ԱՆԴՐԵՅ ՏԱՐԿՈՎՍԿԻ |Արվեստը՝ բաղձանք առ կատարյալը

Նախքան կինեմատոգրաֆիական արվեստի առանձնահատկությանն առնչվող մասնավոր խնդիրներին անդրադառնալը՝ կարևոր եմ համարում որոշարկել ինքնին արվեստի բուն գաղափարի իմ ըմբռնումը: Ինչի՞ համար գոյություն ունի արվեստը: Ու՞մ է այն պետք: Եվ պե՞տք է արդյոք որևէ մեկին: Այս բոլոր հարցերն իրեն տալիս է ոչ միայն արվեստագետը, այլև նա, ով այդ արվեստն ընկալում է կամ, ինչպես մեր օրերում են ասում՝ մերկացնելով 20-րդ դարում արվեստի և լսարանի միջև, ցավոք, հաստատված հարաբերությունների էությունը, «սպառում է» …

Շատերն են այս հարցը տալիս, և արվեստին առնչակից ամեն ոք յուրահատուկ ձևով է պատասխանում դրան: Ինչպես Բլոկն էր ասում, «պոետը ներդաշնակություն է արարում քաոսից»… Պուշկինը բանաստեղծին մարգարեական շնորհ էր վերագրում… Ամեն արվեստագետ առաջնորդվում է իր սեփական օրենքներով, որոնք բնավ պարտադիր չեն մյուսի համար:

Ամեն դեպքում միանգամայն պարզ է, որ յուրաքանչյուր արվեստ, եթե այն նախատեսված չէ «սպառողի» համար առուծախի ապրանք դառնալու համար, նպատակ ունի ինքն իրեն և շրջապատին բացատրելու, թե ինչի համար է ապրում մարդը, որն է նրա գոյության իմաստը: Մարդկանց բացատրելու, թե որն է այս մոլորակի վրա նրանց հայտնվելու պատճառը: Թեկուզ նույնիսկ չբացատրելու, այլ ընդամենն առաջադրել նրանց այդ հարցը:

Ամենաընդհանուր պատկերացումներից սկսելով՝ իմաստ ունի ասելը, որ արվեստի անվիճարկելի գործառականությունն ամփոփված է ճանաչողության գաղափարում, որտեղ տպավորման կերպը ցնցումի, մաքրագործման ձևով է արտահայտվում:

Այն պահից ի վեր, երբ Եվան ճաշակեց իմացության ծառի պտուղը, մարդկությունը դատապարտված էր հավերժական  ձգտման առ ճշմարտություն:

Ինչպես հայտնի է, Ադամն ու Եվան նախևառաջ հայտնաբերեցին այն, որ իրենք մերկ են: Եվ ամաչեցին: Ամաչեցին, քանզի հասկացան, և իրենց ուղին սկսեցին մեկմեկու ճանաչելու ուրախությամբ: Հենց այս էր սկիզբը մի բանի, ինչը վերջ չունի: Կարելի է հասկանալ այն հոգու դրաման, որը նոր է դուրս եկել անհոգ չիմացության վիճակից և շպրտվել է երկրային ոլորտներ՝ թշնամական ու անբացատրելի:

«Ճակատիդ քրտինքով պիտի ճարես հացդ …»:

Այնպես պատահեց, որ մարդը՝ այդ «արարչագործության պսակը», Երկիր եկավ այն բանի համար, որ հասկանա, թե հատկապես ինչի համար է եկել: Կամ առաքվել: Իսկ մարդու միջոցով Արարիչը ճանաչում է ինքն իրեն: Այդ ուղին ընդունված է «էվոլյուցիա» անվանել, ուղի, որն ուղեկցվում է մարդու ինքնաճանաչողության տառապալից գործընթացով:

Որոշակի իմաստով անհատն ամեն անգամ վերստին է ճանաչում թե´ կյանքն ըստ էության, թե´ ինքն իրեն, թե´ իր նպատակները: Իհարկե, մարդն օգտվում է մարդկության կուտակած գիտելիքների ողջ պաշարից, բայց, այնուամենայնիվ, ինքնաճանաչման բարոյագիտական, բարոյական փորձը յուրաքանչյուրի կյանքի միակ նպատակն է և սուբյեկտիվորեն  ամեն անգամ նորովի է ապրվում: Մարդը նորից ու նորից է համահարաբերակցում ինքն իրեն ու աշխարհը՝ տառապալից կերպով ցանկալով հասնել իր համար չնախասահմանված կատարյալին, որը նա ըմբռնում է որպես ինչ-որ ներհայեցական-զգայելի նախասկիզբ, և մեկտեղվել նրա հետ: Այդ անմատչելի համատեղումը, սեփական «Ես»-ի անինքնաբավ լինելն է մարդու չբավարարվածության և տառապանքի ակունքը:

