Էմմա Միքայելյան | Հուդա Իսկարիովտացու գեղարվեստական կերպարը           

 ^{Ընդունի՛ր ինձ, շատ եմ հոգնել, Հիսու՛ս…}

Գրականագիտության 20-րդ դարի առանցքային ուղղություններից միֆաքննադատությունը լայն սահմաններ է տալիս գեղարվեստական գրականությանը՝ հնագույն սյուժեներն արծարծելու և հեղինակային ինքնատիպ մեկնաբանություն տալու համար: «Գրականության մեջ միֆն աստիճանաբար սկսում է օգտագործվել որպես գեղարվեստական-գեղագիտական համակարգ՝ վերածվելով գաղափարի, պատկերի, սիմվոլի, մետաֆորի»:[1] Բացի այդ՝ գրողներին (և ոչ միայն գրողներին) և գեղարվեստական գրականությանը լայն հնարավորություն են տալիս միջտեքստային կապերը՝ միջտեքստայնությունը՝ տեքստ տեքստի մեջ կամ գրականություն գրականության մեջ հասկացությունը: Երկու դեպքում էլ հեղինակները, դրսևորելով գեղագետ-գրողի ինքնատիպ մոտեցում, կարող են հասնել միֆի-պատումի գեղարվեստական  լավագույն մշակման կամ վերստեղծման:

Հուդայի կերպարը մշակույթում ամենատարբեր մեկնաբանությունների է արժանացել՝ սկսած դավաճան-մատնիչից, ապաշխարող-ինքնասպանից, ընդհուպ՝ սուրճ խմող և ջինս հագնող տղայի՝ «Ես Հուդան եմ՝ ջինսով/ Ես Հուդան եմ՝ սուրճ խմող»[2]: Իհարկե, այդ ամենի հիմքում ընկած է Աստվածաշնչի պատումը՝ առ Հուդա և Հիսուս: Եվ պատահական չէ, որ ամենատարբեր մշակույթներ, արժեհամակարգեր կրող երեք հեղինակների՝ Ամոս Օզի[3], Լեոնիդ Անդրեևի[4] և Վազգեն Արքեպիսկոպոս Քեշիշյանի[5] գործերում Հուդան մեկնաբանվել է տարբեր կողմնորոշումներով. հեղինակները, Աստվածաշնչյան պատումին մերթ մոտենալով, մերթ հեռանալով, Հուդային տարել են հոգեբանական բարդ անցումներով, հեղինակային պարտադրված արարքներով և ստեղծել միանգամայն այլ՝ գեղարվեստական Հուդա:

Իսկ նախքան Հուդայի գեղարվեստական կերպարակերտմանը, նախախնամությունը Հուդայի համար սահմանել էր իր առաքելությունը, և այո՛, ինչպես մյուս առաքյալները, Հուդան ևս ուներ իր առաքելությունը՝ ծանր ու դժվարին առաքելություն, դառնալ «միջոց» և աշխարհի մեծագույն դժվարին գործը՝ մատնությունը, նախախնամությամբ իր ուսերին վերցնելով, արծաթասիրությանը տուրք տալով (ըստ Մատթեոսի և ըստ Մարկոսի), քավել ողջ մարդկության մեղքերը. «15 Ի՞նչ կը կմենաք ինձ տալ, որ ես նրան ձեզ մատնեմ: Եւ նրանք երեսուն արծաթ դրամ խոստացան նրան: 16 Դրանից յետոյ նա առիթ էր որոնում, որ նրան մատնի»:[6]

Աստվածաշնչում առաքյալ Հուդան պասիվ կերպար է, և քանի որ նրա գիտակցության մեջ ինքնին չէր հայտնվել Հիսուսին մատնելու գաղափարը, նա հոգեբանական բարդ անցումների, ապրումների մեջ չի հայտնվում, այլ, քանի որ «…ահա ժամը հասել է, եւ մարդու Որդին մեղաւորների ձեռքն է մատնւում»: Եվ ահա՝ «Ում հետ ես համբուրեմ, նա՛ է, նրան կը բռնէք»[7]›: Զերծ մնալով կրոնական մեկնությունից՝ գեղարվեստական մեկնաբանությամբ Հուդա առաքյալի զղջումը միանգամայն է տեղի ունենում, և դա, ոչ այնքան զղջում է, որքան՝ անկարողության զգացում… «4 Մեղանչեցի, որովհետեւ արդար արուն մատնեցի»: Եվ քանզի «…բայց վա՜յ այն մարդուն, ում ձեռքով կը մատնուի մարդու որդին»[8]: Եվ, իրավ, մարդկության պատմության մեջ Հուդայի անունը հոմանիշ է դավաճան բառին:

