Արամ Ալեքսանեան | Հայ պատմագիտութիւնը իմացաբանական նոր հիմքի վրայ

Ա. Ստեփանեան, «ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄՏՔԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ», (առասպէլ, ռացիոնալիզմ, պատմագրութիւն) 1991թ. (ռուսերեն),

Պատմականութեան կարգի որոշարկումը իմացութեան եւ գործարկումը պատմական նիւթի հետազօտութեան մէջ յեղաշրջեց եւ արմատապէս վերակազմակերպեց պատմագիտութեան մեթոդաբանութեան հիմնարար ելակէտերը: Պատմութեան տարբեր շրջանները եւ աստիճանները միանշանակ բանաձեւումներով եւ կարգերով բացատրէլու եղանակը իր հիմքում ունէր մարդկային բնութեան անփոփոխութեան՝ իմացութեան կողմից դեռեւս չյաղթահարուած սկզբունքը: Պատմագիտութեան յաջորդ աստիճանում համաժամանակեայ եւ անփոփոխ սկզբունքները փոխարինւեցին պատմական զարգացման տեսութեան եւ զարգացման աստիճանների առանձնակի եւ տարբերակւած հետազօտութեամբ (լուսաւորիչներ, դրապաշտաթիւն, մարքսիզմ): Այդ ժամանակներից պատմաթիւնը սկսեց համակարգուել եւ պարբերացուել (փուլեր, շրջաններ, կացութաձեւեր), ըստ տուեալ պատմափիլիսոփայութեան առաջադրած հիմնարար չափանիշի: Այնուհանդերձ, պատմագիտութիւնը արդարացուող պատճաոաբանութեամբ զերծ չէր տարբեր շրջանների պատմութեան նիւթը տրամաբանական կապակցումների ենթարկելու իր իմացաբանութեան հիմնարար, բայց բացարձականացուած չափանիշի առանցքի վրայ, որը սահմանափակում էր ուսումնասիրուոդ առարկան յաղթահարելու հնարաւորութիւնների շրջանակը: Պատմագիտութեան մեջ առաւել յեղաշրջող դեր ունեցաւ բանականութեան պատմականաթեան սկզբունքը, որն իր փիլիսոփայական համընդհանրական նշանակութեամբ համադրուել էր դեռեւս Կանտի իմացաբանութեան մէջ, իսկ յետագայում մշակուել մի շարք փիլիսոփայական համակարգերում, սակայն իր պատմական արտայայտութիւնների չմշակուածութեան պատճառով աւելի ուշ թափանցեց պատմագիտութիւն եւ առհասարակ գիտութիւնների մեթոդաբանութիւն, որպէս հետազօտական եղանակ պայմանաւորող հիմք՝ վերակազմակերպելով նոր կարգա-հասկացութեան համակարգ: Եթէ մինչ այդ մտածողութիւնը ընկալւում էր վերապատմական, ինքն իր հետ նոյնական երեայթ, ապա յետկանտեան փիլիսոփայութեան մէջ աոաջադրւեց այն նոյնպէս ճանաչել պատմականօրէն, ճանաչող անձի բանական կազմակերպուածութեան պատմական աստիճանը ճանաչողութեան մէջ համարելով առաջնային պայմանատրիչ: Կանտը աոաջինն էր, որ գիտական իմացութիւնը դիտարկեց ոչ թէ գոյի, առարկայական իրականութեան կապերի եւ օրէնքների արտացոլում, այլ մտածողութեան համադրական գործունէութեան միջոցով վորջիննիս գործուն կառուցակազմութիւն: Նա բանականութիւնը համարում է նպատակի հնարաւորութիւն: Հետագայում, ըստ նոր կանտականութեան, ունիւերսումը ընկալւում է որպէս անհատի ներքին սւշխարհի կազմակերպուածութեան արտայայտութիւն: Համանման իմացաբանական համակարգերում ճանաչողաթիւնը սկսեց դիտուել եւ հետազօտուել որպէս մշակութային երեւոյթ, քանի որ այն ծնւում եւ գործառականացւում է մշակոյթի ծաւալման տիրոյթում: Գիտութիւնները իրենց ծագումնաբանութեամբ եւ պատմութեամբ սկսեցին հետազօտւել մշակոյթի հետ ունեցած օրգանական միասնութեամբ, երբեմն դառնալով այն համամիասնականացնող (ինտեգրող) միջուկ: Այդ դեպքում այն ընկալելի է ֆունկցիոնալիզմի սկզբունքներով, ուր