Այնպես որ՝ արվեստը, ինչպես և գիտությունը, աշխարհը յուրակերտելու միջոց է, այն ճանաչելու գործիք մարդու՝ դեպի այսպես կոչված «բացարձակ ճշմարտություն» տանող ճանապարհին:

Սակայն սրանով էլ սահմանափակվում է մարդու արարող ոգու այս երկու մարմնավորումների նմանությունը, քանզի, համարձակվում եմ պնդել, ստեղծագործումը հայտնագործում չէ, այլ արարում է:

Այժմ է´լ ավելի կարևոր է ընդգծել ճանաչողության այս երկու ձևերի՝ գիտականի և գեղագիտականի հետագա սահմանազատումը, նրանց սկզբունքային տարբերությունը:

Արվեստի միջոցով մարդն իրականությունը յուրակերտում է սուբյեկտիվ ապրման օգնությամբ: Գիտության դեպքում մարդու աշխարհաճանաչումն ընթանում է մի անվերջ սանդուղքի աստիճաններով՝ հաջորդաբար փոխարինվելով նորանոր գիտելիքներով՝ հաճախ հանուն մասնավոր օբյեկտիվ ճշմարտությունների հերթով մեկը մյուսին հերքող հայտնագործություններով: Իսկ գեղարվեստական հայտնագործումն ամեն անգամ ի հայտ է գալիս որպես աշխարհի նոր ու եզակի պատկեր, բացարձակ ճշմարտության մեհենագիր: Այն հառնում է որպես հայտնություն, որպես ակնթարթային ու կրքոտ բաղձանք՝ ներհայեցողական կերպով ըմբռնելու աշխարհի բոլոր օրինաչափությունները մեկտեղ` նրա  գեղեցիկի ու այլանդակի, նրա մարդկայինի ու դաժանության, նրա անսահմանության և սահմանափակի: Արվեստագետն արտահայտում է դրանք՝ ստեղծելով գեղարվեստական պատկեր, որը յուրօրինակ որսացանց է բացարձակը բռնելու համար: Պատկերի օգնությամբ արվեստագետը չի թողնում, որ անվերջության զգացողությունը հեռանա, որն արտահայտվում է սահմանափակումների միջոցով. հոգևորը՝ նյութականի միջոցով, անսահմանը՝ ճանաչման եզրագծերի շնորհիվ:

Կարելի է ասել, որ արվեստն ընդհանրապես խորհրդանիշ է, որը հարաբերակից է այն բացարձակ ոգեկան ճշմարտությանը, որը մեզ փակել է դրապաշտական, օգտապաշտական պրակտիկայի մեջ:

Եթե այս կամ այն գիտական համակարգում ընդգրկվելու համար մարդը պետք է դիմի տրամաբանական մտածողության օգնությանը, պետք է հասկացման գործընթաց իրականացնի՝ դրա համար որպես հիմք որոշակի կրթություն ունենալով, ապա արվեստը դիմում է բոլորին՝ հուսալով, որ տպավորություն կգործի, որ իրեն նախևառաջ կզգան, որ հուզահամակ ցնցում կառաջացնի և իրեն կընդունեն, որ կգերի մարդուն ոչ թե բանականության ինչ-որ անհերքելի եզրահանգումներով, այլ այն հոգևոր լիցքով, որը ներդրել է արվեստագետը: Եվ այն դրապաշտական իմաստով կրթական հիմքի փոխարեն հոգևոր որոշակի լարում է պահանջում:

Արվեստը ծագում և հաստատվում է այնտեղ, որտեղ գոյություն ունի մարդկանց համախմբող հավերժական ու անհագ կարոտ առ ոգեկանը, կատարյալը: Կեղծ է ուղին, որով սլանում է ժամանակակից արվեստը՝ հանուն ինքնաբավ անհատականության հրաժարվելով կյանքի իմաստի որոնումներից: Այսպես կոչված ստեղծագործումը սկսում է պատկերանալ որպես կասկածելի անձանց տարօրինակ զբաղմունք, ովքեր պնդում են, թե անհատականացված արարքն ինքնաբավ արժեք է: Սոսկ կամքի արտահայտում: Բայց ստեղծագործման ընթացքում անհատականությունը ոչ թե ինքնահաստատվում է, այլ ծառայում է մեկ այլ, ընդհանուր և վերին գաղափարի: Արվեստագետը միշտ ծառա է, ով կարծես փորձում է վարձահատույց լինել շնորհի համար, որն իրեն տրվել է որպես հրաշք: Սակայն ժամանակակից մարդը ոչ մի զոհաբերում չի ընդունում, թեև միայն զոհաբերումն է արտահայտում ճշմարիտ ինքնահաստաստումը: Բայց մենք աստիճանաբար մոռանում ենք այդ մասին՝ օրինաչափորեն կորցնելով նաև մարդու կոչման նախասահմանվածության մեր զգացումը…

