Սերգեյ Սարինյան | Մի նմուշ բացառիկ տգետի օրագրից

«Ազգ» օրաթերթի «Մշակույթ» հավելվածում հրատարակվել է Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի «Տնայնագործական գրականագիտության մայրամուտը» հոդվածը, որում քննադատվում է ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի հրատարակած «Հայոց գրականության պատմության» 3-րդ հատորը: Հատորի գլխավոր խմբագիր, ակադեմիկոս Սերգեյ Սարինյանը հանդես է եկել պատասխան հոդվածով, որը ինչ-ինչ պատճառներով չի տպագրվել «Ազգ» օրաթերթում:
«Գրանիշը» նպատակահարմար գտավ հրապարակել Սերգեյ Սարինյանի այս հոդվածը՝ բանավեճի ամբողջական պատկեր ներկայացնելու համար: Եվ պատրաստ է սիրով հրապարակել այս խնդրին վերաբերող ցանկացած կարծիք և տեսակետ:

«Ազգ» շաբաթերթի սույն թվի սեպտեմբերի 11-ի «Մշակույթ» հավելվածում տպագրվել է ոմն Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի «Քննախոսականը» Գրականության ինստիտուտի հրատարակությամբ լույս տեսած «Հայոց գրականության պատմություն» 3-րդ հատորի մասին, որն ընդգրկում է նոր շրջանի հայոց գրականության պատմությունը սկզբնավորման շրջանից մինչև 19-րդ դարի 80-ական թվականները։ Ասեմ, որ Երվանդ կոչված սույն քննադատը ոչ այլ ոք է, քան տխրահռչակ Յուրա Խաչատրյանը։ Թե ինչ միտումով է կատարվել անվանափոխությունը, թողնում ենք նրա խղճին, սակայն երևույթը, այնուամենայնիվ, առիթ է հանդիսացել որոշ մեկնությունների։ Որպես թե անվանափոխության հոգեբանական շարժառիթը եղել է կենսագրության արատավոր անցյալի նզովքներից սահմանազատվելու և նոր շարունակություն տալու «բարությամբ» վերածնված իր կենսագրությանը։ Ավա՜ղ, փոխեց անունը, բայց անփոփոխ մնաց վարձկանի սոցիալական վիճակը։ Անփոփոխ մնաց նաև «քննադատի» իր ոճը, որ ուղղակի տառադարձությամբ կոչվում է «ստորապատում»։ Հիրավի, ստորապատում, որ այս անգամ ցուցադրեց իր սնանկությունը՝ բախվելով ակադեմիական մտքի կարծրատիպին։
Թե որքան հասարակ ու պարզունակ է ստորապատումի ոճը, արժե ներկայացնել նրա սխեման։ Եթե գրականագետը գրի «Երևանը Հայաստանի գլխավոր քաղաքն է», Յուրա Խաչատրյան քննադատը կարձագանքի այսպես. «Ինչ է նշանակում գլխավոր քաղաք։ Եթե կա գլխավոր քաղաք, ուրեմն պետք է ենթադրել, թե կա նաև ոտավոր քաղաք, որն ինքնին աբսուրդ է։ Հայերենում կա մայրաքաղաք հասկացությունը, ինչո՞ւ հարգարժան գրականագետը հրաժարվում է օգտագործել այս հասկացությունը»։
Տառացիորեն այսպիսին է Երվանդի՝ վերակոչված Յուրայի, ի դեպ նաև ընդդիմադիր քննադատության մտավոր կառուցվածքը։ Այն է, դիտել բնագիրը, գտնել վարժապետական ուղեղին անմատչելի ձևակերպումը և միամիտ ընթերցողին զարմացնել լարախաղացի հնարամտությամբ։ Այս հայտնությամբ էլ Յուրա Խաչատրյան Երվանդը սկսում է 3-րդ հատորի մասին իր քննախոսությունը. «Մինչև հիմա,- գրում է նա,- «Հայ գրականության պատմություն» էր («Սովետահայ գրականության պատմություն», «Հայ նոր գրականության պատմություն»), հիմա՝ չգիտես թե ինչ տրամաբանությամբ դարձել է «Հայոց», այսինքն «Հայերի գրականության պատմություն»։ Պարզվում է, որ մյուս ժողովուրդները հիմար են, որ չեն գրում «ֆրանսիացոց» կամ «Անգլիացոց գրականության պատմություն»։
