասախօս՝ Ռուբինա Փիրումեանը, ում դոկտորական աւարտաճառը կազմւել է եղեռնի ազդեցութիւնը գրականութեան նիւթի վրայ, իր ուսումնասիրութիւնները կենտրոնացրել է ցեղասպանութեան, եւ մանաւանդ գրականութիւն-ցեղասպանութիւն յարաբերութեան վրայ: Նա մինչ այժմ մի քանի գրքեր եւ բազմաթիւ յօդւածներ է հրատարակել, որոնք բոլորն էլ առնչւում են ցեղասպանութեան հետ: Իրականում այս յօդւածում ներկայացւած գիրքն էլ, շարունակութիւնն է ”Իսկ նրանք որոնք 1915-ից յետոյ շարունակեցին ապրել Թուրքիայում. Յետ-Եղեռնեան հայ ազգային ինքնութեան հոլովոյթը գեղարւեստական գրականութեան ընդմիջից”** գրքի (տես ”Հանդէս գրականութեան եւ արւեստի”, թիւ 19-20, 2008), իսկ՝ ըստ յառաջաբնում նշւած տեղեկատւութեան, այն դեռ շարունակւելու է երկու այլ հատորներով, որոնցից մէկը թերեւս շուտով պատրաստ կը լինի տպագրութեան:
Գիրքը՝ ներածականից, նախաբանից եւ վերջաբանից բացի, կազմւած է երեք գլխաւոր բաժիններից. «Առաջին սերնդի թողած [գրական] ժառանգութիւնը», «Որբացած սերունդը» եւ «Յուշերի վերանորոգւած յորդանք»: Առաջին սերունդը ներռում է 1915 թւին արդէն քիչ թէ շատ կայացած գրողների, Յ. Օշական, Վ. Թէքէեան, Զ. Եսայեան եւ այլն, ովքեր վերապրեցին Եղեռնը եւ շարունակեցին իրենց ստեղծագործութիւնը Սփիւռքում: Նրանք կամ ընդհանրապէս չանդրադարձան Եղեռնին՝ ինչպէս Եսայեանը (թէեւ նա որոշ շրջան աշխատանք տարաւ արձանագրելու վերապրողների եւ ակնատեսների յուշերը), եւ կամ միայն աշխատեցին իրենց գործերում վերստեղծել անցեալի կեանքը եւ միջավայրը, ինչպէս Օշականը: Պարզ է որ դէպքերը այնքան անմիջական էին եւ ահաւոր, որ վերապրող գրողների համար անհնարին էր դրանք ստեղծագործական նիւթ դարձնել: Այս բաժնում պատմական դէպքերը բաւականին մանրամասնօրէն են պատմւում, որը նկատի առնելով գրքի համար նախատեսւած ոչ հայախօս ընթերցողին, բնական է եւ հարկաւոր: Ի հարկէ պէտք է նշել, որ այս բաժինը չի ներառում Ե. Օտեանին եւ նրա ”Անիծեալ տարիներ”-ը, որը կենսագրական գործ լինելով հանդերձ, շատ ճշգրիտ է ներկայացնում ցեղասպանութեան կիրառւած ընթացքը Օսմանեան կառավարութեան կողմից:
Երկրորդ բաժնում հանդիպում ենք այն սերնդին, ովքեր Եղեռնի պատճառով ոչ միայն զրկւեցին իրենց մանկութեան բնականոն կեանքից, այլ նաեւ ստիպւեցին տարագրւել աշխարհով մէկ եւ ապրել իրենց անծանօթ եւ օտար միջավայրում: Ա. Ծառուկեանը, Լ. Զ. Սիւրմելեանը եւ «Փարիզի տղաքը»՝ ընդհանրապէս, Վ. Շուշանեան, Շ. Շահնուր, Ն. Սարաֆեան եւ այլն, պատկանում են այս սերնդին: Հեղինակը մանրակրկիտօրէն ուսումնասիրութիւն է կատարում այդ գրողների գործերը եւ մէջբերումներ ու համեմատութիւններ անելով հոգեբանական՝ յատկապէս ցեղասպանութեան մասին գրւած գրքերից, եւ գրողներ գործերի հետ, իր նիւթը ներկայցնում է գիտական լոյսի ներքոյ եւ սա հազւագիւտ ներդրում է հայկական գրաքննադատութեան դաշտում: Այդ սերնդին պատկանող գրողների գործերում յաճախ ենք հանդիպում պատահած դէպքերի պատճառների փնտրտունքին, ինքնութիւնը կորցնելու վախին, ինչպէս եւ նրանց ըմբոստացմանը՝ արեւմտեան «քաղաքակրթութեան», նախորդ քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերի ու Աստծոյ հանդէպ: Այս բաժնում նաեւ խօսւում է ”Հայրենիք” ամսագրի մասին, որը հսկայական աշխատանք տարաւ վերականգնելու անկման եզրին կանգնած յետ-Եղեռնեան արեւմտահայ գրականութիւնը:
Հետաքրքիր է, որ չնչին բացառութեամբ, վերապրողներն իրենց յուշագրութիւնները Եղեռնի մասին սկսում են լոյս ընծայել բաւականին ուշ, երբեմն նոյնիսկ 50-60 տարի անց, երբ յուշագիրները բաւականին յառաջացած տարիքում են: Թւում է, որ ապրած իրավիճակները վէրքի նման են, մի կողմից դժւար է դրա հետ ապրել, սակայն դրան ձեռք տալն էլ աւելի մեծ ցաւ է պատճառելու: Բայց վերջիվերջոյ վերապրողը որոշում է բացել այդ վէրքն ու մասամբ թեթեւացնել ցաւը, մանաւանդ երբ պատասխանատւութիւն է զգում դժբախտ զոհերի դիմաց, ովքեր բախտը չունեցան ողջ դուրս գալու այդ արհաւիրքից: Փիրումեանը շուրջ տասներկու յուշագրութիւն է ընտրել եւ ներկայացրել գրքում: Մէկը միւսից աւելի սրտառուչ եւ յուզիչ: Իհարկէ սրանք միայն մի փոքրիկ օրինակ պիտի համարել այն բոլոր գրւած ու չգրւած, կամ գրւած ու չհրատարակւած յուշերից, որոնք ապրւել են մի ժողովրդի կողմից, որ դժբախտութիւն էր ունեցել լինել քաղաքացի մի այնպիսի դաժան համակարգի, որը պատրաստ էր ամենայն սառնասրտութեամբ սրի քաշել հպատակների մի մեծ հատւածի: Սակայն հէնց դա էլ բաւական է մեր առջեւ բացելու մարդկային մեծագոյն ողբերգական էջերից մէկը: Այս յուշագրութիւնները թէեւ կարող են չունենալ գեղարւեստական արժէք, բայց յոյժ կարեւոր փաստագրութիւններ են այն մասին, թէ՛ մարդը մինչեւ ինչ աստիճան կարող է ստորանալ եւ ստորացնել իր նմանին: Դրանք նաեւ կարող են ուղղեցոյց դառնալ պետութիւնների համար, որպէսզի նման արհաւիրքներից խուսափեն ու խափանեն դրանց կրկնութիւնը: Այստեղ դարձեալ Փիրումեանը աշխատում է հոգեբանօրէն մօտենալ յուշերի հեղինակներին եւ այդ անկիւնից դիտել նրանց ներաշխարհը, տարիների լռութիւնը, օգտագործած լեզւական ոճը եւ նրանց ըմբռնումը դէպքերից: Մի հետաքրքիր կէտ, որին հեղինակը չի անդրադրձել, յուշագիրների մեծամասնութեան բողոքական լինելն է, ովքեր այդ ժամանակ համագործակցում էին ամերիկեան աւետարանական կազմակերպութիւնների հետ: Այս բաժինը շատ ճնշիչ է եւ ընթերցողը դժւարութեամբ է առաջ տանում ընթերցանութիւնը:
Ինչպէս ներածականից է յայտնւում, նշւած ճնշումը զգացել է նաեւ Ռ. Փիրումեանը, որը յառաջացել է նրա տարիներ շարունակ ցեղասպանութեանը վերաբերող նիւթերն ուսումնասիրելու եւ վերապրողների հետ շփւելու բերումով: Նրա համար այդ նիւթերի ուսումնասիրութիւնը փոխվել է սեւեռուն գաղափարի, որի համար գրքում նոյնիսկ փորձել է պատճառներ փնտրել իր անձնական կեանքում՝ այդ կէտին հասնելու համար: Սա պարզ ապացոյց է Ռ. Փիրումեանի նւիրւածութեանը՝ հանդէպ իր այդքան կարեւոր ընտրած աշխատանքին: Նա ակնարկում է, որ ցեղասպանութեան մասին գրելը թեթեւացնում է այդ ճնշումը: Վահագն Գրիգորեանն էլ պատմում է, որ երբ՝ որպէս յատուկ յանձնախմբի անդամ, ամիսներ շարունակ աշխատել է ցեղասպանութեան նիւթերի վրայ, որպէսզի յանձնախումբը կարողանայ համոզիչ զեկոյց ներկայացնել Լատւիայի խորհրդարանին, Հայոց ցեղասպանութիւնը պաշտօնապէս ընդունելու նպատակով, ենթարկւել է նման ճնշումի եւ «ստիպւած» է եղել գրել ”Ժամանակի գետը” վէպը, ազատւելու համար այդ ճնշումից: Վստահաբար, հէնց այդ գրելու ինքնամաքրման (cathartic) յատկութիւնը մէկն է այն պատճառներից, որը որոշ վերապրողներին մղել է գրելու իրենց յուշերը:
Ինչպէս վերը նշւեց, Փիրումեանը գրքի ներածական բաժնում, որը որպէս անձնական նօթագրութիւն է ներկայացնում եւ ուր բացատրում է թէ ինչու է ընտրել ցեղասպանութեան գրականութիւնը որպէս մասնագիտական ճիւղ, յայտնում է թէ շարքը համալրւելու է երկու այլ հատորներով, որոնցից առաջինը ընդգրկում է ցեղաասպանութեան գրականութիւնը Սփիւռքի երրորդ սերնդի գրողների մօտ եւ յաջորդը նոյն գրակնութիւնը հայաստանեան գրողների գործերում: Պէտք անհամբերութեամբ սպասել այդ հատորներին, որովհետեւ ինչպէս գիտենք վերջին տարիներում հետաքրքիր գործեր են հրատարակւել այս ուղղութեամբ, ինչպէս՝ Գ. Պլըտեանի ”Անունը լեզւիս տակ”-ը եւ Փ. Բալաքեանի ”Ճակատագրի սեւ շունը”-ը, իսկ միայն վերջերս է ուսումնասիրութեան ենթարկւել Գ. Մահարու այդչափ կարեւոր եւ նոյնչափ հալածւած ”Այրւող այգեստաններ”-ը, եւ հետաքրքիր է լինելու Փիրումեանի վերաբերմունքը այդ վէպի նկատմամբ, իհարկէ եթէ ներառի յիշեալ հատորում:
Ռ. Փիրումեանի գիրքը, հայոց ցեղասպանութիւնը օտարներին ծանօթացնելուց բացի, կարեւոր աղբիւր պէտք ե համարել հայ գրաքննադատութան դաշտում, հետեւաբար պէտք է յուսանք, որ շուտով ականատես ենք լինելու դրա հայերէն թարգմանութեանը եւս:
*) The Armenian Genocide in Literature: Perception of Those Who Lived Through the Years of Calamity; by Rubina Peroomian, xx + 464 pages, Armenian Genocide Museum-Institue, Yerevan – 2012. (Գրքի հայերէն անունը ըստ գրքի վերջում տեղ գտած հայերէն ամփոփումի:)
**) And Those Who Continued Living in Turkey after 1915: The Metamorphosis of the Post-Genocide Armenian Identitiy as Reflected in Artistic Literature; by Rubina Peroomian, vi + 249 pages, Armenian Genocide Museum-Institue, Yerevan – 2008. (Գրքի հայերէն անունը ըստ գրքի վերջում տեղ գտած հայերէն ամփոփումի:)