գիտելիքի բացատրութիւնը տարւում է մշակոյթի տարրերի ներքին ամբողջականուրեան եւ ֆունկցիոնալ փոխկապակցուածաթեան մէջ: Ճանաչողութեան եւ գիտելիքի սոցիո-մշակութային համակարգում գործառականացուելը, ինչպէս նաեւ ճանաչող անձի բանական կազմակերպութեան պատմականության ընդունումը յանգեցրին ճշմարտութեան յարաբերակցման (ռելյատիւիզացիա): Ճշմարտութիւնը արդէն պատմական է եւ բացատրեյի է միայն տուեայ մշակոյթի համակարգում: Համանման սկզբունքի հաշուի չառնելը յանգեցնում է պատմական կարգերի եւ իմաստների արդիականացման: Գիտելիքը, ճանաչողութիւնը եթէ պատմական է, հետեւաբար ունի տիպաբանութիւն: Ճանաչողութեան այս կերպը պատմական հերմենեւտիկայ է, որը հետազօտութիւնը տեղափոխում է պատմական անձի ճանաչողուրեան եւ գործունէութեան ոլորտ: Կենտրոնում պատմական անհատն է, որն արտաքին աշխարհը մերքնայնացնելով եւ ներքին աշխարհի տուելները արտաքնայնացնելով գոյաւորում է պատմամշակութային տեքստերի գոյաբանութիւն, հերթափոխութիւն: Պատմական փոփոխութեան ամենաընդհանուր միտումը մշակույթների անվերջ հերթափոխութիւնն է, նրանց երկխօսութիւնը, որը եւ իր իսկ գիտութեան մէջ ծնում է մեթոդաբանական կողմնորոշում տուեալ ժամանակաշրջանի ինքնատիպութիւնը արտայայտող կուլտուր-պատմական տիպերի եւ տեքստերի մշակման: Շրջանցւում է զարգացման կարգր, որովհետեւ այն նպատակաբանում է ժամանակը:
Նման պարագայում ժամանակը յարատեւ կառուցուածքայնացում է եւ մարդկութիւնը մասնակցում է այդ իրողութեանը որպէս պատմական նպատակայնաթիւն կրող սուբյեկտ: Ապագան դառնում է բաց տարածութիւն, որտեղ ճակատագիրը չէ որոշողը, այլ ընտրութիւնը: Այն ոչ թէ գուշակելի է, այլ գործելի. ի տարբերութիւն բնազանցութեան հիմքից ելնող նախախնամական պատմագիտութեան, որի ճանաչողութեամբ ապագան նպատակաբանուած է սկզբի մէջ, որպէս իրականացման ձգտող սկզբունք: Այստեղ պատմական գոյաբանութիւնը դիտւում է որպէս անհատի ստեղծագործական ինքնիրականացում եւ միաժամանակ նրա մշակութաստեղծ կարողաթիւնների դրսեւորում, որը եւ հետազօտութեան կենտրոն է տեղափոխում պատմական անձի գաղափարների եւ պատկերացումների համակարգը (մենտալիտետ) որպէս աշխարհի հոգեւոր իւրացման աստիճան: Հազսարամեակների պատմաթիւն ընդգրկող ժամանակը հետազօտութեան շրջանակներում պարբերացուած է այդ սկզբունքով (միֆ, ռացիոնալիզմ, պատմագրութիւն), որտեղ իւրաքանչիւր շրջան դիտտւմ է որպէս պատմական իրականութեան պատմական իւրացման կերպ: Հետազօտութեան շրջանակներում հասարակութիւնը եւ մշակոյթը դիտարկւում են որպէս պատմական գոյաբանութեան միասնական կողմեր, որոնց բացայայտման նպատակով իւրաքանչիւր մշակութային տեքստում առանձնացւում են սոցիալական եւ հոգեւոր, մտածական իրականութիւնների համախմբեր, որոնք կազմակերպում են կամ բնութագրում համակարգը: Համանման միասնական քննութեան տրամաբանութեամբ հասարակությունն ընկալւում է կոլեկտիւ համանշանակ պատկերացումներով եւ արժէքներով (իրաւունք, կրօն, բարոյականութիւն եւ այլն) ինքնակարգաւորուող եւ ինքնահաստատուող հոգեմշակութային իրականութիւն, որտեղ արժէքները սոցիալական վարքի առարկայական որոշիչներ են, սոցիալական կեցութիւնը մարմնաւորող խորհրդանշային իրակութիւններ, սոցիումի եւ բնութեան կապը օրգանականացնող, համամիասնականացնող միաւորներ: Արտաքին աշխարհը, երեւոյթները յարաբերւելով այդ արժէքներին իրենց բնական վիճակից դուրս նոր իմաստ եւ նշանակութիւն են ստանամ յայտնւելով հասարակաթեան կամ անհատի հոգեբանութեան դինամիկ համակարգերի շրջանակներում, ներքնայնացուելով եւ գործառականացուելով ըստ այդ համակարգերի տրամաբանութեան, դառնում են սոցիալական ամբողջութեան մաս, անհատի սոցիալական ակտիւութիւնը պայմանաւորող միջավայր: Պատմական փաստերի եւ արժէքների ֆունկցիոնալ իմաստները իր իսկ սոցիո-մշակութային համակարգում յայանաբերելու գիտական նպատակայնութիւնր հետազօտութեան մէջ վերակենդանացնում է պատմութեան կենդանի հիւսուածքը, ժամանակաշրջանի ոգին, որը եւ հետազօտողին կանգնեցնում է ճանաչողութեան երկրորդ մակարդակի դարպասների առջեւէ յայտնաբերել տուեալ մշակութային համակարգի ալգորիթմը, հոգեւոր միջուկը: «Ճշմարտութիւնը կենդանի է, ինչպէս ամեն մի օրգանապէս կենդանի բան, միայն որպէս ամբողջականութիւն. մասերի տրոհւելիս նրա հոգին թռչում է, եւ մնում են մեռած աբստրակցիաներ…» (Գերցէն): Մենագրութեան մեծագոյն նւաճումը պատմական նիւթի եւ հետազօտուող խնդրի համանման իւրացման մակարդակն ու կերպն է: Պատմութիւնը դիտարկելով սոցիո-մշակութային անհամասեռ տարրերի բարդ զուգորդաւորուածութեամբ փոխկապակցուած օրգանիզմ, ինքնակառավարուող համակարգ, իւրաքանչիւր աստիճանի գոյաբանութիւնը եւ փոխաձեւութիւնը համամիասնականացնող խորքային սկզբունքի յարաբերութեամբ բացայայտելու գիտական նախադիր նպատակը հեղինակը իրականացրել է բազմաբաղադրակիր եւ համատեղեալ (սինկրետիկ) հետազօտական եղանակների հնարաւորութիւններով, օգտագործելով մի շարք գիտութիւնների փորձը եւ նուաճումները, ինչպէս նաեւ հարուստ եւ բազմաբնոյթ աղբիւրագիտութիւն:
Ընդգծուած վերլուծականութիւնը դրսեւորուել է մակածական եւ արտածական մեխանիզմների պաճառաբանուան համամասնութեամբ: Որոշ խնդիրների առաջադրման եւ պարզաբանման տեսական հիմք են ընդունւում մշակոյթը կոլեկտիւ նիւթական արտադրաթեամբ եւ կենսագործունեութեամբ պայմանաւորուած հոգեւոր գործունեութիւն դիտելու մարքսիստական պատմահայեցութեան հիմնադրոյթը եւ այդ դիրքերից պատմութեան վաղ շրջանի վերաբերեալ եղած դիտարկումները:
Հնարաւոր չհամարելով փոքր ծաւալի շրջանակներում ներկայացնել հետազօտութեան բովանդակութիւնը, որը հազարամեակ ընդգրկող ինքնատիպ, տարողունակ մշակութային տեքստերի հիմնարար, հարուստ եւ բազմաբնոյթ խնդրադրութեան հազուագիւտ բարձր գիտական մշակուածաթիւն է, շեշտադրենք շարադրանքից բացայայտուած օրինաչափութիւններ, որոնցով միֆի կոսմոգոնիան կամ Խորենացու Պատմաթիւնը գործառականացւում են որպէս մշակոյթ: Էթնոսի աշխարհատեսութեան միֆական աստիճանը ընկալւում է պատմական գոյաբանութեամբ համաշաղկապուած մաքուր եւ գործնական ճանաչողութեան մղումների, ընդերքային՝ կենսահոգեբանական եւ սոցիալական կենդանի շերտի համադրոյթ, որը եւ այն դարձնում է աշխարհի հոգեւոր, մշակութային իւրացում, հետեւաբար համայնակեցաթեան կենսագործունէութիւնը կազմակերպող համակարգ: Յայտնի է, որ մշակոյթի՝ աշխարհի կառուցուածքայնացման զործառութիւնը համայնքի, որպէս կենդանի օրգանիզմի, գոյաբանութիւնը կազմակերպելն է, նրա դրսեւորման կերպը:
Տիեզերքի եւ սոցիումի կառուցւածքն ու շարժումը հին հայկական գիտակցութեան մէջ պատկերացաւմ է հնգափուլ, հնգառիթմ ընթացք: Այս համակարգի մշակութային պատկանելիութեան եզրերիg մէկը նրա արժէքաբանական արտայայտութիւնն է: Այն ունի դրական եւ բացասուող եզրեր (քաոս, քայքայում, մահ): Բացասուող եզրը կազմալուծող, քայքայող տարերքն է: Ակտիւ եզրի իդեալականացումը (ծէս, գաղտնածիսուէթիւն) պայքարն է ապակառուցուածքայնացնող տարերքների, պատահականութեան եւ «ճակատագրի դէմ, որը հանգիստ ճախրում է բնութեան վրայ»: Յայտնի է նաեւ, որ փակ համակարգերում մշակոյթի դերը մարդուն համայնքին ենթարկելն է: Հհտազօտութեան շրջանակներում միֆական ինֆորմացիան ոչ թէ էութենական է (սուբստանցիոնալ), այլ գործառական է (ֆունկցիոնալ), որը ապահովում է անհատի եւ տոհմի միասնութիւնը («մենք» բեւեռը), որից դուրս ամեն ինչ քայքայում է, քաոս, թշնամութիւն եւ անկում: Միասնութիւնը արտայայտում է ծէսով, որը հանում հնարաւոր հակասութիւնը եւ վերականգնում ներդաշնակութիւնը, ներկաներին մասնակից անելով սրբազան ժամանակին: Ամեն մի ծիսակարգութիւն յաղթանակ է քաոսի հանդէպ: Միֆը ակտիւացնում է համայնքի սոցիալական եոանդը, մարմնաւորում խմբային միասնութիւն, ամրակայում խմբի համերաշխութիւնը, ձեւաւորում ընդհանուր գիտակցութիւն, հաղորդում անհրաժեշտ վստահութիւն: Այն սոցիալական պատմութեան համատեքստում կենսական կողմնորոշում ապահովող համակարգ է:
Միֆի ճանաչողութեան երկրորդ մշակութային եզրը աշխարհի համակարգումն ու սկզբի որոնումն է: Իր եւ աշխարհի կապը չափ ու ձեւի մէջ դնելը էթնոսի նախնական բնական համերաշխութեան տրոհման սկիզբն է, որն արտայայտում է ին ինքնորոշուածութեան որոշակի աստիճան: ինքնորոշումն ընթանում է գիտակցութեան ոլորտում ժխտման մեխանիզմի ձեւաւորումով եւ ակտիւացումով, որը նաեւ գիտելիքի ձեւաւորման խթանիչ է: Սկզբի ընդունումը կառուցուածքայնացնում է ցեղի համախմբման, ինքնորոշման ընթացքը, այն յարաբերելով համայն երեոյթները կարգաւորող գերագոյն սկըզբունքին, որի հետ ունեցած համերաշխութեամբ հովանաւորւում է ցեղի պատմական մաքառումը եւ լինելիութիւնը: Միասնականացումը արարող սկզբունքի հետ, միֆի մէջ կառուցում է սկզբի բնական տեսանելիութիւն: Այս զուգորդումները միֆի (ծէսի) մէջ որոշարկում է ցեղի հաւաքականութեան իռացիոնալ ընդերքից՝ ցեղի անդամներին իրար կապող եւ նրա գոյաբանութիւնը ապահովող բնական անտեսանելի ուժի՝ ցեղային բնազդի գործառութեան էութիւնից: Սկզբի որոշակիացումը եւ պատմութեան ռացիոնալացումը առաւել տարբերակուած եւ բազմաշերտ զուգորդաւորուած ենթատեքստ ունի Խորենացու Պատմութեան մէջ: Այն եւ ճանաչողական մղում է, եւ ստեղծագործական այնքանով, որ Պատմաթիւնը եւ պատմագիտական, եւ մշակութային համակարգուածութիւնն է: Սկզբի որոշակիացումը եւ պատմութեան համակարգումը հայ ոգու ինքնորոշման նոր աստիճանն է: Ոգու նման անջատուողականութիւնը (պարտիկուլյարիզմ) սոսկ ինքնաճանաչում, ինքնահաստատում չէ, այն ունի խորքային բնածին պատճառաբանութիւն: Կրօնը եւ նրանով արտայայտուած համանման էթնոցենտրիզմը բնական գոյաբանութեան մշակոյթի փոխաձեւած պաշտպանական ռեակցիան է, որը գործում է մտքի քայքայուող եւ կամայական ծաւալումների դէմ: Ցեղի անհատականաթիւնը դիտւում է բարձրագոյն արժէք, եզակի եւ անկրկնելի զոյացութիւն, որը յետագայ ռոմանտիկ պատմագրաթեան մէջ նոյնիսկ գեղաձեււում է (էսթետիզացիա): Հետազօտութիւնը տեսանելի է դարձնում Խորենացու շրջանի բարդ, տարբերակուած եւ անհամասեռ մշակութային տեքստը եւ վերջինս վիթիւարի անհատականութեան գործառականացումը այդ տեքստի օրգանիզմի մէջ: Հետազօտութիւնը բացայայտում է պատմագրութեան որոշարկման սոցիալական պատճառաբանութիւնը եւ գաղափարա-պատկերացումային ոլորտի նոր ձեաւբանութիւնը: Ժամանակի շրշապտոյտային պատկերացումը փոխարինուել է գծային, ընթացական պատկերացումով, որը ցեղի լինելիութիւնը համակարգում է ժամանակի եռաչափ տարածաթեան մէջ: Ձեւաւորւում է ապագայի կարգը, որը եւ իւրաքանչիւր փուլում բերում է նորմատիւ մտածողութեան որոշ արժէքաբանաթիւն (տուեալ դէպքում միջին հարմոնիայի սկզբունքը): Ձեւատրւում է գնահատութիւնը որպէս կարգ, գնահատւում են անձը, քաղաքական գործիչը, ազգը: Ապագայի կարգը փոխում է գիտակցութեան ժամանակաընկալ կառուցւածքը, որն արտայայտւում է ապագան նպատակաբանելով: Խորենացու Պատմութեան համակառոյցը (արխիտեկտոնիկա) որոշարկտւմ է հայոց պետութեան կազմալուծուած, տրոհուած համակարգը քաղաքական եւ հոգեւոր կազմակերպուածութեան իր իդէալով կեանքի կոչելու ստեղծագարծական մղումների ներգործականութեամբ, իրականութեան եւ իդէալի յարաբերուրեան իւրայատկութիւնից որոշարկուած արժէքաբանաթեան ստեղծագործական կիրարկումով, որը եւ տալիս է Պատմաթեանը մշակութային կառուցակազմ: Խորենացու իդէալը թեւածում է հայոց պատմութեան վրայ եւ փորձում այն շնչաւորել եւ վերակենդանացնել իր պատկերի նման: Սա պատմութեան հանդեպ արարչական յարաբերութիւն է, որը գալիս է յունական ուսումնառութիւնից, ըստ որի հնարաար է մոդելաւորել պետութեան եւ սոցիումի բանական եւ նպատակայարմար կեցութիւնը: Իդէալի յարաբերութեամբ անցեալը, ներկան եւ ապագան բացի ժամանակագրական պատմողականութեամբ ներկայացուելուց, յայտնւում են դինամիկ լարուածական կապուածութեան մէջ եւ զործաոականացւում են, որը պատմաթեան վիպումը մշակութականացնում է: Ներկան սւնցեալը կրում է իր մէջ որպէս օգտագործուելիք յիշողութիւն, ապագան որպէս իրագործելի ծրագիր: Խորենացին իդէալի արժէքաբանական իմաստնէրով շնչաւորում է անցեալի եւ ներկայի պատմական անձերը, իրողութիւնները: Ի տարբերութիւն միֆի, ուր աշխարհակարգը կանոնակարգւում է ցեղի հաւաքական էութեան մէջ, մշակութային այս փուլում այն համակարգւում է բանական անհատի կողմից, սերելով դարաշրջանը ներկայացնող վիթիւարի անհատականութիւններ: Ցեղի ոգու էութիւնը իր գործողութիւններն են, ինքնաճանաչողութիւնը՝ իր պատմութեան ճանաչողաթիւնը, բայց այս ամենը լինելիութեան մղումի կազմակերպումով: Խորենացին «հայեացքը յառել է ժողովրդի անցեալին, որպէսզի հասկանայ նրա ապագան»: ճանաչողութիւնը լինելիութեան բարձրագոյն կերպն է: «Ճանաչել գաղտնիքը, նշանակում է խորացնել իսկական գաղտնիքը» (Ն. Բերդյաեւ): Ցեղի լինելութինը եւ յարատեւութիւնը խորքային գործառութեամբ կարգաւորող նոր ինքնորոշման սկիզբն է «ո՞վ ենք մենք եւ ու՞ր ենք գնում)» ցեղին մշտապէս ուղեկցող հարցադրումը, որը գոյաբանական եւ գործառական նշանակութիւն ունի եւ որի պատասխանը ենթադրում է ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ ՃԱՆԱՉՈՂՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԻՆՔՆԱՃԱՆԱՉՈՂՈՒԹԻՒՆ: