Սերգեյ Սարինյան | Հայտնության խորհուրդը կամ բանաստեղծության փիլիսոփայությունը

   

1.

Երբ քննադատական իմ որոնումներում հայտնվեց Վարդան Հակոբյան բա­նաս­տեղծը,  նա արդեն անցել էր ստեղծագործական մի արգասավոր ճանապարհ։ Քննա­դատությունը ճանաչում էր նրա պոետական  անհատականությունը և արժե­քա­­վո­րում նրա տեղը արդի հայոց բանաստեղծության համապատկերում։ Եվ, այնու­ամենայնիվ, գնահատության չափանիշը հանգում էր մի որոշ սահմանի, հավանաբար ելակետ ունենալով տեղայնության հանգամանքը, այսինքն՝ արցախ­յան գործոնը։ Տակավին չէր դիտարկվում, որ արցախյան պոեզիան կարող էր լինել ոչ միայն  ազգային, այլև համաշխարհային։

Իմ անդրադարձը Վարդան Հակոբյանի գրականությանը տևական ընթացք ունեցավ և կարելի է ասել, որ շարունակվեց անընդմեջ արձագանքներով՝ երկխո­սութ­յուն, նամականի, զրույցներ և ամենակարևորը՝ նրա պոեզիայի քննական վերլուծությունը։ Իմ վերլուծականներում ես հետևում էի նրա տաղանդի վերընթաց շարժմանը՝ ընդհուպ մինչև «Թևերի հեռուն», «Քարի շնչառությունը», «Բանաստեղ­ծությունը սահմանի վրա» ժողովածուները, որոնք արդեն լիապես հիմք էին տալիս ուրվագծելու Վարդան Հակոբյանի պոետա­կան դիմանկարը՝ «Մեղեդիներից մինչև առասպել» բնութագրությամբ։ Ինձ թվում է, որ դա բեկման կետ եղավ գրական քննադա­տության համար՝ Վարդան Հակոբյանին արդի հայոց բանաստեղ­ծության էլիտայում տեսնելու առումով:

Իսկ բանաստեղծը շարունակում էր զբաղեցնել  գրական կյանքը։ Լույս էին տեսնում նոր ժողովածուներ, պոեմներ, պոետական շարքեր, առանց անհետամուտ անակնկալների հայտնության։ Բայց եղավ անակնկալը, թերևս անակնկալ նաև  բանաստեղծի համար։ Խոսքը վերաբերում է «Նշագրություն լուսնի վրա» ծավա­լուն ժողովածուին, որի ստեղծագործական ժամանակը չի տեղակայվում անընդմեջ հրատարակվող գրքերի արանքում, առավել ևս, որ նույն 2016 թվականին լույս է տեսել Վարդան Հակոբ­յանի երկերի վեցերորդ (լրացուցիչ) հատորը, որն ընդգրկում է «Պոեմ իմ մասին, կամ 24 անց 81 րոպե» և «Ջրի հիշողությունը» ժողովածուները, ինչպես նաև թարգ­մանական նմուշներ համաշխարհային պոեզիայի ընտիր էջերից։

Այստեղ է առեղծվածը։  Հակոբյանի ստեղծագործական երևումները գրեթե ընդ­հա­տում չունեն, այս պարագայում որ հատվածին պիտի վերագրել գրեթե հա­տոր կազմող սույն ժողովածուի ժամանակը, և  դա այն դեպքում, երբ ժողովա­ծուի գրեթե բոլոր բանաստեղծութ­յուն­ներն անթվակիր են։ Բայց շարքերն ու պոեմ­ները համակարգված են, ունեն ներքին միաս­նութ­յուն և գաղափարի ընդհանրութ­յուն։ Ուրեմն, գործել է որոշակի գիտակ­­ցական կամ ենթագիտակցական սկզբունք, ինչ-որ անհայտ բնագրի զգացումով, թե բանաստեղծը գերա­զան­ցում է ոչ միայն ինքն իրեն, այլև արդի բանաստեղծության գեղար­վես­տա­կան չափա­­նիշները։

Նույն բանաստեղծն է, նույնն են նաև պատկերացումի խորհրդանիշերը՝ Ժամա­­նակ, Հեռավորություն, Ճանապարհ, Անդարձություն, Սպասում, Մենութ­յուն և այլ հասկացություններ. դրանք այլաբանում են բանաստեղծի հոգու տագնապներն ու բնաշ­խար­հի հեքիաթային նորոգումները, որոնց թարգ­մանիչը բառն է, իսկ իդեալը բանաստեղծությունը։ Վերիրական աշխարհում երևույ­թի և էության սահմանը հանգում է անհայտության՝ փիլիսո­փայական ընկալման մեջ սուզելով բանաստեղծության իդեան։

Ռոման­տիկական հասակի սիրո մեղեդիներում ամեն ինչ հասկանալի է ու հասկացված.

Ես նորից հիշում եմ քեզ,

Եվ պահը դառնում է խորհուրդ,

Եվ օրը ունենում է արև,

Եվ սիրտը ունենում է կարոտ,

Եվ դու իմն ես դառնում ավելի։

Նույն ժողովածուի վերիրական զգացողություններում սիրո արձագանքները բախ­վում են անհայտին և անէանում տիեզերքում.

Խոսքերիդ առաջ ես մնում եմ լուռ,

և քեզնից թև են փախցնում հավքերը,

և ձեռք է մեկնում անհուն-անհայտն ինձ,

և մեղեդին քեզ փոխում է երգի,

և դու ցրվում ես տիեզերքով մեկ…

Սյուժետային ձևույթի բանաստեղծություններում Վարդան Հակոբյանը դրա­մա­տիկ վիճակներ էր ստեղծում և հանգույցները լուծում տրամաբանորեն.

Անհասկանալի օրերի միջից ես ինձ գտնում եմ

հոգսով ծանրաբեռ, հոգով վիրավոր, խաբված ամենքից

ու կարոտում եմ

հեռու եզերքի, հեռու օրերի, մանկությանս, ինձ։

Նոր գրքի վերիրական աշխարհում երևույթներ են համադրվում, հակա­դրույ­թը ներձուլվում է փիլիսոփայական խոհին և բանաստեղծությունը փոխաձևում ավանդազրույցի.

Մորս ասում եմ.

-Ոտքս ցավում է։

Ասում է

-Ոչինչ, մատաղ ինիմ,

Ոտք է, էլի, կցավի էլ

Ցավը կանցնի էլ։

 

Ու երկու րոպե հետո

Ցավն անցնում է։

 

Կնոջս ասում եմ.

-Ոտքս ցավում է։

Ասում է.

-Դեհ կարծում ես ջահե՞լ ես,

Ծերանում ենք էլի,

Մեռնելու ժամանակը

Մոտենում է, բա չցավի՞…

 

Ու երկու րոպե հետո

Ես մեռնում եմ։

Սրանք հպանցիկ նմուշներ են թափանցելու համար Վարդան Հակոբյանի «Նշա­գրութ­յուն լուսնի վրա» նորահայտ գրքի մակրոաշխարհը։

Ըստ երևույթին պետք է վերանայել տաղանդի ստեղծագործական ոլորտ­ների վերաբերյալ մոնիստական որոշ անստույգ պատկերացումներ՝ ազգային թե համաշխարհային, արձակագիր թե բանաստեղծ, ժամանակ և սերունդ և այլն։ Իսկ «ինչ է այդ համաշխարհային մակարդակ կոչվածը». հարցն առաջադրում  է ակա­նա­վոր քննադատ Ֆելիքս Մելոյանը և շեշտադրում պատասխանը. «Գրակա­նութ­յունը ֆիզիկա՞ է, քիմիա՞ է, կենսաբանությու՞ն է, որ պատճառաբանենք, ասենք, թե որովհետև ռուսներն ու ամերիկացիները մեծ ժողովուրդ են, նրանց մեծը մեծ է, իսկ մեր մեծը փոքր է, որովհետև մենք փոքր ժողովուրդ ենք։ Իսկ ընթերցողի՞ն ինչ ասենք, ընթերցողը կընդունի՞ մեր այս «գիտական» չափանիշը, կկարողանա՞նք համոզել, որ ոչ թե Տոլստոյ ու Դոստոևսկի կարդա, այլ Շիրվանզադե ու Նար-Դոս, ոչ թե Ֆոլկների գիրքն առնի ձեռքը, այլ Խանզադյանի։ Սա ի՞նչ արժեքների համա­կարգ է, որ կիրառելի չէ որևէ գրողի նկատմամբ և շրջանցում է գրականությունն ընդհանրապես։ Սա մտքի ծուլություն չէ՞, անպատկառ վերաբերմունք չէ՞ առ գրա­կանություն ու առ ժողովուրդ, ցինիզմ չէ՞, որ խորշակի նման այրում, մոխրացնում է հանդ ու ծիլ և ամայություն սփռում շուրջբոլորը»։ Շարունակությունն ավելի քան գրավիչ է. «Եթե շփերթ գնահատականներ տալուց առաջ, – գրում է Մելոյանը, – հիշենք «Խոնարհ աղջկա» լերդացած ցավը Բակունցի մեջ, նրա գավառական շողշողուն Կյորեսը, արքայական ոճի ծփանքը Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ում, Զորյանի անշպար պատումների խաղաղ այրումը և դիտենք նրանց տագնապը հայ մարդու ճակատագրի նկատմամբ, հավանաբար կթոթափեինք մեր գավա­ռամտութ­յունը և կճանաչեինք մեր գրականության մեծությունը»[1]։

Այստեղ ասված է ամեն ինչ։ Մնում է կռահել հայտնության առեղծվածը «Նշա­գրություն լուսնի վրա» նորահայտ գրքում։ Ես հակված եմ առանձնացնելու երկու հանգամանք՝ նախ աշխարհայացքի լայն իմացաբանությունը, որ կոչվում է «գիտակցության հոսք»։ Պատահականություն չպետք է վերագրել այն փաստին, որ Վարդան Հակոբյանի բանատողերում մշտապես խոսում է բանականության հանճարը՝ էլիտար ընկալչությանը հուշելով տիեզերական ինչուների առեղծվածը։ Եվ սակայն էականը բնաշխարհի գենետիկան է։ Վարդան Հակոբյանի պոեզիան արցախյան ոգու տիեզերական արձագանքն է։ Դարերի լռությունից խոսում է բա­նա­հյուսական Արցախը՝ անտառների, ձորերի, աղբյուրների, լեռների, որոտ­ների, անձրևի ու կայծակների հավերժական անդարձությունը սուզելով կյանքի ու մահ­վան նույնարժեք առասպելի անվերջությանը. «Կանչում է Խորենացուն՝ դա­րերն ի վար և նրա ձայնը հալվում է ժամանակի քաոսում»… «Ոչինչ այնքան անկեղծ չէ, որքան ինքնահոս ջրի  լսողությունը», «Պոետին հարցրին, թե որտեղ է նա սովորել երգելու այբուբենը, և պոետը նայեց հավքին, աղբյուրին, արևին, ծաղկին ու գնաց»։

«Նշագրություն լուսնի վրա» ժողովածուն ընդգրկում է բանաստեղծութ­յունների հինգ շարք և նույնքան պոեմ։ Շարքերից յուրաքանչյուրն ունի բնաբան, որոնք ավելի շատ մետաֆիզիկական հղումներ են, քան «մոտիվային» ուղերձներ. «Իր մեղեդին է փորձում իմ մեջ  այն միակ ճանապարհը, որ քեզ բերում է ինձ մոտ». «Ասում են՝  որտեղ կանգնում է հայը, այնտեղ հառնում է մի եկեղեցի՝ Արարատի զույգ գմբեթներով».  «Այն, ինչ ասվում է, իմ ասելիքը չէ, իմը չասվողն է». «Մարող շողե­րին թիթեռի թևը ծաղիկ է բուրում». «Ես ուզում եմ իմ ծաղկի կամ խոտի ներսից դիմավորել արևը»։ Եվ այսպես, շարքերն արձագանքում են գրքի ընդհանուր բնաբանին, որ արտահայտում է ստեղծագործական երկունքի տառապանքը. «Ինքնազոհություն է պոեզիան և բանաստեղծել նշանակում է դառնալ թիրախ»։

Ես հանգամանորեն եմ անդրադառնում «մանրամասներին», որպեսզի ակնհայտ գծագրվի գրքի կառուցվածքը և, իմ համոզմամբ, շարքերի ստորա­բա­ժանումն առավելապես ընթերցողական հոգեբանության նախադրյալ ունի, քան ակադեմիական համակարգ։

Սերը Վարդան Հակոբյանի պոեզիայի լեյտմոտիվն է։ Բայց դա որոշ իմաս­տով անսովոր սեր է, ոչ այնքան զգացմունքային, որքան խոհափիլիսոփայական։ Նա ինքն է վերստեղծում սերը՝ տիեզերականի և ներանձնականի նախակերտ արարչությունից.

Երբ նայում եմ քո աչքերին,

Ես վերստին համոզվում եմ,

Որ տիեզերքի հայտնի և անհայտ գույները բոլոր

Աչքերն են ստեղծում։

Ամենադժվար ճամփեքն աշխարհում աչքերն են անցնում,

Ամենատաք երգերն աշխարհում աչքերն են երգում,

Ամենաչքնաղ կտավն աշխարհում աչքերն են վրձնում,

Ամենասուրբ մեղեդին աշխարհում հորինում են աչքերը,

Ամենալավ… Աչքերը, քո աչքերը։

Այնպես է թվում թե քո աչքերը

Կարող են փոխել ամբողջ աշխարհը, այն, ինչ

Չկարողացավ անել անգամ բանաստեղծությունը։

Աչքը հայելի է, որի մեջ արտացոլվում է տիեզերքը, և սեր են արձագանքում ժամանակը, հեռուն, անհայտը, լռությունը և ներկայությունը՝ մենության խոհերում. «Երանի նրան, ով հեռվից հեռու է նշմարում միայն աշխարհի տխուր եզերքները»։ Սերը տիեզերական կեցություն է, սկզբնական է իբրև գոյ և  «աշխարհի երեսից մաքրում է բոլոր մեղքերը», մարդիկ «կրկնում» են այն ապրումներում հանապազօր, «մինչդեռ սիրո բոլոր խոսքերը պատկանում են ծաղիկներին»:

«Ես սերը փրկում եմ սիրուց, – ասում է բանաստեղծը, –  և դա հեռվի խորհուրդն է». ասել է թե՝ սերը ժամանակ չունի և եթե եղել ես ինձ մոտ թեկուզ մեկ վայրկյան, ներկայությունդ մնալու է «չմարող պահ», կարոտի բույր, մանուշակի երազ, հիշողության չասված խոսք, չարտաբերված լռություն և «քեզնից հետո չի լինելու քեզնից հետո»։  Այսպես, սերը բանաստեղծի ուղեկիցն է, նրա հույզերի թարգմանը, աշխարհը բացատրելու ավետարանը։ Եվ եթե «լույսի դիալեկտիկան» վերջավորում է սիրո տհիեզերական ավանդավեպը, հիշողության անձավներում արձագանքում են սպասումի տագնապները.

Ծաղիկն աճում է սպասման մեջ,

Ուր չի գնում ոչ մի ճանապարհ։ Եվ

Անունդ տալիս

Զգուշանում եմ, ափիս մեջ

Հայտնվում են վարդի նրբագեղ թերթիկներ,

Չլինի՞ հանկարծ հովերը տանեն։

 

Ծարավն ահագնանում է սպասման մեջ,

Ուր չի գնում ոչ մի ճանապարհ։ Եվ

Անունդ տալիս

Տագնապում եմ՝ պապակած

Շուրթերս ակին դեռ չհասած՝

Չլինի՞ հանկարծ ցամաքի աբյուրը։

 

Երազը մոմ է վառում սպասման մեջ,

Ուր չի գնում ոչ մի ճանապարհ։ Եվ

Անունդ տալիս

Դող եմ զգում, երբ հորիզոնի խանձարուրում

Ինքն իր ձեռքերը արձակում է լույսը,

Չլինի՞ հանկարծ նահանջի օրը։

Բայց իրերը շարժման անկռահելի հետագիծ ունեն՝ ներդաշնակության մեջ հակա­սական և հակասության մեջ ներդաշնակ։ Եթե թևերը երկնքում չեն բացվում լույսից առաջ, ուրեմն՝ իմ ուղեկից աստղը իմ աստղը չէ, եթե սիրո մասին գրված իմ երգը իմ երգը չէ, ուրեմն՝ իմը չէ և իմ սերը.

Կան բաներ, որ չեն ասվում, բայց դրանք

Ճշմարիտ են ավելի, քան ասվածները.

Ի սկզբանե եղել է

Լռությունը, ապա համբույրն առաջին,

Թեև վերջին համբույր, ի վերջո, չի լինում։

Բանաստեղծը բնության և սիրո արանքում է, բնությունը իր հեքիաթներն է շռայլում, սերը շնչավորում է բնությունը և պոետը թարգմանում է այն բանաս­տեղ­ծութ­յամբ. «Թութանհամոնի արձակած//նետը բռնում եմ օդում//տնկում ավազնե­րում//եգիպտական անապատի//և նա դալարում է//ցողունի վրա մի վարդ//ճիշտ քո շուրթերով//դու մտածե՞լ ես ինչպես է ցավը//վարդի կոկոնում փոխվում նեկտա­րի//»:

Միանգամայն ինքնատիպ է Վարդան Հակոբյանի սիրերգությունը։ Ոչ պլա­տո­­նական է, ոչ ռոմանտիկական և ոչ էլ, առավել ևս, գրեյգո-էկզիստենցիալ։ Այն Կանտի էթիկայով իմաստավորված կլասիկական սեր է, որի իդեալը գեղեցիկն է։ «Ես ոչ թե սիրում եմ նրան, ով գեղեցիկ է, այլ նա է գեղեցիկ, ում ես սիրում եմ»։ Սերը տիեզերական կեցություն է, որի մեջ բեկվում են զգացմունքը, գաղափարը և գոյության իդեալը։ «Որ վայրկյանի վրա աչք ձգես//հավիտենության խորքում ես հայտնվում… Երկիր Նաիրի… ուր էլ որ թռչում է հոգիդ// ամենուր սերն է քեզ դիմա­վո­րում»։ Նաիրին խորհրդանիշ է Հայաստան, Արցախ, հայրենիք գոյականների, հոգու հանգրվան բանաստեղծի համար և նվիրական ներբող հայ զինվորին, որն իր թևերի վրա տանում է պատմությունը, ներկան, գալիքը և ցավը տիեզերական.

Եվ հիմա, երբ նեռի սև գնդակն է դիպել կրծքիդ,

Քո մեջ ցավն է մեծ տիեզերքի,

Ես քեզ ոնց տանեմ իմ թևերի վրա…

Զինվոր, ծանր է քո բեռը…

Վարդան Հակոբյանի գրիչը հակում չունի հռետորական ուղղագիծ շեշտա­դրում­ների։ Սակայն նրա ձայն հայրենականը ընդվզում է անողոք, երբ «երկիր դրախտավայրի» տոհմիկ մաքրությունը աղավաղվում է «ավազակների, գողերի, սրիկաների, ռեցիդիվիստների, պոռնիկների» խրախճանքով։ Ձայն հայրենականի վեհապանծ կանչ է «Արցախ» ներբողը, ուր բանաստեղծը բարձր ներշնչանքով գո­վեր­գում է երկիր դրախտավայրի հավերժությունը՝ «Ուրիշ աշխարհ է Արցախն աշ­խար­հում, քարերն էլ այստեղ խունկ են բուրվառում//Թե փուլ գա անգամ աշխարհը հանկարծ, դու միշտ կանգուն ես մնալու Արցախ»։ Դարեր ի վեր Խորենացու ողբի ձայնը անէանում է ժամանակի քաոսում, տակավին ռեքվիեմ է արձագանքում հայ հանճարի դավադիր կործանումը, որ ճակատագրի տրվածքով «լինելու է երկնային կամքն ի կատար», բայց.

Մենք մեր գալիքի մեջ

Դեռ մեր գալիքը պիտի գտնենք,

Պիտի գնանք, պիտի հոսենք,

Պիտի հորդենք մեր երակով։

Մենք մեր երգերի մեջ

Դեռ մեր երգերը պիտի գտնենք։

Որքան էլ մենք այլ երկրներ

Չվենք-գնանք՝ բերաններս բաց ու չտես,

Մենք մեր երկրի մեջ

Դեռ մեր երկիրը պիտի գտնենք։

Այստեղից սկիզբ է առնում բանաստեղծությունը, անբանաստեղծության պա­րա­կանոն գիրք, որտեղ մտքերն են օտարոտի և տողերն են անհաղորդ։ Եվ սա պա­րա­դոքս չէ իրական իմաստով, այլ բանաձև, քանզի ստեղծագործական որոնում­ների ամբողջ ընթացքում Վարդան Հակոբյանի համար առեղծված մնաց բանաս­տեղծության ֆենոմենը և կատարյալի ու իդեալի խորհրդանիշը նույնարժեք հնչեց բացասումի լռության անհայտ չափանիշով, քանզի լռության մեջ ավելի չասված խոր­­հուրդներ կան, քան բանաստեղծություն։ Ուրեմն՝ ինչ է այդ բանաստեղծութ­յուն կոչվածը։

Բայց մինչ այդ նա էականորեն սրբագրել է բանաստեղծության մորֆո­լո­գիան։ Բանատողերը զտել է զգացմունքի զեղումներից, առավել տեսանելի դարձ­նե­լու իրերի բնույթի փիլիսոփայական նոմինալիզմը։ Ուրեմն բանաստեղ­ծութ­յունը անկրկնելին է.

Բանաստեղծությունը համբույր է՝

Սիրած աղջկա շուրթերին,

և յուրաքանչյուր անգամ այն նոր է։

Բանաստեղծությունը խոնարհում է

Ծարավ աղբյուրի ակին,

և յուրաքանչյուր անգամ այն նոր է։

Բանաստեղծությունը ծաղկումն է

արեգակի վաղորդյան աղջամուղջում,

և յուրաքանչյուր անգամ այն նոր է։

Բանաստեղծությունը Աստծո

Տունն է, ուր նորոգիչ է սիրո ցավը,

և յուրաքանչյուր անգամ այն նոր է։

Վարդան Հակոբյանի բանատողերում հաճախ անջատվում են բանաստեղծն ու բանաստեղծությունը։ Տիեզերքը համակ բանաստեղծություն է, բանաստեղծը ընկալող սուբյեկտ, որ բացառում է «պոեզիայի ճշգրիտ սահմանումը», առավել ևս, որ «ժանրային ձևերը հնացել ու անհամատեղելի են ժամանակի սրընթաց վազքի հետ»։ Բանաստեղծի մտորումները խճողված են բանաստեղծական խոսքի այլա­բա­նությամբ, հաճախ անկռահելի և անգամ տարակուսելի։ Նա որոնում է իր բառը, բայց բառը արտաբերելուց հետո ասելիքը վերագրում է լռությանը, քանզի «բառերը խանգարում են պոետներին, որ նրանք բանաստեղծ լինեն» և սահմանում անընդ­գրկելին, թե «ինքնաբացարկ է բանաստեղծությունը»։

Վարդան Հակոբյանը փորձում է գեղագիտություն տեսաբանել նաև բանաս­տեղ­ծությամբ. («Գեղագիտություն»), սակայն տրամաբանությունը որևէ չափով չի իրագործում բառի ու բանաստեղծության կատարելության նրա գաղափարը։ Բայց բանաստեղծության «ինքնաբացարկի» ազատությամբ պոետական իմաստա­սի­րութ­յուն է տաղաչափում հուշերի  հեռաստաններում.

Մեռած ճանապարհների վրա

Բույն են դրել կաքավները,

և նրանց կաղ-կղայից

հարություն են առել անտեր հուշերը։

Մեր գյուղում հիմա ոչ ոք չի ապրում,

Հանդերով անցնելիս զգույշ, որ

Հանկարծ չարթնանան քարերը:

Լուսինը իջել և վերցրել է ինձ։

«Հուշերի կացարանում» հոգեբանական մթնոլորտի գույները թանձրանում են և կարոտի վերհուշերում լսելի են թախծի մրմունջներ, «կորած հորովելների» և «լծկանի ու կալվորի» սահյանական էլեգիայի անդարձությունը։ Մարդկային են հոգեբանական ներհակ անցումները, սակայն «Նշագրություն լուսնի վրա» տաղա­րանում բանաստեղծի ներաշխարհում տագնապի նոտաներ են հնչում, անվերջ թվացող տարիների մշուշում ժամանակն անդարձ է, ամեն ինչ պատկանում է անցյալին՝ «որքան էլ ետ քայլեմ անցյալին հասնելու համար//միևնույն է անցյալը սպասում է ինձ անհասանելի ապագայում»։ Պատրանքի մեջ ժպտում են ծանոթ հան­դերի արահետները, իսկ հայրենի օջախի ավերակները լոկ հուշում են հեռացումի ու մոռացումի անդարձությունը.

Անարև օրվա մայրամուտի պես սիրտս տխուր է,

Ճամփաս անորոշ, հոգիս դատարկված, խոսքս անլուր է։

Ես ես չեմ արդեն, ես հեռացել եմ ինձանից վաղուց,

Նայում եմ հեռվին՝ կանչում ինքս ինձ, բայց հեռուն լուռ է։

 Հոգու օտարումը կատարյալ է, երբ արդեն օտար են ծանոթ սարերն ու քա­րերը, անգամ դարերը, երբ հանդերը անհերկ են ու աներգ, դուրսն անճանապարհ է, ներսը անդուռ, իսկ հեռվից լսվող փրկության կանչերը՝ ապարդյուն։ Այցը մոր շիր­մաքարին նորոգում է թախծի երկարությունը բանաստեղծի «հեգ բիբերում»։ Ամեն ինչ նույնն է, ոչինչ չի փոխվել հին ու հավերժական աշխարհում։ Մարդիկ դարձել են ավելի նախանձ, չար ու դավադիր, վերացել է ասպետությունը և ամեն ոք կարող է առանց գրիմի խաղալ Հուդայի դերում։ Մնում է միայն հոգու խռովքը փարատել հեռավոր ձորերի անձավում.

Տրորվեց այն, ինչ ինձ համար սուրբ էր ու թանկ,

Թռչենք, իմ ձի, ու թող լույսը լինի մեզ թագ…

Ես խորշում եմ չսերերից հոգի լափող,

Դավանանքից պարտադրյալ, անհավատամք։

 

Չմոռանամ՝ խնդրել մեկ էլ… Մեծ քարի մոտ,

Ուր գրկախառն մեզ կընդունեն ծաղիկ ու խոտ,

Կանգնենք, իմ ձի, և վրնջանք միաբերան

Արեգակի դեմ-հանդիման, որպես աղոթք։

 

Ես չեմ ուզում սև կսկիծս ոչ ոք տեսնի,

Թռիր, թռցրու, ինձ սարերը հասցրու, իմ ձի,

Մեր ձորերում կա մի անձավ, աչքից հեռու,

Որբ ծերուկիս տար դու, իմ ձի, նրան հանձնիր։

Չեմ հիշում որևէ այլ բանաստեղծի, որի մտավոր թափառումները տիեզե­րական հեռուներում լինեին այնքան սևեռուն ու ներանձնական։ Թերևս միայն Բայրոնը՝ բացարձակ ակնածանքով նրա հանճարի հանդեպ։ Իր հոգու ապաստանը հեռուն է, և այդ անսովոր հեռուներում նա գտնում է տիեզերքի միակ հենման կետը։ Այստեղից տեսանելի է աշխարհի կոսմետիկ պատկերն ու թեև հենման կետում կանգ է առնում ժամանակը, բայց մտքի որոնումները ձգվում են բոլոր ուղղութ­յուն­ներով՝ գտնելու ճշմարտության աներևույթ արահետը։ Եվ քանի որ տիեզերքը չի կարգավորված տրամաբանության օրենքներով, իսկ պահի խորհրդատուն ճանա­պարհն է, ուստի, միակ ուղեցույցը փիլիսոփայությունն է, որ ետընթաց չունի։ Բանաստեղծը կամ ձուլվում է բնության հեքիաթին («Ես ուզում եմ ծաղկի կամ խոտի ներսից դիմավորել արևը»), կամ իրերի կարգը փոխաձևում տրտմաթախիծ ալոգիզմով.

Բառի ավերակներում ապաստանել է

Ստվերը

Ոչ մի տեղ, չասվող մտքերի…

Եվ ճերմակ էջը վերածվել է բեմի, ուր

Շեքսպիրյան ողբերգությունը չի ավարտվում,

Միայն թե այստեղ

Ինքը՝ Դեզդեմոնան է խեղդում Օթելլոյին…

Թերևս սա գուշակում է ինչ-որ բանի վերջը, իսկ վերջն այնտեղ է, ուր «մեռ­նում են ճանապարհները» և «մեզ լքում են հեռուները»։ Համատարած քաոսում գործում է «գերհզոր կրքերի» խաղը, անհետանում են երազները, «երբ արեգակը հողից է բարձրանում և գետերը իջնում են երկնքից»։ Բանաստեղծը կորցնում է հենման կետը տիեզերքում, իսկ երբ հոգու անկյունում պահված երազ հուշերն անգամ «ողողվում են վշտերով», ակնկալում է անդառնալի ճակատագրի վրիպան­քը, որ «սխալ դուռ է բացել»։ Հոգու խռովքը կատարյալ է և անհայտ, անձև տենչերը օտարում են բանաստեղծին երկրային արժեքներից՝ աստղերից, որոնց լույսով հրճվել է լեռների բարձունքից, աղջիկներից, որոնք անհաղորդ մնացին իր ցավերի խորության հանդեպ, թռչուններից, որոնց թևերը օրորել են իր երազները, հուշերից, որոնց մոխիրներում անթեղվել են իր սրտի կայծերը, ծաղիկներից, որոնց ցող ու շաղով մանկության բոբիկ ոտքերն է ցողել։ Եվ ամեն, ամեն ինչից. «Ես օտարված եմ, չգիտեմ ումից, չգիտեմ ինչու, չգիտեմ երբվանից»։

Եվ անհավանականն այն է, որ հեռացումի ու մոռացումի հոռետեսական մրմունջներում բանաստեղծը չի փոշիացնում իր եսը։ Ավելին, ներքին մի անձայն հավատով ակնարկում է, թե «մի պոետ անճառ խոսքերով, ուզում է աշխարհը փրկել» անկումից։ Գրքում մի ամբողջ մոտիվ է գծում պոետի բացառիկության կեցվածքը՝ իր բացառիկ սերը, իր բացառիկ երգը, իր բացառիկ բառը, բանաս­տեղծության իր բացառիկ հանգը. «Ես բառը գրում եմ բոլորի նման//և մյուսներից տարբեր եմ այնքանով//որքանով ոչ մեկն ինձ նման չի գրում». «Սիրում եմ մթութ­յան մեջ ծնված միտքը, թեև նա կարող է լույսի տակ անհետանալ», «Ու ես երբեք չեմ գնում այնտեղ, որտեղ ինձ չեմ տեսնում մինչև… գնալս»։ «Ես գետերին ու ծովերին շարունակում եմ դեպի անհունը». «Իմ կավանյութից է իմ բառը, իմ բառը եկեղեցի է և զոհասեղան։ Իսկ իմ սկիզբը դեռ չի եղել». «Լռությունս եղավ ընդդիմությունը խոսքի և նրանով աստվածներն իրենց տիեզերական ձայնը սահմանեցին»։ Այսպես, բառն ու բանաստեղծությունը վերծանում են տիեզերական անհայտները՝ բանաստեղծի հայացքի մեջ բեկելով հեռուների բերկրանքը.

...Հեռուն

Դառնում է տարածություն

Բազմապատկումը՝ բանաստեղծության

Անվերջանալի նշաններով, սերը, գնդակը, թռչունը,

Աստղը, շարժման իներցիան,

Շեշտում են

Ժամանակի արագությունը՝ հաստատելով՝

Ի վերջո, բառը միակն է բոլորի մեջ,

Ով գիտե ճանապարհը։ Եվ Աստված

Ներում է միայն նրան,

Ով ինքն իրեն չի ներում, որ աչքերում

Ունի լույսի զուլալ արտասանություն,

Ով ամեն վայրկյան

Իրենով է փոխում ինտերիերն աշխարհի։

2.

Ստեղծագործական փորձի ավանդույթին պիտի վերագրել Վարդան Հակոբ­յանի դիտարկումը, թե «ժանրային ձևերը հնացել են, դարձել են պարզապես անհամատեղելի ժամանակի սրընթաց վազքի հետ»։  Նա, որ տասնյակ պոեմներ է ձևաբանել ժանրային այլևայլ տարբերակներով (քնարական, քնարոէպիկական, ավանդապատում, պատմական և այլն), սույն հատորում պոեմների շարք է զետե­ղել, որոնց կառույցները, իմ ըմբռնմամբ, նմանակը չունեն և ոչ միայն հայոց, այլև համաշխարհային գրականության մեջ։ Նկատի ունեմ հատկապես «Լուսինը դռան արանքում» և «Բանաստեղծություններ չորս գրչանցումով» պոեմները։

«Լուսինը դռան արանքում» պոեմի բնաբանն ասում է. «Այն, ինչ մեզ մղում է բառի, մոմին տանում է դեպի կրակը»։ Միայն հեղինակին է հայտնի այլաբա­նութ­յան իմաստը, բայց պոեմի մուտքը պատկերավոր ասույթ է՝ հասկանալի, պարզ, գրավիչ ու իմաստավոր. «Խոսքը պիտի // գնա ծաղկի մոտ// ու վերադառնա մեղվի բեռով»։

Բաց դռան արանքից երևացող լուսնի տեսիլքի անքնության խոհերում հայտնվում է երամից ետ մնացած մի կռունկ, որի աչքերում ցոլանում է երազը, թե «ծովերը տխուր են, գետերը մի օր ետ են դառնալու դեպի լեռները»։ Պատրանքն ավելի քան խորհրդավոր է, բայց երազի երկարությունը, բանաստեղծի մտորում­ների անընդմեջ անցումներով, կազմավորում է պոեմի սյուժեն, ներդաշնակ ու գեղեցիկ մի սիմֆոնիա՝ կատարյալի գրավչությամբ.

Դու ինձ թողեցիր

Անցյալում,

Անդարձ հեռացար:

Իսկ երբ եկար՝

Ինձ չգտավ անցյալը:

Գալիս է մի պահ, երբ

Բոլոր խոսքերն արդեն

Ուշացած են լինում։

Վերապրումի հոգեբանական անդրադարձը գեղեցիկ է այլաբանությամբ, երբ «թախիծը դառնում է տիեզերական փրկագոտի», իսկ Էզրա Փաունդը ձեղնա­հար­կում նստած Կոնֆուցիոս է թարգմանում։ Սիրո և ատելության սահմանը ենթակա է լուսնի ընթացքին, քանզի ոչ մի բառ չունի իր տեղը, երբ իր տեղում է միայն Միդասի ոսկին. «Նույն օրվա մեջ գտնվելով մենք ապրում ենք տարբեր դարերում, քանի որ ամեն մեկս ունենք նույն ակնթարթից հյուսած մեր ժամանակը»։

Միշտ չէ, որ ասույթները պահպանում են խոսքի իմաստային ռիթմը, բայց մտքի ընդհանուր ուղղվածությունը փիլիսոփայական է և ճանաչման հաճույք են պատճառում իրերի ու երևույթների ուղղակի թե այլաբանական բանաձևումները. «Ծաղիկը, ծառը, ցավը ավելի հստակ հայելիներ են, քան նրանց պատկերները տանող ջրերը… Կուզենայի շարունակությունը լինել այն ճամփի, որն անվերջ վերա­դառնում է». «Երբեմն մտածում եմ՝ ապագան խտացումն է անցած ժամանակ­ների, թե՞ տեսիլքը ակնթարթների…» «Ինքն իր ներսից ներուժ առնելով ահագնա­նում է աշխարհում ոչինչը»։

Եվ, այնուամենայնիվ, կա մի մոտիվ, որ ուղղություն է տալիս պոեմի սյուժեին և կարծես իրականության պոետական պատկերացումը ածանցվում է նրա տես­անկ­յունից։ Դա սերն է, որ վեհանում է արցախյան ասպետականությամբ՝ «լյավ տղամարդը էնա, վեր յիրգինքովը քյընող ղուշին էքն ու վերցը ճոկըմա», և պոեմն ավարտում, հիրավի, գեղեցիկ ավանդույթով. Անապատի խորքում պատանին երկար-երկար նվագեց սրինգը և քնեց հոգնած, իսկ երբ արթնացավ՝  սրինգը դար­ձել էր արմավենի և կողքին էր սիրած եգիպտուհին։ Հրաշքը երազի էր նման.

Եվ յոթերորդ երկնքից

Եկավ պատասխանը՝

Արձագանքելով

Անապատով մեկ.

-Սերն է…

Դարեր շարունակ՝

Ձեռք ձեռքի տված,

Նրանք քայլում են

Անապատում։

Բայց սրինգը… չկա։

Վարդան Հակոբյանի գեղարվեստական մտածողության խտացումները հաճախ ստանում են աֆորիստիկ երանգներ։ Բայց էական է նշմարել այն սահմանը, ուր բանաստեղծությունն անջատվում է աֆորիզմից. «Բառը բանալու//անցք է, որով ներս է սողոսկում օդը». «Ճշմարտությունը խոսքի ազատությունն է»… Ինքնին վերցրած սրանք աֆորիզմներ են, սակայն դադարում են աֆորիզմ լինելուց, եթե իմաստավորվում են բանաստեղծության կառուցվածքում։ Այսպիսին է, օրինակ, «Բառը բանալու անցք է, որով ներս է սողոսկում օդը» արտահայտություն-աֆորիզ­մը բանաստեղծության բնագրում.

Սիրո և ատելության մեջ

Ամեն ինչ ենթակա է

Լուսնի ընթացքին։

 

Բառը բանալու

Անցք է, որով ներս է

Սողոսկում օդը։

 

Ոչ մի բառ չունի

Իր տեղը, ոչ մի բառ

Տեղին չէ, երբ տեղում է՝

Ինչպես Միդասի ոսկին։

«Լուսինը դռան արանքում» պոեմը ընդլայնում է ժանրի մորֆոլոգիան՝ թե ձևա­կան և թե բովանդակային տարածքով։ Այն ազատում է ժանրը ավանդական կաղապարներից, բանաստեղծին ընձեռելով իրականության համապատկերն իր ամբողջության  մեջ ներկայացնելու ազատությունը։

Այս տեսակետից ավելի քան հայտնություն է «Բանաստեղծություններ՝ չորս գրչանցումով» պոեմը։ Եթե «Լուսինը՝ դռան արանքում» պոեմի կառուցվածքային հատվածների նախատիպը կարելի է նշմարել Վարդան Հակոբյանի բանաստեղ­ծություն­ներում, ապա այստեղ շաղկապը միավորում է հասկացություններ, որոնց շարունակականությունը համազոր է տիեզերական անվերջության։

Ի դեպ, երբ պոեմը տպագրվեց «Գրական թերթում», քննադատության արձա­գան­քը հիացական էր։ Զարմանք էր հարուցում գրեթե «ավարտված» բանաստեղծի ստեղծագործական որոնումների սահմանը՝ թե տաղաչափական նորույթի և թե նյութի ընդգրկման իմաստով։ Պոեմը կառուցված է չորս «գրչանցումներից», որոնք տարբերակված են չափազանց թափանցիկ անցումներով։

Այն ինչ ես գրել եմ իմ գրքերում,

Բոլորը գիտեն, բայց

Ոչ բոլորը գիտեն այն,

Ինչի մասին ես լռել եմ։ Դա գիտե իմ գրիչը։

Գիտե, որ նյութը սկիզբ է առնում հոգուց,

Որ մարդ մեղսագործում է, երբ

Բանաստեղծություն է գրում…

Նախերգանքի այս խոսքերը ընդհանուր դրույթ են  պոեմի համար և նույն այդ դրույթով ավարտվում է նաև պոեմը, համադրույթի մեջ առնելով սյուժեն ու գաղափարը։ «Ոչ բոլորը գիտեն այն, ինչի մասին ես լռել եմ», սա յուրատեսակ ծած­կագիր է, որ բացում է բոլոր այն փակագծերը, որ թաքցնում էր իր լռությունը։ Իսկ լռության ասույթներն իրոք որ գրավիչ են ու փիլիսոփայական. «Որ սիրո բացա­կայությունը հավատի զոհն է //որ ես բոլորից մեկը չեմ, ես պարզապես ես եմ// որ մարդու գլխավոր նշանը ճանապարհն է // որ ինձնով փրկում եմ արահետը, որով դեռ ոչ մեկը չի քայլել// որ հեռուն երազի համար չէ, այլ հանդիպման// որ ապրած կյանքի չափման միավորը երազն է// որ հայրենիքը լայն դուռ է, որով ամեն մեկն իր նեղ խուցն է մտցնում»… Այսպես, առաջին գրչանցումը որ  շաղկապով կապակցում է մի քանի տասնյակ ասույթներ, ուղենշում են բանաստեղծի հայացքների ուղղությունն ու իրերի ճանաչման ներզգացողությունը։

Թվում է երկրորդ գրչանցումը ուղղակի շարունակում է սյուժեն։ Սակայն «տխրութ­յան աչքերն արտացոլում են վաղուց հեռացած գետերի ետհոսքը», ասույթն արդեն հուշում է գույների թանձրացում, և հոգու ներդաշնակության խո­տո­րում։ Լեգիտիմ թե ոչ լեգիտիմ իշխանությունների թշնամանքը,  «միջպետական, հումանիստական, գաղափարական//ազգային, ժողովրդավարական կուսակ­ցութ­յուն­ների անիմաստ բախումները բոլոր գծերով տանում են դեպի Աթոռը վերին»։ Աղա­վաղվում է բանաստեղծի հիշողությունը, ճշմարտությունը հակադարձվում է կասկածանքով, վայրկյանը տրոհվում է սիրո և ատելության կշռաքարով և խախտ­վում են հավանականության ու հարաբերականի սահմանը. «Որ հայոց երեսփո­խանները, հազար երես են փոխում… մինչև հայրենասիրությունը դառնում է ներ­կու­սակցական բիզնես… Որ երկինքը թռիչքի մեջ է մտնում հավքի թևերը բացվելուց առաջ… Որ առանց ծաղկի ու առանց պոեզիայի բոլորովին անտանելի կլիներ կյանքը… Որ բոլոր աղբյուրների մեջ անմեկնելի ինչ-որ լաց կա… Որ հուշը աստ­վա­­ծաշնչյան արժեք է և առանց նրան չի կարող կայանալ ապագան… Որ յուրա­քանչ­յուր իշխանություն ատամի տակ թույն է պահում, անգամ եթե ատամ չունի…»։

Անհամեմատ ավելի բարդ է երրորդ գրչանցումը։ Գրեթե քմահաճ ազատութ­յամբ բանաստեղծի մտքի դեգերումները հանգում են անլուծելի առեղծվածների, հեգնում կուռքերի առասպելը. «Որ ԵԱՀԿ Մինսկի նվագախումբը պատրաստվում է «Արշին մալ ալանից» արիաներ կատարել Բաքվում, Կըզ Կալասկի պարիսպների տակ» և խորհրդավորը մեկնում  անդրադարձ հապավումով. «Որ ԱՄՆ-ի տիեզե­րա­գնացները Պարույր Սևակի կոշիկը հայտնաբերել են լուսնի վրա, որտեղ պոետը ժամանակին երկրագործությամբ էր զբաղվում»։ Իսկ տիեզերական հեռուներում կյանքի հեքիաթն է, թերևս պարադոքսներով առավել իմաստավորված. «Որ սերն աշխարհին նետված ձեռնոց է,  իսկ մենք հաճախ այն շփոթում ենք վարդերի հետ… Որ բառը բարձրություն է, որին դեռ չի հասել ոչ մի գրիչ, ոչ մի լեզու… Որ բոլոր քայլերն ի վերջո խելագար տեղապտույտ են մոլորակի վրա… Որ կյանքի իմաստից խոսել, նշանակում է կյանքը դարձնել բոլորովին անիմաստ… Որ առանց ժամա­նակի մարդն անդեմ է… Որ Գինզբերգն ինքնաթիռի պատուհանից տեսնում է Լեռնային Ղարաբաղը, ուր երեխայի ձեռքի ափի մեջ Աստված քայլում է դեռևս չհանգած մոխիրների վրայով»…

Միանգամայն որոշակի է անցումը չորրորդ գրչանցումին։ Տիեզերական ինչուների փիլիսոփայական հոլովույթում վերստին հնչում է ձայն հայրենականը, բանաստեղծի մտածումների հանգույցում դիտարկվում հայրենի Արցախի ճակատա­գի­րն ազգային ու աշխարհաքաղաքական բարդ ու անորոշ պտույտներում. «Երբ ոտքս դիպչում է Ղարաբաղի սրբազան հողին//ուզում եմ գոռալ-մռնչալ տիեզերքով մեկ՝ կեցցե արևը»։ Եվ ափսոսանք է արձագանքում ազգային ոգին,  որ Վուդրո Վիլսոնի «իրավարար ավելը, ավաղ, չհասցրեց սրբել մեր Էրգրից ավազակա­խմբերը տգետ ու անառողջ» և թուրք ելուզակը պետություն է մոգոնում «գողացված, ավերված, ավարված, արնաներկ հողերի վրա», իսկ Էրդողանը՝ «աչքերում կիսալուսնի ֆոսֆորը», ոռնում է Մեծ Թուրանի զառանցանքը՝ «Դունյա մանիմ դը»։

Բայց անճառելի է Արցախյան ներբողը. «Հող չէ Արցախը, բերդ է ու ամրոց // Չեմ փոխի անգամ մի ծեղն աշխարհով», ճշմարտություններ, որ հաստատում են հավերժության առեղծվածը, «որ բոլոր շղթաները հյուսվում են սիրուց… որ ներսն ու դուրսը հարաբերական են ավելի, քան մահը… Որ բառն արևի տիեզերական կացարանն է, իսկ հեռուն՝  իմ թալիսմանը… և ժողովուրդների ու տերությունների հարաբերություններում մշակույթի և սիրո պակաս կա և դրանից փլուզվում է աշխարհը…»։

Գուցե կամ թերևս շարունակություն ունի Վարդան Հակոբյանի ասույթների այս մատյանը, քանզի նրա տաղանդը հակում ունի ընդգրկելու անընդգրկելին, բայց պոեմը լիապես բացում է փակագիծը. «այն, ինչ ես գրել եմ իմ գրքերում, գիտեն բոլորը, բայց ոչ բոլորը գիտեն այն, ինչի մասին լռել եմ…»։

Ես ակնարկել եմ «Լուսինը դռան արանքում», և «Բանաստեղծություններ չորս գրչանցումով» պոեմների ժանրային նորաձևության մասին և, սակայն, արժե դիտել նաև ձևույթի ինքնատիպությունը «Տխրության հոլովակ» պոեմում։ Եվ հատ­կա­նշականն այն է, որ Վարդան Հակոբյանը բանաստեղծությունը համարում է ոչ թե արտահայտության ձև, այլ՝ բովանդակային ատաղձ։ Սա բանաստեղ­ծութ­յան ֆենոմենոլոգիայի միանգամայն անհատականացված ըմբռնում է։ Այսինքն՝  Հակոբյանի այլաբանությամբ ասած, բանաստեղծությունն ավելին է, քան բանաս­տեղ­ծությունը։ Ներքին այս միասնությամբ պոետական արվեստի մի սքանչելի ստեղծագործություն է «Տխրության հոլովակ» պոեմը.

Եվ ոչ մեկը չիմացավ ինչու։  Ինչուների երամը՝

Մորեխների համատարած ցանցի նման

Իջնում է հայոց դաշտերի ու արոտների վրա,

և միանգամից ամայանում են մեր հանդերը,

և միանգամից հողի ատամները մնում են բաց։

Եվ պատճառները արտապատճառային են։

Իսկ հիացումն ավարտուն է,

Տառապանքը՝ հաջորդիվ…

Հայոց ճակատագրի այս ողբերգական սարսափն է, որ բեկվում է բանաս­տեղծի հուզաշխարհի անձավներում։ Անհանգրվան տագնապները հուսադրվում են ազատաբաղձ թռչունների գուշակությամբ, թե մեզ համար գալու են նոր պահեր և «մեր Արարատը էլի է բարձրանալու…» ու թեև վստահություն են ներշնչում մեր դպիրները հանճարեղ ու անունները լուսաշող, բայց բանաստեղծն այն ճանա­պար­հին է, որի սկիզբը վերջից է սկսվում, ուստի ժամանակավորի ու հավիտենականի նրա մտորումները մշտապես տոգորվում են անցողիկության հոգեմաշ թախիծով։ Բայց դա ավարտ չէ տակավին։ Հոգեմաշ թախծի տողանցումներում հուշերի արա­հետը բացում է աշխարհի բանաստեղծական գերիմաստությունը, ներհյուսելով «կրա­կի հոգեվերլուծությանը». «Ոչի փիլիսոփայությանը». «Ճամփան իմ մեջ ձգտում է հասնել ինձ// բայց չի կարողանում և մի կերպ//գլխի եմ ընկնում //երբ ջուր խմելիս շուրթերիս ծաղիկներ են բացվում// նշանակում է առուն ոչ միայն Քիրսից է գալիս// այլ նրա ափին մի տղա ու մի աղջիկ համբուրվում են»։

«Ոչի փիլիսոփայությունը» հոռետեսությամբ է երանգավորում պոեմի գաղա­փա­րը, բայց վերուստ սահմանված ունայն վերջավորությունն անփոփոխ է թողնում դարերի ժամանակադաշտը և մեկ վայրկյանում ճանապարհի անսահման ետըն­թա­ցում հայտնվում այնտեղ, որտեղից ճամփա ես ելել։

Կառուցվածքով բարդ ու գրեթե անվերծանելի է «Նշագրություն լուսնի վրա» պոեմը։ Ուշագրավ է, որ նույն անունով է վերնագրված ժողովածուն, որն ինքնին ակնարկում է գեղագիտական ու փիլիսոփայական ենթիմաստի ընդհանրությունը։ Պոեմը յուրատեսակ ինքնաբացահայտում է իր եսի ինքնագիտակցման արգումեն­տը։ Այստեղ Վարդան Հակոբյանն է՝ իբրև բանաստեղծ ու խորհող անհատ, որի հար­ցահույզ մտորումներին արձագանքում են բնաշխարհի տիեզերական առաս­պել­ներն ու մոռացված ու անմոռաց արահետները.

Ոչ մի գործ ավարտուն չի լինում՝

Որքան էլ շեշտը սուր սլաք դառնա բառի վրա՝

Դրսից դեպի խորքը։ Ես սիրում եմ այն, ինչ

Ուրիշները տանել չեն կարող,

Այն, որի մեջ համաբանում են

Նշադրումն ու ճամփան՝

Ծավալվելով կալվածքներում մտքի։ Իմ բնորդը,

Անկախ նրանից, թե ով է իմ դիմաց, մշտապես ես եմ՝

Որպես վաղվա շող, տապանակից դուրս,

Ապայժմյա ու երկնածնունդ։ Եվ բանաստեղծության

Ռազմավարություն չէ սա։ Խոսքն իմ գոյի էատարրն է…

Եվ այսպես, բացվում է «հորիզոնի լսողությունը», բառը նույնանում է ասելի­քին, հույսից հետո մեռնում են ճանապարհները, և արթնանում է հուշը, թե քանի աղբյուր է ցամաքել սպասումի կարոտից և անհետացել քանի արահետ։ Եթե ան­գամ բառերն ավելի տարողունակ լինեն, քան տիեզերքը,  դարձյալ անհնարին է չափել աստղերի ցոլքը սիրած աղջկա աչքերում, վերծանել լուսնի վրա թողած նրա նշագրությունը՝ որպես աշխարհի սիրահարներին հղած գարնան ու խաղաղության ուղերձ։ Եվ սակայն, քանզի «սիրո մեջ հեռուն դադարում է տարա­ծություն լինելուց» և «ամենակարճ տարածությունն աշխարհում ընկած է սկզբի և վերջի միջև», իսկ վերջը նույնն է, ինչ սկիզբը, փոփոխվող երկնքում աղոտանում են հուշերը և անտեսանելի ճանապարհներին որոնում այն, ինչն ընդհանրապես գոյութ­յուն չունի։ Սպասման վայրկյաններում սերը մանուշակ է արարում, որ նման չէ ուրիշ մի այլ մանուշակի և գերիմաստ է ավանդույթի խորհրդով. «կնեգյը մարդին շողուլն ա, թա ծոռ իլավ//ինչքան էլ մարդը պատ տինի կյանքումը//հինչ գործ էլ անե, մինա, լոխ ծոռ ա իննական»։

Մտքի ազատությունը երևակայության թռիչքներում երևույթներ է համադ­րում պահի արձագանքներում, իսկ ներընկալումի ժամանակներն ինքնահոգե­բու­ժության հնչերանգով հուշում են, թե «նյութի վրա խարսխված հասարակության մեջ, ինչ կարող է անել բանաստեղծությունը.

Ամեն պահ թռիչք է,

առավել ևս՝ երազում, և

Արիստոտելը Հոմերոսի «Իլիականը»

նվիրելով Մակեդոնացուն,

փաստորեն նրան ցույց է տվել

անտես-աներևույթ դռները,

որոնք բացվում են հավերժության վրա։

Երբ պահը չի գտնում գաղափարի ճշգրիտ բառը, փոխվում են ներկայի և ապա­գայի համարժեքները, ապագայի տեսլականը սխալ է ներկայի կառուցա­կար­գում և ապագան միշտ լինում է տարբեր, տեսլականից դուրս։ Այս հարաբերության մեջ է Վարդան Հակոբյանը պոեմի սյուժեն բեկում՝ ազգային կացության արդի ող­բեր­գական անորոշության տենդագին մտորումներով։ Փառահեղ անցյալի և ներ­կայի հակադրությունը հանգում է ինչուների փակուղուն։ Մենք խորհրդային նիր­վանայից նետվեցինք ազատության, անկախության և դեմոկրատիայի ճահիճը և խաղալիք դառնալով դիվանագիտական շահարկումների, թույլ տվեցինք, որ մեզ լլկեն, ծանակեն և հուսադրեն պատիր խոստումներով.

Գորշ է արդյոք գայլը հայոց, թե պղնձե,

Մի՞թե մեկ չէ,

Երբ փոթորկի քաոսի մեջ պահն ինքն է

Տնօրենն իր վիճակի։

«Նշագրություն լուսնի վրա» պոեմի «Պահի ընտրությունը» վերջաբանում հատ­վում են պոետի և հայրենիքի ճակատագրերը։ Հայրենի եզերքի ռոմանտիկ վերհուշերին հաջորդում են հայտնության ու ընդվզումի խոհերը, ասելու համար, որ աշխարհում ամենից շատ ատելի են վեր տանող աստիճանները, քանզի ոչ ոք երբևէ չի հասել այն վայրը, որ բոլորին է հասանելի։ Ինքնությունն անհատա­կա­նության այբուբենն է: «Մանդելշտամի խոստովանությամբ՝ ես չեմ եղել ոչ մեկին ժամանակակից,- գրում է բանաստեղծը,- միշտ եղել եմ աներկբա ու աներկյուղ, ձգտել եմ մնալ անհասկանալի, իմ ճամփան երբեք չի եղել զուգահեռ, իմ ճամփան միշտ եղել է հակընդդեմ, քայլել եմ ինձ խան­գարելով…  ինձ շրջանցել են բոլորը. անգամ ինքս եմ ինձ շրջանցել»։ Եվ այսպես երևույթը մնում է անհասկանալի, ինչպես անհասկանալի է մնում առեղծվածը, «թե ինչու մարդկանց մեջ հենց Բաբելոնում ծնվեց Աստծո դուռը հասնելու ցանկությունը»։  Ամեն մի գաղափար որոնում է իր  լուծմունքը, որի համար թերևս բանալի է Սևակի ասույթը՝ «Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ հայ են ասում», առավել ևս, որ ճանապարհի կամուրջը միակը չէ։ Հետևաբար իմաստուն է գոյության խորհուրդը. «Անգամ մահը պատճառ չէ չապրելու համար»։

Վերջում՝ «Բառի սլաքները» պոեմի մասին։ Բնաբանն ասում է. «Եթե սլաքը ժամանակից առաջ է ընկնում՝  ուրեմն ժամացույցը շարքից դուրս է եկել, եթե բառը ժամանակից առաջ չի ընկնում, ուրեմն պոետն է դուրս եկել շարքից»։

Ուղղակի ասեմ, որ բոլոր առումներով վրիպումն ընդհանուր է. թե սլաքն է վրի­պել, թե բառը և թե պոետը։ Եվ ամենից առաջ նկատելի է խոսքի հասարա­կա­ցումը.

Հուշը մեր արյան կարմիրն է,

Բայց պե՞տք է երկիրը հուշերի

Բնակավայր դարձնել՝ առանց մեզ

(աչքը տեսածից է վախենում),

Առանց մեր

Ներկայության,

Որքան էլ՝

Սահյանին «Բացակա չդնենք»,

Իսկ եթե դնում ենք՝

Մեր ներկայությունն ենք

Միայն հարցականում…

Գաղափարը միանգամայն ուղղագիծ է, չկա տարածություն գաղափարի և բանաստեղծության միջև, որի միջնորդը փիլիսոփայությունն է։ Խոսքի պոետական երդումները ցուցադրական են, պլակատային և անհամատեղելի են Վարդան Հակոբյանի չափաբերական արվեստի հետ։

Նման վրիպումները տագնապի առիթ և գնահատության չափանիշ չեն կա­րող հանդիսանալ և գրեթե անխուսափելի են անհայտի որոնումներում։ Նկատենք, սակայն, որ գրքում առկա են տառացի կրկնություններ, անհասկանալի վերացարկումներ և անբառարանային կապակցություններ։ Ցանկալի է միայն, որ բանաստեղծը չափա­վորի, եթե չասենք հրաժարվի, իր ոճին համարժեք, սակայն արդեն իրենց սպառած կրկնաբանությունից, ինչպես՝ «ես սիրում եմ երբ որ չեմ սիրում», «ժամանակը չի սիրում, երբ չեն սիրում», «Ես սերը փրկում եմ իմ սիրուց», «Քեզնից հետո չի լինելու քեզնից հետո», «Վայրկյանը վայրկյանից օտարվել է», «Սերը դադարում է հասանելի լինելուց, երբ հասնում ես», «Չարենցի մեջ պիտի տեսնել այն Չարենցին, որին չգիտե Չարենցը» և այլն։

* * *

Ես փորձեցի համակարգել Վարդան Հակոբյանի «Նշագրություն լուսնի վրա» նորահայտ գիրքը՝ դիտելով այն ոչ միայն արդի հայոց բանաստեղծության, այլև համաշ­խարհային պոեզիայի տեսադաշտում, համեմատական քննությամբ բացահայտել նրա հայտնության առեղծվածը։ Ճշմարտության հայտա­րա­րին են հանգում ինչուները, որոնք բանաստեղծի ստեղծագործական ուղու եզրույթներն են։  Այդ եզրույթ-խորհրդանիշերը մշտապես հղում ունեն դեպի անհայտն ու բացարձակը՝ ժամա­նակ, ճանապարհ, հորիզոն, հեռուներ, անվեր­ջութ­յուն, հավերժություն, մենություն  և այլն, որոնք առավելապես հուզա­կան սկիզբ ունեն։ Այժմ այդ խորհրդանիշերը վերացարկվում են փիլիսոփայությամբ։ Բանաստեղծությունը և փիլիսոփայությունը դառնում են համարժեք։ Սա նոր գեղագիտություն է։  Այստեղ է, որ Վարդան Հակոբյանը գերա­զանցում է ոչ միայն ինքն իրեն, այլև արդի բանաստեղծության գեղարվես­տական չափանիշները։

[1] Ֆ. Մելոյան, Ընթացք, գիրք երկրորդ, Երևան, 2015, էջ 82-83։