Ինչին վերագրել այս անհեթեթությունը, եթե ոչ մասնագիտական անիմացության։ Այլ ժողովուրդներն, իրոք, հիմար չեն, բայց գտնվում են հիմարներ, որոնք չեն հասկանում, որ «ֆրանսիական», «անգլիական» բնորոշումներն ուղղակիորեն համընկնում են «Հայոց»-ին, և առարկան այդպես է անվանել Գրականության դասական պատմագրությունը. Գաթըրճյան՝ «Պատմություն մատենագրության հայոց», Պալասանյան՝ «Պատմություն հայոց գրականության», Զարբհանալյան՝ «Հայոց դպրության պատմություն», «Հայոց հին դպրության պատմություն», Լեո՝ «Ռուսահայոց գրականություն», Փափազյան՝ «Պատմություն հայոց գրականության», Աբեղյան՝ «Հայոց գրականության պատմություն» և այլն։
«Բայց դառնանք գրքին»՝ շարունակում է քննադատը, «Հայ գրականության պատմություն» հինգհատորյակը լույս է տեսել շուրջ հիսուն տարի առաջ, գաղափարական այլ ժամանակներում։ Սպասելի էր, որ այս նոր հրատարակության մեջ պետք է մատնացույց արվեր նախորդ հրատարակության հնացածության աստիճանը, ցույց տրվեին բացթողումները, սխալները, վրիպումները և մնացած բոլոր թերություններն ու պակասությունները, շարադրվեին այն նոր սկզբունքներն ու մոտեցումները, որոնցով առաջնորդվել է այս նոր հրատարակությունը և ի ցույց դրվեին այս հրատարակության առավելությունները։
Բայց նման բան չի արվել, որովհետև գրքում այդ ամենը չկա»։
Թե «գաղափարական այլ ժամանակներում» ինչ գործերով է զբաղված եղել Յուրա Խաչատրյանը, հայտնի է բոլորին, բայց հինգհատորյակի և նոր հրատարակության հակադրությունը լոկ քմահաճ մտավարժանք է։ Հինգհատորյակը հայ գրականագիտության փայլուն նվաճումներից է և այսօր էլ պահպանում է իր գիտական արժեքը։ Առաջադրվող 3-րդ հատորը ոչ թե հինգհատորյակի բացասումն է, այլ օրգանական շարունակությունը։ Եթե հինգհատորյակը ներկայացնում է գրականության պատմության «իրերի աշխարհը», ապա 3-րդ հատորը գործ ունի «սիստեմների աշխարհի» հետ, ուր արտացոլվում է գիտության պատմության օրինաչափ զարգացումը բանասիրությունից դեպի տեսականացված պատմություն։
Սա բարդ անցում է, որ միանգամայն անմատչելի է Երվանդացած Յուրա Խաչատրյանի վարժապետական ընկալչությանը։
Այսպես, շարունակելով վայրիվերո դատողությունները, և շարադրանքը տողանցելով գրական բանավեճի նորմատիվ էթիկային անհարիր կիսակիրթ ժարգոնով, որն առանց մնացորդի վերադարձնում եմ իրեն, հոդվածագիրն առաջադրում է «մեթոդաբանական» իր հաջորդ դիտարկումը. «Մեղմ ասած,– գրում է նա,– վիճելի է հայ նոր գրականության պատմությունը 17-րդ դարից սկսելը։ Գիտական հիմնավորում և փաստարկումներ չկան։ Լեոյի և այլոց, այսինքն՝ Աբեղյանի դատողությունները չեն համոզում։ Սայաթ-Նովայի երգերը (բանաստեղծությունները) չեն, որ ձևավորել են հետագա դարերի հայ գրականությունը, մինչդեռ «Աղասու ձին, այո, շատերի տակ խաղաց», Սայաթ-Նովայի խաղերը ոչ ազդել են գրականության վրա, ոչ նոր գրական լեզվի ու նոր գրականության ճանապարհ են բացել, ոչ էլ գրականություն են ստեղծել, մինչդեռ Աբովյանը ստեղծել է ողջ հետաբովյանական գրականությունը։ Նոր ժամանակների հայ ողջ գրականությունը, բոլոր հայ գրողները դուրս են եկել,– Աղասին շինել չէր հագնում,– Աղասու չուխայից»։
