Խոսք՝ չասված, ուստի չկատարված N-ի համար
Ավագ Եփրեմյանի «Երգչախումբը ցրվել է» գրքի շնորհանդեսին
Ազգի պոտենցիալը չափվում է ոչ այնքան տվյալ լեզվով խոսող ազգի քանակական բաղադրությամբ, որքան նրանով գրվող բանաստեղծության որակով (եթե պետք էր Ավագ Եփրեմյանի առիթով Բրոդսկուն ինչ-որ մի հղում անել, իսկ դա` պե՛տք էր, ապա՝ էս գլխից անենք՝ պրծնի-գնա), նաեւ՝ այդ բանաստեղծությունն ընթերցողների որակով։ Այս սրահի այսչափ որակյալ բազմամարդ լինելը, հուզիչ լինելուց զատ, նաեւ չափազանց է կարեւոր, ու եթե՝ ազգ-Բանակ, ապա նաեւ ու հատկապես այսպիսի. համարենք վերջապես, որ բանակի հիմքը նույնպես Բանն է, որ է՛ր ի սկզբանե։ Եւ արժանի են շնորհակալության՝ ի դեմս Հարություն Հարությունյանի ու Արեւիկ Պետրոսյանի, բոլոր նրանք, ովքեր նախաձեռնել են այս հանդիպումը, նաեւ նրանք, ովքեր ներկա են այս ժամադրությանը Ավագ Եփրեմյանի հետ, ապա եւ՝ Կրտսեր Եփրեմյանի հետ, որն, այս գիշեր կլինի արդեն ուղիղ որերորդ տարին է՝ կա՛ Լույսի մեջ։
Երկրի վրա ինչ որ լինում է, լինում է նախ խոսքի մեջ, ասում էր արդեն մե՛ր Մեծը՝ Հրանտ Մաթեւոսյանը։ Խոսքի մեջ լինողի եւ ապա կատարվողի միջեւ կա՞ արդյոք տարածություն, եթե՝ այո, ապա որքանո՞վ ու ինչերո՞վ է այն տարողունակ։ Նա՞խ խոսքի մեջ, թե՞՝ պարզապե՛ս խոսքի մեջ, խոսքի պահին։ Իսկ գոյություն ունեցե՞լ է արդյոք խոսքից առաջը։ Աշտարակաշեն այդ ի՞նչ լեզու էր խոսվում մինչեւ մեծ խառնակությունը։ Ինչպիսի՞ հայերեն կլիներ դա։ Ահա հարցերի ոչ լրիվ, բայց այնուամենայնիվ շարք, որոնք պիտի հետաքրքիր լինեին Ավագ Եփեմյանին՝ այս գրքի կապակցությամբ կարծելովս, քանի որ – Ավագը թույլ չի տա կեղծիք – բանաստեղծության ընթացքը յուրօրինակ փոխկանչ է՝ երգչախմբի նախնական փորձի կամ աշտարակի քարը քարին դնելուց առաջ բառեր փոխանակելու գործողության հետ համեմատելի։ Փոխկանչ՝ այստեղ, ցածում ցաքուցրիվ գոյող, ու նաեւ այնտեղ՝ ավելի ու ավելի՛ ցավոք մեծամասնություն կազմող ավագագույն այլոց հետ։ Ու եթե երգչախումբը ցրվել է, ապա հիմնավորապես ու ազնվորեն է ցրվել գրքի տարբեր էջերում, պատահաբար նաեւ 95-րդում.
Մի պահ միայն –
Մի կողմ քաշվեք,
Հրեշտակներ,
Ես ուզում եմ գրել
Միայնակի գիրը։
Միայնակի գիրը նույնպես փոխկանչ է, բայց արդեն միայն իր՝ անցյալող ու ապագայող միայնակի հետ.
Դու քեզ չտեսար։ Քո հրաշքը կույր
(Հանճարեղ տղերք եւ անմարմին քույր)
Դեռ ոչ պատկեր էր, ոչ դեմք էր, ոչ ցավ.
Ժխտումի ոգին սահեց երկնքում,
Ժխտումի ոգին սահեց երկնքում,
Իմ ո՛չ հայկական բանաստեղծության։
Ոչ հայկական բանաստեղծություն, ուրիշ մի բան, միայնակի ուրիշ մի գիր գրելու Ավագ Եփրեմյանի այս երակը հավատով թողնում եմ հուսադրող այսօրվա ու վաղվա գրականագետներին, որովհետեւ ուշադրությունս գրավեց Անմարմին քույրը։
,,Աստաղաքայլ,, ժողովածուից այս կողմ՝ այս Անմարմին քրոջը մենք հաճախ չի, որ տեսել ենք Ավագ Եփրեմյանի մաքրագրերում, վարքում ու սեւագրություններում, թեեւ՝ նրա ներկայությունը զգացվել է մի՛շտ, նաեւ «Աստղաքայլից» հետո։ Վկան՝ նրա կատարելության միտված թարգմանությունները՝ այդ հատվածում ժամանակի։
Իսկ մինչ այդ՝ ներկա էր, ու դրանից առաջ՝ մարմին, նույնիսկ անուն էր ունեցել՝ ավագաբար.
Բառեր սրբազան, այլեւ՝ հուսալի,
Հնչում են նրանք, եւ ես եմ գալիս,
Բայց ահա բակում մերժման տարին է,
Ու ձայնը հազար ներկա-անցյալի
Հավատացյալին՝ անհնարի՛ն է:
Դրանից առաջ՝ կար, եւ մենք գիտեինք նաեւ իր գոյության տեղը, որ մատնացույց էր արվում ավագաբար.
Դաշտ է իմ սիրտը՝
Աչքից հեռու, սրտից Հեռու,
Հեռու բոլոր հայացքներից ու ոտքերից
Հարազատի-խորթի.
Ապա՝
Մի պառավ է միայն շրջում հսկա դաշտում…
Ախ, սիրելիս,
Չորացած իմ ջադու…
Բայց նաեւ աղջիկ է նա իբր…
Հավատավոր,
Ճչում-ծղրտում է,
Քրքջում ու ոռնում,
Աղիողորմ լալիս
Եւ կրկնում է համառ՝ բախտավո՜ր իմ,
Իմ բախտավո՜ր։
Քեզ –
Մարմինս, ոգիս եւ վերքերս –
Խելակորույս ուրվական, օգնական դեւ…
Աստղաքայլում՝ կար, նույնիսկ ազնվորեն էր մատնվում, ավագաբար.
Խառն է ժամանակը, խառն է ժամանակը,
Ու ամեն ինչ հիմա պիտի հնչի իբրեւ երդում.
(…) կնոջը սիրելը, պոետի Նոբելյան զառանցանքը,
Ուսանողուհու հոդվածը Մարտակերտի թերթում։
Անգամ եթե չէր անվանվում, կար, ուղեկցում էր Ավագին՝ հարեւանությամբ
բազկաթոռների, որին եւ ոչ մի կերպ
Չի հաջողվում տրվել մի կարեւորության
Որից անհնար լինի նրան փրկել։
Ասա՛ծս. ահավասիկ ահա՝ երգչախբմի ցրվելը համընկել է Անմարմին քրոջ վերադարձի հետ, այդ վերջին հավիտենականի, մարմնավոր անհնարինի երկրորդ ու հեռանարի առաջին ու վերջին, միակ N-ի վերադարձի, եւ Ավագ Եփրեմյանին հաջողվել է տրվել, թեեւ ճիշտ բառը արժանանալն է, մի կարեւորության, որից նրան, դժբախտաբար՝ փա՜ռք Աստծո, անհնար է այլեւս փրկել։ Որովհետեւ (ավարտենք, այնուամենայնիվ՝ նրանով, որով սկսել էինք) «եթե այն, ինչ մեզ տարբերում է այսաշխարհիկ թագավորության այլ արարածներից, հանդիսանում է լեզուն, ապա գրականությունը, մասնավորապես՝ բանաստեղծությունը, լինելով խոսքի դրսևորման բարձագույն բացարձակ ձեւ, իրենից ներկայացնում է, ուղիղն ասած, մեր տեսակի գոյանպատակը»:
Էլ ավելի քիչ բառերով. բացարձակ լեզու եւ բաց, արձակ սեր. ահա բաղադրիչները Կատարյալ Խոսքով առլեցուն այս գրքի, որը գրվել է հանուն (սիրո) բանաստեղծության, հենց իրեն՝ (սիրուն) բանաստեղծությա՛նն է վերաբերում, որպեսզի գրվելուց հետո նվիրվի իրեն՝ (սիրեցյալին) բանաստեղծությանը։ Եւ (սիրո խոստովանությունը) ընծայագիրն էլ, ահա՝ շապիկին խանդաղատանքով զետեղված Ավագ Եփրեմյանի ձեռամբ.
Բանաստեղծություն իմ, մի՛ աղմկիր,
Սա երազ է, ձյուն է, մի՛ աղմկիր:
Սոված այստեղ գայլի կաղկանձն անգամ
Կարկամ քնքշություն է, մի՛ աղմկիր:
Սրան էինք հասու, սեր կարծեցինք նաեւ
Դավաճանությունը, մի՛ աղմկիր: (…)
Մնացյալը՝ իսկապես։ Ինչպես տեքստում։
Վահագն Աթաբեկյան
27.01.2017թ.