Խոսելով առ գեղեցիկը ձգտման մասին, այն մասին, որ հենց կատարյալն է նպատակը, որին մղվում է արվեստը և որի կարոտից է թափ առնում, ես բնավ չեմ պնդում, թե այն պետք է խորշի երկրային «աղտից»: Ընդհակառակը: Գեղարվեստական պատկերը միշտ էլ այլաբանություն է, այսինքն՝ փոխարինում մեկը մյուսով: Շատը՝ քչով: Պատմելով շնչավորի մասին՝ արվեստագետն օգտագործում է անշունչը, խոսելով անվերջի մասին՝ առաջադրում է վերջավորը: Փոխարինում: Հնարավոր չէ առարկայացնել անսահմանը, կարելի է ստեղծել դրա պատրանքը, ՊԱՏԿԵՐԸ:

Այլանդակը միշտ ամփոփված է գեղեցիկի մեջ, ինչպես և գեղեցիկը՝ այլանդակի: Կյանքն այս՝ անհեթեթության հասնող մեծ հակասության ալյուրով է շաղախված, որն արվեստում ներկայանում է միաժամանակ և´ ներդաշնակ, և´ դրամատիկ միասնության մեջ: Պատկերը հնարավորություն է տալիս շոշափելու այս միասնությունը, որտեղ ամեն բան գոյակցում է և փոխարկվում մեկը մյուսին: Կարելի է խոսել պատկերի գաղափարի մասին, բառերով նկարագրել դրա էությունը: Բայց նկարագրությունը երբեք համարժեք չի լինի դրան: Պատկերը կարելի է ստեղծել և զգալ: Ընդունել կամ մերժել: Բայց ո´չ հասկանալ՝ այդ գործողության մտային իմաստով: Անսահմանության գաղափարը հնարավոր չէ բառերով արտահայտել: Իսկ արվեստը տալիս է այդ հնարավորությունը, այն զգայելի է դարձնում այդ անսահմանությունը: Բացարձակը հասու է դառնում լոկ հավատի և ստեղծագործման միջոցով:

Ստեղծագործելու քո իրավունքի՝ առ քո կոչումն ունեցած հավատի համար պայքարի միակ պայմանը ծառայելու պատրաստակամությունն է և անզիջում լինելը: Ստեղծագործությունն արվեստագետից պահանջում է «իսկապես զոհվել»՝ բառիս ամենաողբերգական իմաստով:

Այսպիսով` եթե արվեստը գործառնում է բացարձակ ճշմարտության մեհենագրերով, ուրեմն ամեն ոք աշխարհի պատկերն է՝ ստեղծագործության մեջ ի հայտ եկած մեկ անգամ և  մեկընդմիշտ: Եվ եթե իրականության դրապաշտական գիտական ու սառը ճանաչողությունը կարծես վերելք է անվերջանալի սանդուղքով, ապա գեղարվեստականը ներքուստ ավարտուն և փակ ոլորտների անվերջանալի համակարգ է հիշեցնում: Ոլորտները կարող են փոխլրացնել մեկմեկու և կարող են հակասել իրար, բայց ոչ մի դեպքում չեն բացառում միմյանց գոյությունը, ընդհակառակը, նրանք կարծես հարստացնում են մեկը մյուսին և, կուտակվելով, մի յուրահատուկ գերընդհանուր ոլորտ են կազմում, որը ծավալվում է դեպի անվերջություն: Այս բանաստեղծական հայտնությունները՝ ինքնաբավ ու հավերժական, վկայությունն են այն բանի, որ մարդն ի վիճակի է գիտակցելու և արտահայտելու այն, ում պատկերն ու նմանությունն է ինքը:

Այս ամենով հանդերձ՝ արվեստը, անկասկած, նաև առանձին հաղորդակցական գործառնություն ունի, քանի որ մարդկային փոխըմբռնում-միավորումը և ի վերջո հավաքականությունը ստեղծագործության նպատակակետի դրսևորման կարևորագույն կողմերից է:

Արվեստի ստեղծագործությունները, ի տարբերություն գիտական հայեցակարգերի, նյութական իմաստով գործնական խնդիրներ չեն հետամտում: Արվեստը մետալեզու է, որի օգնությամբ մարդիկ փորձում են կապ հաստատել միմյանց հետ՝ իրենց մասին տեղեկություն հաղորդել և յուրացնել ուրիշի փորձը: Եվ դարձյալ՝ հանուն ոչ թե գործնական շահի, այլ սիրո գաղափարի իրագործման, որի իմաստը անձնազոհումն է, ինչը հակադիր է օգտապաշտությանը: Ես ընդհանրապես ի վիճակի չեմ հավատալու այն բանին, թե արվեստագետն ի վիճակի է արարելու միայն հանուն ինքնարտահայտման: Ինքնարտահայտումն անիմաստ է առանց փոխըմբռնման: Ինքնարտահայտումը հանուն ուրիշների հետ հոգևոր կապի հաստատման  տառապալից է, անշահավետ և վերջին հաշվով՝ անձնազոհ: Բայց հազիվ թե ջանք կպահանջի սեփական արձագանքդ լսելը:

Բայց, թերևս, ներհայեցողության առկայությունը գեղարվեստական և գիտական ստեղծագործման մեջ մերձեցնում է իրականությունը յուրակերտելու այս առաջին հայացքից հակասական միջոցները: Իհարկե, ներհայեցողությունը թե´ մեկ, թե´ մյուս դեպքում էլ ահռելի դերակատարություն ունի: Բայց բանաստեղծական ստեղծագործման դեպքում ներհայեցումը նույնը չէ, ինչ գիտական հետազոտության մեջ: Այնպես, ինչպես և հասկացում  եզրույթը նույնական չէ այս երկու ոլորտներում:

Հասկացումը գիտական իմաստով համաձայնություն է մտային, տրամաբանական մակարդակում, թեորեմի ապացուցմանը մոտ ինտելեկտուալ գործողություն: Գեղարվեստական պատկերի հասկացումը գեղագիտական իմաստով գեղեցիկի հասկացումն է զգայական, երբեմն էլ գերզգայական մակարդակում:

Գիտնականի ներհայեցումը, եթե նույնիսկ այն մոտ է պայծառացմանը, ոգեշնչմանը, միշտ էլ տրամաբանական ընթացքի այլաբանական նշանակումն է: Այն իմաստով, որ տրամաբանական քայլերն առկա տեղեկատվության հիման վրա սկզբից մինչև վերջ չեն արվում, այլ ենթադրվում են, առկա են հիշողության մեջ, հաշվի չեն առնվում որպես անցած փուլ: Այսինքն՝ տրամաբանական կշռադատության մեջ թռիչք են արձանագրում՝ գիտական գիտելիքի այս կամ այն ոլորտի օրենքների իմացության հիման վրա:

Եվ որքան էլ թվա, թե գիտական հայտնագործությունը ներշնչաքնով է արված, գիտնականի ներշնչանքը ոչ մի ընդհանրություն չունի բանաստեղծի ներշնչանքի հետ: Քանի որ մտքի օգնությամբ կատարվող ճանաչողության էմպիրիկ գործընթացով չի կարող բացատրվել ծնունդը գեղարվեստական պատկերի, որը միասնական է, անտրոհելի, ստեղծվել և գոյություն ունի մեկ այլ՝ ոչ մտային մակարդակում: Պարզապես հարկ է համաձայնության գալ եզրույթների վերաբերյալ:

Այսպիսով, գիտության դեպքում ներհայեցողությունը պայծառացման պահին փոխարինում է տրամաբանությանը:

Իսկ ներհայեցողությունն արվեստում, ինչպես և կրոնում, համարժեք է համոզվածությանը, հավատին: Այն հոգու, ոչ թե մտքի կացություն է: Գիտությունն էմպիրիկ է, իսկ պատկերային մտածողության շարժիչ ուժը հայտնության զորությունն է: Այդ ինչ-որ հանկարծահաս պայծառացումներ են՝ ճիշտ կարծես աչքերիցդ քող ընկնի: Բայց ոչ թե մասնավորությունների, այլ ընդհանուրի և անվերջի նկատմամբ, նրա, ինչը գիտակցության մեջ չի ամփոփվում:

Արվեստը տրամաբանորեն չէ, որ մտածում է, այն վարքագծի տրամաբանություն չէ, որ ձևակերպում է, այլ որոշակի՝ սեփական հավատի կանխադրույթ է արտահայտում: Ուստի, գեղարվեստական պատկերին հնարավոր է միայն հավատալ: Եթե գիտության մեջ քո ճշմարտությունն ու քո իրավացիությունը կարող ես հիմնավորել և տրամաբանորեն ապացուցել ընդդիմախոսներիդ, ապա արվեստում ոչ ոքի հնարավոր չէ համոզել, եթե ստեղծված պատկերների ընկալողն անտարբեր է մնացել, չի գերվել աշխարհի ու մարդու մասին բացահայտված ճշմարտությամբ, եթե, վերջապես, հանդիսականը պարզապես ձանձրացել է արվեստի հետ առանձին մնալով:

Եթե որպես օրինակ բերենք Լև Տոլստոյի ստեղծագործությունը, ապա նրա այն գործերը, որոնցում նա հատկապես ընդգծել է իր գաղափարի սխեմատիկ ճիշտ արտահայտումը, բարոյախրատական պաթոսը, ապա ամեն անգամ կարող ենք դիտարկել, թե ինչպես նրա իսկ կողմից ստեղծված գեղարվեստական պատկերը, կարծես հետ մղելով հեղինակի կողմից իրեն պարտադրված սեփական գաղափարախոսական սահմանները, չի տեղավորվում դրանցում, վիճում է, երբեմն էլ նույնիսկ սկսում է բանաստեղծական իմաստով հակասել տրամաբանական կառուցումների սեփական համակարգին: Եվ գլուխգործոցը շարունակում է ապրել սեփական օրենքներով և ահռելի գեղագիտական ու հուզական տպավորություն է գործում մեզ վրա նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մենք հակամետ չենք հեղինակի հիմնական հայեցակերպին, որը նա դրել է գործի հիմքում: Հաճախ պատահում է, որ մեծ ստեղծագործությունը ծնվում է հեղինակի կողմից իր թույլ կողմերը հաղթահարելու ընթացքում: Ոչ թե ավերման իմաստով հաղթահարելու, այլ ի հեճուկս գոյություն ունենալու:

Արվեստագետը մեր առջև աշխարհ է բացում՝ ստիպելով կա´մ հավատալ դրան, կա´մ մերժել՝ որպես ինքնին անպիտան և անհամոզիչ մի բան: Գեղարվեստական պատկեր ստեղծելով՝ նա միշտ հաղթահարում է սեփական միտքը, որը չնչին մի բան է դառնում աշխարհի այն զգայորեն ընկալելի պատկերի հանդիման, որը բացվում է նրա դեմ որպես հայտնություն: Քանզի միտքը վերջավոր է, իսկ պատկերը՝ բացարձակ: Ուստի կարելի է ասել, որ տպավորությունը, որը հոգևոր պատրաստվածություն ունեցող մարդը ստանում է արվեստի ստեղծագործությունից, հարազատ է զուտ կրոնական տպավորությանը: Արվեստը ներազդում է նախևառաջ մարդու հոգու վրա՝ ձևավորելով նրա ոգեկան կերտվածքը:

Պոետը մարդ է մանկան երևակայությամբ ու հոգեբանությամբ, աշխարհից ստացած նրա տպավորությունն անմիջական է մնում՝ աշխարհի մասին ինչպիսի խորը գաղափարներով էլ նա առաջնորդվի: Այսինքն՝ նա չի օգտագործում աշխարհի «նկարագրումը», նա ստեղծանում է այն:

Արվեստագետին վստահելու, հավատալու պատրաստակամությունն ու հնարավորությունն անհրաժեշտ պայման են արվեստն ընկալելու և հասկանալու համար: Բայց երբեմն դժվար է լինում հաղթահարել այն սահմանը, որը մեզ բաժանում է զգայական բանաստեղծական պատկերից: Այնպես, ինչպես և առ Աստված ճշմարիտ հավատի կամ գոնե միայն այդ հավատի կարիքն ունենալու համար յուրահատուկ հոգեկերտվածք, զուտ ոգեկան ներուժ է հարկավոր:

Այս կապակցությամբ ակամա հիշում ես Ստավրոգինի և Շատովի զրույցը Դոստոևվսկու «Դևեր» վեպից.

-Ես ընդամենն ուզում էի իմանալ՝ դուք ինքներդ Աստծուն հավատում եք, թե ոչ,- խստադեմ նրան (Շատովին. – Ա.Տ.) նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը:

-Ես հավատում եմ Ռուսաստանին, նրա ուղղափառությանը… Ես հավատում եմ Քրիստոսի մարմնին… Ես հավատում եմ, որ նոր գալուստը Ռուսաստանում է լինելու… Ես հավատում եմ, – մոլեգնության մեջ թոթվեց Շատովը:

-Իսկ Աստծու՞ն: Աստծու՞ն:

-Ես… ես հավատալու եմ Աստծուն:

Ի՞նչ հավելես սրան: Այստեղ հանճարեղորեն կռահված է հոգու այն խռովալից վիճակը, դրա պակասավորությունն ու թերարժեքությունը, որ հետզհետե ավելի ու ավելի կայուն հատկանիշ է դառնում ժամանակակից մարդու համար. դա կարելի է բնորոշել որպես «հոգևոր անունակություն»:

Գեղեցիկը թաքնված է նրանց աչքերից, ովքեր չեն փնտրում այն, ում այն հակացուցված է: Արվեստը չընկալողի, բայց նրան դատողի այս խորը ոգեսնանկությունը, ամենավեհ իմաստով իր կեցության իմաստի ու նպատակի մասին խորհրդածելու նրա չկամությունն ու անպատրաստ լինելը շատ հաճախ նենգափոխվում է գռեհկության աստիճանի պարզունակ բացականչությամբ՝ «չեմ հավանում» կամ «հետաքրքիր չէ»: Ժամանակակից մարդն ունակ չէ նմանօրինակ չափանիշով ճշմարտության մասին մտորելու: Այն ուժեղ փաստարկ է: Բայց պատկանում է ի ծնե կույրին, ում համար փորձում են նկարագրել, թե ինչ է ծիածանը: Նա խուլ է մնում այն տառապանքի հանդեպ, որն ապրել է արվեստագետը՝ հանուն իր ձեռք բերած ճշմարտությանն ուրիշին հաղորդակից դարձնելու:

Բայց ի՞նչ է դա` ճշմարտությունը:

Թվում է ինձ, որ մեր ժամանակներում կատարվող ամենատխուր երևույթներից մեկը մարդու գիտակցության մեջ այն բանի վերջնական ավերումն է, ինչը գեղեցիկն ըմբռնելուն և իմաստավորելուն է առնչվում: Արդի զանգվածային մշակույթը, որը հղված է «սպառողին», հաշմում է հոգիները՝ կտրելով մարդու ճամփան դեպի իր գոյության արմատական խնդիրները, ինքն իրեն որպես ոգեկան էակի գիտակցումը: Եվ, այնուամենայնիվ, արվեստագետը չի կարող խուլ մնալ  ճշմարտության կանչի հանդեպ, միայն ու միայն որն էլ որոշարկում է նրա արարող կամքը, կազմակերպում այն: Միայն այդ դեպքում է նա ունակ իր հավատն ուրիշին փոխանցելու: Հավատ չունեցող արվեստագետը նման է ի ծնե կույր նկարչի:

Սխալ է ասել, թե արվեստագետն իր թեման է «փնտրում»: Թեման նրա ներսում հասունանում է պտղի նման և սկսում է պահանջել, որ իրեն արտահայտեն: Դա երկունքի է նման: Ստեղծագործողը հպարտանալու բան չունի՝ նա չէ դրության տերը, նա ծառա է: Ստեղծագործումը նրա գոյության միակ հնարավոր կերպն է, և նրա յուրաքանչյուր գործ նույնական է մի արարքի, որը նա չի կարող իր կամոք հետաձգել: Իսկ արարքների հերթագայության օրինաչափ լինելու զգացողությունն էլ ծնվում է միայն այն դեպքում, եթե գոյություն ունի հավատ առ կատարելատիպը. լոկ այն է ամրապնդում պատկերների համակարգը (իմա՝ կյանքի համակարգը): Ի՞նչ են պայծառացման պահերը, եթե ոչ ակնթարթորեն զգացված ճշմարտություն:

Կրոնական ճշմարտության իմաստն հույսն է: Իմաստասիրությունը ճշմարտությունը փնտրում է՝ որոշարկելով մարդու գործունեության իմաստը, մարդու բանականության շրջանակները, գոյության իմաստը: Նույնիսկ այնժամ, երբ իմաստասերը հանգում է կեցության անիմաստության և մարդու ջանքերի ունայնության մասին մտքին:

Իսկ արվեստի գործառնական նախասահմանվածությունը բոլորովին էլ մտքեր ներշնչելը, գաղափարներով վարակելը, օրինակ ծառայելը չէ, ինչպես հաճախ ենթադրում են: Արվեստի նպատակը մարդուն մահվանը նախապատրաստելն է, նրա հոգին հերկելն ու փխրեցնելն է, դեպի բարին դարձի գալուն ավելի ունակ դարձնելն է:

Գլուխգործոցին առնչակից լինելով՝ մարդը սկսում է լսել նույն այն կանչը, որն արվեստագետին մղել է ստեղծելու այն: Երբ իրականություն է դառնում հանդիսականի ու արվեստի գործի կապը, մարդը վեհ ու մաքրագործող հոգևոր ցնցում է ունենում: Գլուխգործոցն ու այն ընկալողին միավորող հատուկ կենսադաշտի ոլորտում ի հայտ են գալիս մեր հոգու լավագույն կողմերը, և մենք բաղձում ենք նրանց ազատագրումը: Այդ պահերին մենք ճանաչում և բացահայտում ենք ինքներս մեզ՝ մեր հնարավորությունների անսահմանության և մեր զգացմունքների անհունի մեջ:

Ի՜նչ դժվար է, բացի ներդաշնակության ամենաընդհանուր զգացումից, որևէ այլ բան ասել մեծ ստեղծագործության մասին: Իսկապես, գոյություն ունեն այն որոշարկելու և համապատասխան երևույթների շրջանակից զատելու հատուկ անվիճարկելի չափորոշիչներ: Բացի այդ, արվեստի այս կամ այն գործի արժեքավորությունը նշանակալիորեն հարաբերական է՝ կախված ընկալողի հետ առնչությունից: Գլուխգործոցն ավարտուն, իր բացարձակ նշանակությամբ կատարյալ դատողություն է իրականության մասին, որի արժեքը որոշվում է ոգու հետ փոխազդեցության առումով մարդ-անհատականության՝ նրանում արտահայտված լիարժեքությամբ:

Ընդունված է կարծել, թե արվեստի ստեղծագործության նշանակալիությունը կարող է դրսևորվել նրա ու մարդկանց հարադրման, հանրության հետ հաղորդակցության ընթացքում: Ընդհանուր առմամբ դա ճիշտ է, բայց պարադոքսն այն է, որ այդ համատեքստում արվեստի ստեղծագործությունը լիովին կախվածության մեջ է հայտնվում նրանցից, ովքեր ընկալում են այն, ովքեր ունակ կամ անընդունակ են զգալու և ձգելու այն լարերը, որ տվյալ գործը կապում են ինչպես աշխարհի՝ որպես ամբողջության, այնպես էլ տվյալ անհատականության հետ, ով ամեն անգամ իր անձնական հարաբերություններն ունի իրականության հետ: Երիցս իրավացի է Գյոթեն, երբ ասում է, որ լավ գիրք կարդալը նույնքան դժվար է, որքան այն գրելը: Անհնար է հավակնել քո տեսանկյան, քո գնահատման օբյեկտիվությանը: Մեկնաբանությունների բազմազանության մեջ արժեքավորման որոշակի՝ սոսկ հարաբերականորեն օբյեկտիվ հնարավորություն է նշմարվում: Եվ արվեստի այս կամ այն ստեղծագործության աստիճանակարգային արժեքավորությունը զանգվածների ու մեծամասնության աչքում հաճախ որոշվում է բավականին պատահական հանգամանքով. օրինակ՝ որքանով է տվյալ ստեղծագործության բախտը բերել իր մեկնաբանների առումով: Կամ՝ մեկ այլ օրինակ. այս կամ այն մարդու գեղագիտական նախասիրությունների շրջանակը երբեմն կարող է ուրիշների աչքում բնորոշել ոչ այնքան տվյալ գործերն ինքնին, որքան տվյալ սուբյեկտի անհատականությունը:

Հետազոտողը որպես կանոն արվեստի ոլորտից այս կամ այն օրինակներին դիմում է ավելի հաճախ իր հայեցակարգը լուսաբանելու համար և, ցավոք, ավելի հազվադեպ է կախված արվեստի գործի հետ անմիջական ու կենդանի հուզական հաղորդակցությունից: Զուտ ընկալման համար հարկավոր է ինքնատիպ, անկախ ու «անմեղ» դատողունակության սեփական արտասովոր շնորհն ունենալ: Իսկ մարդը սովորաբար իր կարծիքի համար հենակետ է փնտրում իրեն հայտնի օրինակների ու երևույթների համատեքստում: Եվ արվեստի ստեղծագործությունը սուբյեկտիվ հարցադրմանը և մասնավոր հնարավորություններին համապատասխան ու դրանց  համանմանությամբ է արժեքավորվում: Թեև, մյուս կողմից էլ, արվեստի ստեղծագործությունը յուրահատուկ փոփոխական ու բազմակերպ կյանք է ձեռք բերում իրեն կցված դատողությունների բազմազանության մեջ, բազմազանություն, որը հաճախ հարստացնում է նրան ու նրա գոյությանը որոշակի լրացուցիչ ծավալայնություն հաղորդում:

 «… Մեծ պոետների քերթվածքները դեռևս ընթերցված չեն մարդկության կողմից, քանզի միայն մեծ պոետներն են ունակ դրանք ընթերցել: Իսկ մարդիկ դրանք կարդում են այնպես, ինչպես աստղերից են գլուխ հանում՝ լավագույն դեպքում որպես աստղաբաշխներ, բայց ոչ որպես աստղագետներ: Մարդկանց մեծ մասը կարդալ է սովորում լոկ հարմարավետության համար, ինչպես որ համրել են սովորում ծախսերը հաշվելու համար, որպեսզի չկողոպտվեն: Բայց ընթերցման մասին՝ որպես ազնվաբարո ոգեկան վարժանքի, նրանք պատկերացում չունեն, այնինչ հենց այդ է, որ կա ընթերցումը բառիս վեհագույն իմաստով. ոչ թե այն, որ քաղցրիկ օրորում է մեզ՝ թմրեցնելով վեհ զգացմունքները, այլ այն, դեպ ինչը ստիպված ես ձգվել մատներիդ ծայրերի վրա, ինչին մենք նվիրաբերում ենք մեր արթնության լավագույն ժամերը»:

 Այսպես է ասել Թորոն իր նշանավոր «Ուոլդեն»-ի էջերից մեկում:

Տարակույս չկա, որ գլուխգործոցի ստեղծումն անհնար է առանց արվեստագետի ծայրագույնս անկեղծ վերաբերմունքի առ իր նյութը: Սևահողում ադամանդ չես գտնի. այն որոնում են հրաբուխների մերձակայքում: Արվեստագետը չի կարող մասամբ անկեղծ լինել, ինչպես և արվեստը չի կարող լինել լոկ մերձեցում գեղեցիկին: Արվեստը հենց բացարձակ գեղեցիկի և ավարտունի գոյության ձևն է:

Իսկ գեղեցիկն ու ավարտունը արվեստում՝ գլուխգործոցայինը, ինձ պատկերանում է այնտեղ, որտեղ չի հաջողվի առանց ստեղծագործության ամբողջականությանը վնասելու անդամատել կամ նախընտրել միտումներից որևէ մեկը՝ լինի գաղափարային, թե գեղագիտական առումներով: Գլուխգործոցում հնարավոր չէ բաղադրիչներից որևէ մեկին նախընտրություն տալ, իսկ հեղինակին էլ կարծես «հանցանքի վայրում բռնել»՝ ձևակերպելով նրա վերջնական նպատակներն ու խնդիրները: «Արվեստի բնույթն այն է, որ այն աննկատ մնա», – գրել է Օվիդիուսը: Էնգելսը պնդում էր, որ «որքան ծպտյալ լինեն հեղինակի հայացքները, այնքան լավ արվեստի ստեղծագործության համար»:

Յուրաքանչյուր բնական օրգանիզմի նման արվեստի գործն էլ ապրում ու զարգանում է հակադիր տարերքների պայքարի միջոցով: Նրանում հակադրությունները փոխներթափանցում են՝ կարծես դեպի անսահմանության ուղեծիր  մղելով նրա իմաստը: Գաղափարը, այն որոշարկող միտումը կարծես թաքնված է այն կազմող հակադիր տարերքների հավասարակշռության հետևում. այդ դեպքում արվեստի գործի հանդեպ տարած «հաղթանակն» (այսինքն՝ դրա խնդիրների ու իմաստի միանշանակ պարզաբանումը) անհնար է դառնում: Ահա թե ինչու է Գյոթեն նշել, որ «որքան ստեղծագործությունն անմատչելի է բանականությանը, այնքան այն բարձր է»:

 Ռուսերենից թարգմանությունը` Սիրարփի Ենգիբարյանի

(Շարունակություն այստեղ)