Մի կողմ թողնենք կցկտուր, անկապ ու տարտամ շարադրանքը, մի՞թե այս մակարդակին է արդի հայ գրականագիտական միտքը, այսքան պարզունակ, հասարակամիտ և տարրական իմացությունից զուրկ, մի՞թե հավակնոտ այս Մուղդուսին չի կարդացել Պարույր Սևակի «Սայաթ-Նովան», Բրյուսովի և այլ հեղինակությունների ուսումնասիրությունները հանճարեղ աշուղի ստեղծագործության գրական արժեքի վերաբերյալ։ Ինչպես կարող է իրեն գրականագետ համարող մեկն այսպիսի աղքատ իմացություններով դատել գրականության պատմության ու տեսության հիմնարար խնդիրների մասին։ Գոնե ճիշտ կարդար բնագիրը, դիտելու համար, որ հայոց նոր գրականության սկզբնավորումը 17-րդ դարին վերագրելու տեսակետը ոչ թե Սարինյանինն է, այլ գրականության պատմագրության բոլոր հեղինակներին, սկսած Սոմալյանից մինչ Աբեղյան, Զամինյան, Աճառյան, Օշական և մյուսներ, որ դրույթը հանգամանորեն լուսաբանել է Մանուկ Աբեղյանը «Գրականության նորոգության» տեսությամբ, որտեղ ուղղակի ասված է. «Ո՞ր ժամանակից պետք է դնել մեր նոր գրականության սկիզբը։ Արդյո՞ք 18-րդ դարում Վենետիկի Մխիթարյաններից, ինչպես գտնում են հաճախ։
Մխիթարն ու Մխիթարյանները սկիզբ չեն, այլ շարունակող։ «Մեր Հնի և նորի բաժանումը լինում է ոչ թե 18-րդ դարում, այլ 16-րդ դարի վերջը և 17-րդ դարի սկիզբը»։
Ուրվագծելով իր դրույթի պատմական ընթացը, Աբեղյանը նշում է, որ այն ինչ սկսել է 17-րդ դարը, 19-րդ դարը ստանում է իբրև ժառանգություն, հետևաբար «մեր նոր գրականությունն սկսվում է 17-րդ դարում և այս վերջին երեք դարերը շարունակություն են միմյանց։ 17-րդ դարն է միայն, որ շարունակող չէ, այլ վերածնող» /Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Դ, Եր. 1970, էջ 547/։ Որպես դրույթի հաստատում, Աբեղյանը վկայակոչում է Նաղաշ Հովնաթանին. «Նրա գործածած չափը արդեն տարբերվում է մեր հին բանաստեղծության մաքուր շեշտական չափից և երբեմն դարձել է զուտ վանկական, մոտիկ ֆրանսերենին։ Նրանով իսկապես փակվում է մեր հին երգիչների շարքը և սկսվում է նոր աշուղների շրջանը։ Նաղաշը միջին տեղն է բռնում հնի և նորի» /511/։
Որևէ բանում համոզվելու համար պետք է գիտակ լինել նյութին և ոչ թե վարժապետական այլաբանությամբ գրապատմական իմաստ վերագրել «Աղասու ձիու խաղին»։ Այսպիսով գրականության ակադեմիական պատմության հիմնական առաջադրույթներից մեկը գրականության պատմության գիտական պարբերացման հարցն է, որը փաստական հիմնավորմամբ լուսաբանել է Ս. Սարինյանը գրքի ներածականում։
Ուշագրավ է, որ Երվանդ կոչված Յուրա Խաչատրյանը հատկապես փորձում է ժխտել այն հիմնադրույթները, որոնք գիտականորեն լուսաբանված են հատորի ողնաշարը կազմող «Ներածությունում»։ Եթե չեմ տեսնում, ուրեմն չկա, այսպիսին է նրա անապացույց «ապացույցների» հոգեբանական ջղաձգումը։ Այս մեթոդով է Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը քննաբանում «Հայոց նոր գրականության պատմություն» 3-րդ հատորը՝ շարունակ ու անընդմեջ ի հայտ բերելով իր մտավոր սնանկությունն ու հավակնոտ տգիտությունը՝ սկզբունք ընդունելով կեղծիքը, խեղաթյուրումը, նենգափոխումը։ Ինչին վերագրել, օրինակ, այն փաստը, որ ամեն ինչում «խիստ նրբանկատ» Յուրա Խաչատրյանը հիշատակում է Մ. Աբեղյանի աշխատությունը «Գրականության պատմություն» վերնագրով, բացառելով «Հայոց» բառը, եթե ոչ պարզունակ խորամանկությամբ սքողելու իր մտավոր աղճատումների հետքերը։
Ուստի, անվերապահորեն մերժում եմ Երվանդ կոչված Յուրա Խաչատրյանի բոլոր դիտողությունները գրականության պատմության 3-րդ հատորի վերաբերյալ, դիտողություններ, որոնք տգիտությունը միացնում են միտումնավոր աղավաղումների և անստույգ վերագրումների բանսարկությանը։ Մերժում եմ նրա քարանձավային պատկերացումները գրականության պարբերացման սկզբունքների, Լեոյի, Սայաթ-Նովայի, Րաֆֆու, Շանթի, գրական մեթոդների, Պաղտասար Դպիրի, Աբովյանի մասին, այլև բոլոր այն նշումները, որոնք վերաբերում են շարադրանքի, գնահատումների, դիտարկումների իմ ոճի առանձնահատկությանը։
Րաֆֆու բնութագրմամբ այս «պարկապզուկ ածողը» ընտրել է բանավեճի ինքնահնար մի ձև։ Այն, ինչ անհասկանալի է իրեն, համարում է սխալ, առանց կասկածելու իր մտավոր անլիարժեքության վրա։ Բերեմ միայն մի օրինակ. որպես «Սամվել» վեպի պոետիկայի առանձհատակություն նշելով «բնության պատմականությունը», ես գրում եմ, որ «Հասկացությունն առաջին հայացքից կարող է տարօրինակ հնչել՝ անհասկանալի կամ անհավանական դիտելով անձրևի, կայծակի, գետերի, լուսնի, գիշերների, առավոտների և բնության երևույթների պատմականացումը, նկատի առնելով ոչ միայն նրանց հավերժական անփոփոխելիությունը, այլև փաստական հավանականությամբ չստուգված լինելու հանգամանքը։ Սակայն դա միանգամայն հավաստի է և խորապես ստուգված գեղարվեստական պատկերի հոգեբանության տեսակետից»։ Ապա, մեջբերելով վեպը սկզբնավորող գեղեցիկ բնապատկերը, մեկնաբանում եմ. «Այս բնապատկերով է Րաֆֆին սկսում «Սամվել» վեպը և արդեն պատկերի ընդհանուր մթնոլորտի մեջ անդրադարձվում է 4-րդ դարը, այնպես որ լուսնի եղջյուրը, գիշերային խավարը, ամպերի թանձր միգային-սև կերպարները, որոտն ու կայծակը եղել են հենց այն ժամանակ և իբրև տարերք, շաչում, երկունք, նույնքան պատմական են, եզակի ու անկրկնելի, որքան և մարդիկ, իրադարձությունները, բերդերն ու ամրոցները»։ Եվ ահա, փոխանակ ըմբռնելու հարցադրման փիլիսոփայական նորույթը, հոդվածագիրն ամբողջ կոնտեքստից անջատում է մի հատված, և ֆրազաբանում՝ «Ինչ է նշանակում որոշակի սկզբունքի կապակցում» – կապակցում են մի բանի, այստեղ «կապակցում է ինչին, ուր է խնդիրը /տրական հոլով/, ինչ է նշանակում «ստեղծել պատմություն», որտեղ է վեպում այդ «բնության պատմությունը»։ Ո՞վ կբացատրի, ո՞ր հանճարը, թե ինչ է նշանակում «վեպի գաղափարի սյուժետային զարգացումը (sic) անդրադարձվում է (sic) իր տարերքների երաժշտությամբ (հազար անգամ sic)։
Ինչ պատասխան տաս այս մերկապարանոց տգիտությանն ու կեղծիքին։ Եվ այսպես ամենուրեք, ամեն ինչում, ամեն դիտողության առիթով։ Իսկ իմ բնագիրը բոլորովին այլ բան է հուշում. «Բնությունն այսպիսով դառնում է վիպական գործողության տարր, պատմության գաղափարի փիլիսոփայական ու հոգեբանական ատաղձ։ Ամենուրեք հայտնվում է նա իր տարերային զեղումների մեջ, թարգմանելու մարդկային գործողությունների հոգեբանական-հուզական անդրադարձումները, փարատելու տխրամած հոգու տվայտանքը, ցրելու ալեկոծ սրտերի խռովքը, արտաբերելու սիրո և կարոտի անխոս թրթռումները։ Բարձրաբերձ լեռները հավերժության խորհուրդն են հուշում, անդնդախոր ձորերը թաքուն ստվերների ահարկու սարսափը, որոտն ու կայծակը վերահաս աղետների տագնապն են գուշակում, իսկ հովիտների անդորրությունը մի մեծ ու անպարփակ գոյության տիեզերական սկիզբը» (564)։ Ահա այստեղ է գրողը վեպի գաղափարի սյուժետային զարգացումը կապակցում բնության տարերքների երաժշտությանը, ներզգայության մի բարդ աստիճան, որն ընկալելու համար պետք է ոչ միայն կիրթ բանականություն ունենալ, այլև երաժշտական զգացողություն, այլ համադրությամբ՝ գեղարվեստական բնագիրն ընկալել ոչ թե իբրև պատկեր, այլ որպես պատկերացում։
Ուշագրավ է, որ Զորայր Խալափյանը «Մեռնող-Հառնող» վեպում խորհուրդ է տալիս բանագետ հերոսներին ձայնագրել որոտը, անձրևը, կայծակը, քանզի դրանք անկրկնելի են և այսօրվա որոտը, կայծակը, անձրևն անկրկնելի են ու անվերադարձ։ Այդպիսին է տիեզերական բանահյուսությունը և այդպես է բնությունը բանահյուսում իր պատմությունը։
Մի այլ դիտարկում. առանց կասկածանքի փռցնելով Շուշանիկ Նազարյանի այն տեսակետը, թե «Պաղտասար Դպիրի «Ի ննջմանեդ արքայական…» սկսվածքով տաղն ուղղված-հասցեագրված է Հայաստանին», հոդվածագիրն անտեսում է ավելի ընդհանրական տեսակետը, թե տաղն ուղղված է սիրած էակին (ըստ որում հանգուցյալ) և եղծում փաստը, թե «Մինչդեռ ըստ ակադեմիկոս Սարինյանի պարզվում է, որ դա ընդամենն էրոտիկական բանաստեղծություն է»։ Միայն սարից իջած գռեհկաբանը կարող է սերն ու սիրային մոտիվը շփոթել էրոտիկայի հետ։
Ականջի ծայրով լսել է Տերյանի աննպաստ կարծիքը Լեո-քննադատի մասին և ահա, մեր դիլետանտը հեգնում Է ականավոր պատմաբանին՝ առանց չափելու իր փոքրությունը գրական տիտանի համեմատ, որի «Հայոց պատմության» անփոխարինելի հատորները «երկրորդը չունեն մեր գրականության մեջ» /Ավ. Իսահակյան/ ։
Դիլետանտիզմի մի կատարյալ նմուշ է Սայաթ-Նովային վերաբերող հատվածը, որքան զգայացունց, նույնքան և տգետ ու հավակնոտ։ Չգիտակցելով գրականության և աշուղական պոեզիայի տիպաբանական այլաբանությունը, և այն, որ աշուղական պոեզիան չի կարելի վերլուծել գրականության վերլուծական մեթոդներով, չըմբռնելով արևելյան աշուղության և եվրոպական բանավոր-ժողովրդական ստեղծագործության (ռաբսոդներ, տրուբադուրներ, մինեզինգերներ) կապը, որ հանգամանորեն լուսաբանված է Պարույր Սևակի «Սայաթ-Նովա» գրքում, այլև չհասկանալով, որ 18-րդ դարում միայն կարող է խոսք լինել կլասիցիզմի մասին, Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը, նույն ինքը Յուրա Խաչատրյանը ճապաղ դատողություններ է անում գրական այլևայլ ուղղությունների մասին և նենգամտորեն հակադարձելով հարցի ճշգրիտ դրվածքը 3-րդ հատորում, առաջադրում է արտառոց մի սահմանում, թե «Սայաթ-Նովան ակնհայտ դադաիստ է», չգիտակցելով, որ դադաիզմը իբրև գրական ուղղություն ծագել է 20-րդ դարասկզբին։
Դիլետանտիզմն առավել փայլուն գունավորում է ստանում Խաչատուր Աբովյանին վերաբերող հատվածում։ «Աբովյանն, ինքը, ի վերջո, իր պաշտոնով ցարական չինովնիկ էր, –գրում է քննադատը, – ութերորդ աստիճանի աստիճանավոր։ Բավական է հիշել միայն «Թուրքի աղջիկը» պատմվածքի «Որ լսում էի, թե մեկ մարդի պատիժը տվին…» սկսվածքով հատվածը, որպեսզի հասկանալի լինի, որ Աբովյանը շատ խոնարհ աստիճանավոր էր և այն անձը չէր, որ կարող էր ցարական իշխանության հետ հակասություն ունենալ։ Ինչքա՞ն կարելի է Աբովյանից լենինյան հեղափոխական ստեղծել»։
Միայն տնաբույս քաղքենին կարող է «վերքի» հայոց ողբն ու «Թուրքի աղջկա» տիեզերական բողոքը ներկայացնել որպես «խոնարհ աստիճանավորի» չինովնիկական համակերպություն, ակնհայտ ցուցադրելով, որ մեր մինի-քննադատը չի թերթել Աբովյանի նամականին, խորապես չի ըմբռնել «վերքի» և «Թուրքի աղջկա» գաղափարը, այլև անտեղյակ է Աբովյանի ստեղծագործության գրականագիտական մեկնություններին։
Եվ այնուամենայնիվ ո՞վ է Աբովյանին «լենինյան հեղափոխական» հռչակել, մի՞թե ցարական բյուրոկրատիային հակադրվելը լենինյան հեղափոխականություն է և մի՞թե Պռոշյանը, Րաֆֆին, Պատկանյանը «լենինյան հեղափոխականներ» են, որ հակադրվել են ցարական կառավարության գաղութացման քաղաքականությանը։
Վերջապես թերուսի դիլետանտական մի վկայագիր ևս։ Անդրադառնալով գրականության պատմության պարբերացման սկզբունքներին ես վկայակոչում եմ նաև Մոսկվայի Համաշխարհային գրականության ինստիտուտի հրատարակությամբ լույս տեսած «Ֆրանսիական գրականության պատմություն» (ռուսերեն) բազմահատոր աշխատությունը։ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը մերժում է նրա գիտական արժեքը, լոկ այն փաստարկով, թե այն գրվել է 1946 թվականին, այսինքն «յոթանասուն տարի առաջ Ստալին-Բերիայի քաղաքական ռեժիմի հրատարակած, Ստալին-Բերիայի երկրի գաղափարախոսությամբ…»։
Համոզված եմ, որ մեր մինի քննադատը ոչ միայն չի կարդացել աշխատությունը, այլև չի տեսել այն, չգիտի նրա ձևը, գույնը, ֆորմատը, այլև այն, որ աշխատության հեղինակները վաստակավոր գիտնականներ են /այդ թվում նաև մեր հայրենակից Ջեվելիգովը/ և նրանց առաջադրած պարբերացումը կիրառվել է նաև հետագայում լույս տեսած «История всемирной литературы» բազմահատորյակում։ Առանց փակագծի ասեմ. որ սույն բազմահատորյակում հայոց նոր շրջանի գրականության վերաբերյալ հատվածը գրել է Ս. Սարինյանը։ Մի՞թե մուլտի-քննադատը տգիտություն ունի ենթադրելու, թե խորհրդային տարիների բոլոր ստեղծումները անցյալ-կատարյալ են։ Վերջապես չէ՞ որ Մ. Աբեղյանի «Հայոց գրականության պատմությունը» նույնպես լույս է տեսել 1946 թվականին։
Եվ սակայն պիտի ասեմ, որ պատասխանելու իմ նպատակը բոլորովին այլ է, քան բանավեճն իրեն կատարելապես սպառած ինչ-որ թերուսի հետ։ Յուրա Խաչատրյանին լիապես հայտնի է իմ և իր միջև եղած գիտական և մարդաբանական անլցելի անդունդը, որն ինքնին բացառում է նույն մակարդակի վրա հայտնվելու հնարավորությունը։ Նրա նպատակը և հոդված գրելու շարժառիթը ոչ թե գիտություն անելն է, այլ սարինյանական միֆի մերժումը, միֆ, որ հաստատված է պատմությամբ և անխոցելի է կատարելապես։ Նրան պարզապես պետք է հիշեցնել բանաստեղծի խոսքերը. «Սանձել է ուզում հողմերին, այս ողորմելին»։
Ինչ վերաբերում է հատորում տեղ գտած անունների տառադարձության «վրիպակներին», ապա այն հնարավոր եմ համարում տարբեր ժամանակներում տարբեր սկզբնաղբյուրների օգտագործման պարագայում, այնպես որ Պաղտասարն ու Բաղդասարը, Ռայնկոլթն ու Ռայնգոլդը չեն վիճարկի 3-րդ հատորի գիտական արժեքը, բայց միասնաբար կհաստատեն Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի տգիտությունը գրականության պատմության ու տեսության հարցարաններում։
Գրականության պատմության 3-րդ հատորը կոլեկտիվ ուսումնասիրություն է. հեղինակային կազմի մեջ մտնում են նաև Արամ Ալեքսանյանը, Թադևոս Խաչատրյանը և Ամալյա Ալեքսանյանը։ Հարց է ծագում, քննադատ Երվանդը ինչո՞ւ չի անդրադառնում նաև նրանց հոդվածներին էլ և նույնիսկ ակնարկում է գիտական ինչ֊-ինչ դրական հատկանիշների մասին։ Ստացվում է, որ սույն եռյակը գիտություն է անում, իսկ Սարինյանը՝ ո՞չ։
Թերևս անհրաժեշտ է բացել մի փոքր փակագիծ /մեծ փակագծի մասին հետո/ ասելու համար, թե հատորի խմբագիր Սիրանուշ Մարգարյանը ինչպիսի բազմաստիճան խմբագրման է ենթարկել հիշյալ եռյակի ներկայացրած բնագրերը, որոնք պահվում են մեր արխիվում և անհրաժեշտության դեպքում կցուցադրվեն։ Արամի և Թադևոսի պարագան դեռևս ոչինչ, բայց գրականագիտության հետ առնչել նաև ոմն Ամալյա Ալեքսանյանին, արդեն բացահայտում է Յուրա Խաչատրյանի բարոյական սնակնությունը։ Այս զուգահեռի վրա հասկանալի են ներկայանում զազրախոս քննադատի անպարկեշտ որակումները Սիրանուշ Մարգարյանի հասցեին, որը անձնուրաց նվիրումով և հարցադրումների խորիմացությամբ կարգավորել է հատորի գիտական մակարդակը։ Գրել է նաև «Ղևոնդ Ալիշան» մենագրական ակնարկը, որը իրավամբ հատորի լավագույն հատվածներից մեկն է։
Վերջապես, կողմնակալության մի բացահայտ միտումի մասին։ Ի՞նչ առնչություն ունի, օրինակ, հատորի քննախոսությունը «Գրական թերթում» ծավալված բանավեճի հետ։ Ո՞վ է հաղորդել քննադատին Գրականության ինստիտուտի դիրեկցիայի նիստում հարցի քննության մանրամասները։ Հարցեր, որոնք հիմք են տալիս խորհելու երևույթի, այսպես ասած, սոցիալ-հոգեբանական ձևույթի մասին։ Վերջին ժամանակների քննադատական հրապարակումները ցույց են տալիս, որ էժանագին կաֆեներում կազմավորվում է մտավորական կոչված վտարանդիների մի խումբ, որը օգտվելով խառնակ ժամանակի տարընթացությունից, փորձում է իրավական դաշտ ստեղծել իր համար՝ ինքնորոշման միջոց ընտրելով շանտաժը, արժեքների ոչնչացումը, մտավոր ու գրական առաջընթացի բացասումը։
Մնաց մի էական դիտարկում.։ Ուշադրությամբ դիտելով հոդվածի երկարաձիգ շարադրանքը, դժվար չէ նկատել, որ մեր ժրաջան քննադատը իր ձեռքի տակ ունեցել է միայն 3-րդ հատորը /ահա թե ուր է տնայնագործությունը/ և նրա առաջադրած բոլոր գաղափարները, հասկացությունները, դրույթները, արգումենտացիան առնված են 3-րդ հատորից։ Առնում է ու հակադարձում, հակադարձում է ըստ իր վարժապետական պատկերացումների և տպավորություն ստեղծելու համար, շղարշում զգացմունքի կնավարի զեղումներով։ Այսպիսին է մինի քննադատ Երվանդի, նույն ինքը Յուրա Խաչատրյանի դիմանկարի էսքիզը։ Անկեղծ ասած, ես Յուրա Խաչատրյանին այդ աստիճանի տգետ չէի կարծում։