Լեոնիդ Անդրեև, Հուդա Իսկարիովտացի, Անտարես, Երևան, 2019

Լեոնիդ Անդրեևը «Հուդա Իսկարիովտացի» վիպակը գրել է երկարատև մտորումների արդյունքում՝ մոտ հինգ տարում՝ ավարտելով 1919 հոկտեմբերի 29-ին, իսկ մինչ այդ՝ նա ինքնասպանության երկու փորձ էր կատարել: Էքպրեսիոնիզմի հիմնադիրն իր վիպակի գլխավոր հերոս ընտրում է ոչ թե Հիսուսին, այլ՝ Հուդային, և հենց նրա անունով էլ կոչվում իր ստեղծագործությունը: Գործը ամենատարբեր կարծիքների է արժանացել. եղել են և՛ դրական, և՛ բացասական, և՛ տոլստոյական* կարծիքներ. «Ահավոր զզվելի, կեղծ ու անտաղանդ:  Գլխավորը՝ ինչի համար»: Անդրևը իր մեկնաբանությամբ հայտնում է այն միտքը, որ ինքը վիպակում զերծ է մնում ավետարանական շեշտադրումներից և փորձում է էքսպրեսիոնիստ գեղագետ-գրողի մտածողությամբ կերտել դավաճան մարդու՝ այս դեպքում դարերի խորքից եկող մատնիչի անունն իր վրա կրող առաքյալի կերպարը, այնպես, ինչպես Էդ. Մունկը կերտեց իր բնորդին՝ շարժման, հոգեբանական խառն ապրումների մեջ: «Գրվածք դավաճանության հոգեբանության, էթիկայի ու կիրառության մասին: Միանգամայն ազատ ֆանտազիա դավաճանության, բարու և չարի, Քրիստոսի և այլ թեմաներով»[9],- հեղինակը տալիս է իր վիպակի ընթերցման բանալին:

Անդրեևի գեղարվեստական մտածողությամբ Հուդան գործողությունների կենտրոնում հայտնվում է ոչ թե նախասահմանված մատնիչ և դավաճան դառնալու կերպարով, այլ՝ առաքյալ, ով հետո է որոշում դավաճանելու մասին: Սակայն կերպարը այնպիսի հոգեբանական գծերով է օժտված, որ միանգամայն հավատալի է տվյալ որակներ ունեցող մարդուց սպասել անկարելին և ամենասարսափելին: «…ամենուր խաբում է, ծամածռվում, գողի աչքով սևեռուն հետևում ինչ-որ բանի ու չքվում է հանկարծ՝ իրենից հետո տհաճություններ ու վեճ թողնելով, հետաքրքրասեր, խորամանկ ու չար՝ միաչքանի չարքի պես»[10]: Այստեղ հետաքրքիր է անդրեևյան այն մեկնաբանությունը, երբ բոլորին խաբող մարդն իրեն զոհի կարգավիճակում է ներկայացնում. «Եթե աշխարհում խաբված մեկը կա, ինքն է՝ Հուդան»:  Գեղարվեստական պատկերն ավելի է խորանում, երբ դեմ հանդիման են դուրս գալիս Հուդան՝ այն էլ՝ խաբված Հուդան և «խաբված կարիճը»:

Պատմվածքում նկատվում է Հուդայի սերը դեպի իր Ուսուցիչը. դա մի տեսակ խելագար սեր է, խանդոտ սեր (Հուդան ակներև խանդում էր առաքյալներին, ովքեր անընդհատ Հիսուսի կողքին էին), և սիրո արտահայտման մեջ առաջինը լինելու ցանկությունը: Եվ մի կարևոր հանգամանք. Անդրեևն իր վիպակի հերոսի արարքները քննում է սիրո դրսևորման լույսի ներքո:  «Դե՛, խելացի՛ Հուդա: Ասա հապա, մեզնից ո՞րն է լինելու Հիսուսի կողքին. ե՞ս, թե՞ նա»,- հարցնում է Հուդային Պետրոսը՝ նկատի ունենալով իրեն և Հովհաննեսին:

-Ես,- պատասխանում է Հուդան: -Ե՛ս, ե՛ս կլինեմ Հիսուսի կողքին:

Սա կարծես վիպակի հանգույցն է, որովհետև Հուդան արդեն համոզված է, որ դավաճանելու է Հիսուսին և առաջին վճռական քայլն է անում: Անդրեևը արծաթասիրության խնդիրը չի դնում Հուդայի դավաճան լինելու գործին, որովհետև նրա մոտ էին դրամները և նա ուզած պահի դրանցից գողանում էր: Եվ ինչպես Պ. Բավինսկին է դիտարկում, որ վիպակը հավատարմության և ինքնատիպ սիրո մեկնաբանություն է, ապա, այդ ինքնատիպ սիրո դրսևորումներից առանձնանում է ցավեցնող սիրո տիպը. չէ որ, Անդրեևը միայնգամայն ազատ է իր վիպակի հերոսի նկատմամբ, ապա նաև ազատ է թողնում ընթերոցողին՝ որոշակի վերաբերմունք դրսևորելու մեջ. երբեմն ցավեցնում են մեզ ամենից առավել սիրողները: Եվ նույնքան ինքնատիպ սիրո ինքնատիպ դրսևորում են հետևյալ տողերը. «Սիրո ձայնով ենք կանչում դահիճներին խավար որջերից ու կանգնեցնում խաչը, երկրի ամենագագաթին, բա՜րձր, բա՜րձր, մենք խաչի վրա ենք բարձրացնում սիրով խաչված սերը»:     Եվ անդրեևյան Հուդան գնում է դավաճանելու:

Երեսուն արծա՞թ… «Հիսուսի համա՞ր: Երեսուն արծա՞թ: Հիսուս Նազովրեցու համա՞ր: Եվ դուք ուզու՞մ եք Հիսուսին գնել երեսուն արծաթո՞վ: Ու կարծում եք՝ Հիսուսին կարո՞ղ են ձեզ վաճառել երեսուն արծաթո՞վ»: Հռետորական հարցերը հնչում են մի նպատակով: Հուդան, ըստ երևույթին, ոչ թե շատ դրամ ձեռք բերելու խնդիրն է առաջ քաշում, այլ այսպես սակարկելով՝ Հուդան վեհացնում է Հիսուսին և նվաստացնում ծերակույտին:

Ինչևէ, խանդի, առաջինը լինելու, Հիսուսի կյանքում մյուս առաքյալներից առանձնանալու ձգտումով, տարօրինակ սիրով Հուդան մատնում է Հիսուսին: Սակայն, վեպի էջերում Հուդա-Առաքյալներ հարաբերություններում, անդրեևեյան Հուդան կարծես հետապնդում է առաքյալներին այն մտքով, թե նրանցից յուրաքանչյուրը, որ այդպես կանգնում են Հիսուսի կողքին և վայելում Նրա ուշադրությունը, ի՞նչի են ընդունակ հանուն Նրա: «Իսկ ինչպե՞ս թույլ տվիք դա: Ու՞ր էր ձեր սերը: Դու, սիրելի՜ աշակերտ, դու՛, վե՛մ, ու՞ր էիք, երբ փայտին էին խաչում ձեր ընկերոջը»:  Այո՛, սիրում էին աշակերտներն իրենց Ուսուցչին, բայց նրանց սերը ոչինչ չզոհող սերերից էր. ահա, սիրո ևս մեկ տարբերակ: Եվ նաև Հուդան բացեիբաց առաքյալներին իր մատնությամբ ցույց է տալիս, որ, այո՛, նա դավաճանեց, բայց դավաճան լինելու մենաշնորհը միայն իրեն չէր տրված. դավաճանեցին նաև Պետրոսը, Թովմասը:

Գուցե և, առաքյալները չէին սիրում իրենց ուսուցչին այնպես, ինչպես Հուդան, սա նորից հեղինակային ինքնատիպ մոտեցում է, և ավելի սթափեցնող, տարաբնույթ զգացողություններ առաջացնող Հուդայի այն միտքը, թե. «Պետք է խնայել Հիսուսին: Պետք է պաշտպանել Հիսուսին, երբ գա դրա ժամանակը»: Իրավ, շատ հետաքրքիր սեր է. մատնողը ուրիշներից և ոչ իրենից փորձում է պաշտպանել Հիսուսին:

Վիպակում Հուդայի հոգեբանական ապրումները լավագույնս արտահայտված են Հիսուսի խաչելության և մահվան դրվագներում: Հուդան իրապես տանջվում էր: Իհարկե զղջման պահը վրա հասավ, երբ արդեն շատ ուշ էր: Եվ կորցնելու անխուսափելիությունը՝ այն էլ, իր բառերով ասած, աշխարհի ամենալավ մարդուն կորցնելու ցավը, Հուդային մերթ ստիպում է վազել և առաքյալներին համոզել, որ չփախչեն, որ մնան, որ օգնեն իրենց Ուսուցչին, մերթ դիմում է Խաչվածին՝ ես քեզ հետ եմ… ես քեզ մենակ չեմ թողնի…:

Որքան էլ Անդրեևը աստվածաշնչյան պատումի նկատմամբ կիրառել է հեղինակային ինքնատիպ մոտեցում, այնուամենայնիվ վիպակի Հուդան ինչ-որ կերպ գործում է (կերպարի ենթագիտակցություն) իր նախասկզբնական գիտակցությամբ: Որովհետև, ի վերջո, նա ոչ այնքան բավարար հիմքով է դավաճանում (թեև հեղինակն ասում է, որ խնդիրը դավաճանելը կամ մատնելը չէ, այլ սերը և հավատարմությունը):

«Եվ այդպես երկու օրում, իրար հետևից, երկիրը լքեցին Հիսուս Նազովրեցին և Իսկարիովտացի Հուդան՝ Մատնիչը»:

Անդրեևյան Հուդայի ինքնասպանությունը իրականում ձախողում էր: Երբ Հուդան մատնում էր Հիսուսին, նրան թվում էր, թե Հիսուսի մահով ինքը կտոնի հաղթանակ, և նրա մահը ոչինչ չի փոխի իր կյանքում: Սակայն Հուդան մեծ ողբերգություն ապրեց Հիսուսի մահով և հոգեբանորեն նրա ինքնասպանությունը անխուսափելի էր: Նա կարծում էր, որ իր Ուսուցչից լավ է հասկանում կյանքը և մարդկանց. «Ո՞վ է խաբում Հուդային: Ո՞վ է ճշմարիտ»: Սակայն Հիսուսի մահը Հուդայի համար դառնում է աշխարհի մեծագույն սխալը, և որ հենց ինքն է այդ սխալն իրականացնողն ու պատասխանատուն:

Ամոս Օզ, Հուդա, Անտարես, Երևան, 2020

Հրեա գրողը՝  Ամոս Օզը, իր «Հուդա»[11] վեպում այլ տեսանկյունից է դիտարկում Հուդայի մատնությունը: Սակայն գրողը իր դիտարկումները կատարում է երիտասարդ ուսանող Շմուել Աշի ավարտական աշխատանքով. այսինքն՝ հեղինակը չի պարտադրում իր դիտարկումները և մանավանդ, որ ուսանողն է կատարում դա, որի աշխատանքն էլ կարող է ճշտումների կարիք ունենա:

Անդրեևը հավատարիմ է մնացել Հուդայի աստվածաշնչյան արծաթասեր կերպարին, Ամոս Օզը՝ ոչ: (Նա գրում է, որ Հուդան հարուստ Իսկարիոտ քաղաքից էր, և նրան բնավ պետք չէր երեսուն արծաթը, որով մի կենդանի անգամ չէր կարող գնել): Հրեա գրողի նպատակը այլ է: Նա իր վեպի հերոսի՝ Հուդայի ուսերին դնում է մի մեծ առաքելություն. խաչելության տանել Հիսուսին և հարությամբ ցույց տալ նրա աստվածային էությունը. «Դու ես այն մարդը, դու ես Փրկիչը, դու Աստծո որդին ես, դու ես կոչված, որ փրկես ամբողջ մարդկությունը»: Այսինքն՝ հրեա գրողը հավատարիմ է մնում աստվածաշնչյան նախախնամությանը, և դա կիրարկելով՝ Հուդային վերագրում մեծ առաքելություն: Ա. Օզի Հուդան ևս առաքյալներից առանձնանալու այն գիտակցությունն ունի, բայց այս դեպքում ոչ թե այն ցավեցնող, մատնող, դավաճանող և մահվան տանող գիտակցությունը, այլ՝ ճշմարիտ ուղին և երկնքի արքայությունը բացող, նոր կրոն հիմնելու  գիտակցությունը. «Երուսաղեմում դու կգործես ամենամեծ հրաշքը, որ երբևէ տեղի է ունեցել. կիջնես խաչից ողջ և առողջ: Նույն օրը կգա երկնքի արքայությունը»:

Թե՛ Աստվածաշնչում, թե՛ հայ հոգևորականի և թե՛ Անդրեևի գեղարվեստական մտածողության մեջ խոսքի, զրույցի, այն էլ՝ խորհրդատվության պատկերներ Հիսուսի և Հուդայի միջև (մանավանդ, երբ Հիսուսը դեռ ողջ էր. մնացած դեպքերում Հուդան մենախոսում է) չի նկատվում. Ամոս Օզի ուսանող-հերոսը այս դեպքում Հուդային վերագրում է այն գիտակցությունը, որ նա իր ուսուցչից ավելին է հասկանում. Անդրեևի Հուդան ևս այդ կերպ էր մտածում, սակայն ձախողվեց:

Թվում է՝ Ամոս Օզը փորձում է արդարացնել Հուդային: Իրականում, հրեա գրողը Հուդայի նոր կերպարի գեղարվեստական մեկնաբանմամբ կարծես փորձում է դեմ գնալ ի վերջո այն մտայնությանը, որ դարեր շարունակ հետապնդել է հրեա ժողովրդին. «Ինձ հայտնի ու անհայտ բոլոր լեզուներով Հուդա անունը դարձել է «դավաճան» բառի հոմանիշ, գուցե նաև՝ «հրեա» բառի հոմանիշ››:

Տարբեր մեկնաբանությունների է արժանացել Հուդայի՝ համբույրով մատնելը: Աստվածաշնչում Հիսուսին մնացածներից տարբերելու խնդիրն է արծարծվում, Անդրեևը՝ սիրո համբույրով է բնորոշում քաջ հայտնի Հուդայի համբույր արտահայտությունը: Երկու դեպքում էլ՝ մահվան տանելու, դեպի մահ ճանապարհելու իրողությունն է նկատվում  (հիշենք Թալեաթ փաշայի վերջին համբույրը Գրիգոր Զոհրապին): Բոլորովին այլ է հրեա ուսանողի վերլուծությունը. «Հուդա Իսկարիովտացու համբույրը՝ պատմության մեջ ամենահռչակավոր համբույրը, իհարկե դավաճանի համբույր չէր: Կարիք չկար մատնացույց անել Հիսուսին: Նրան բոլորը դեմքով ճանաչում էին: Այն պարզապես կարոտի համբույր էր»: Այս տողով ևս Հուդան վերջնականապես արդարացվում է հրեա գրողի հայացքով՝ կարծես ի լուր աշխարհի:

Թե՛ Աստվածաշնչում, թե՛ հայ հոգևորականի և Լեոնիդ Անդրեևի վիպակում Հուդայի ինքնասպանությունը մեծ զղջումն է, ապաշխարանքը: Այս դեպքում ևս հրեա գրողի Հուդան ձախողվեց: Նրան թվաց, որ սպանեց իր Ուսուցչին, որ նա Աստված չէր, այլ՝ մարդ: Նա իր ուսուցչի պես խելացի չէր, որ սպասեր հարությանը, նա կասկածեց և հենց դա էլ հրեա գրողը համարում է Հուդայի ամենամեծ դավաճանությունը. «Հուդան, որի նպատակն ու կյանքի իմաստը հենց նրա աչքերի առջև փլվում էին, սարսափած իր տեսածից, Հուդան, որը հասկացավ, որ ինքը իր ձեռքերով մահապատժի ենթարկեց մարդուն, որին սիրում էին և անսահման հարգում, հեռացավ մահապատժի վայրից և կախեց իրեն»:

Ամոս Օզը, ի տարբերություն մյուս գեղարվեստների, ովքեր փորձում են գեղարվեստականացնել Հուդայի դավաճան կերպարը՝ տարբեր կողմերից, և հաճախ գեղարվեստական ընդհանրացումներով ավելի են սրացնում էլի ու էլի դավաճանի հոգեբանությունը, սակայն հրեա գրողը, փորձելով իր կերպարին արդարացնել, կատարում է արդեն կրոնական տեսանկյունից ընդհանրացումներ, որոնք, մեր կարծիքով, վիճելի են:

Եկեղեցին և հայրաբանությունը հաճախ են մեկնել Հուդայի կերպարը: Եվ ըստ մեկնությունների՝ եկեղեցին կներեր Հուդային (խաչելությամբ, Հիսուսի թափված արյունով,  որին Հուդան տարավ Աստծուն, մաքրվեցին մարդկանց մեղքերը), եթե նա ինքնասպան չլիներ: Սակայն այս հարցին նրանք ևս տալիս են կրոնական մեկնաբանություն. կանխորոշված էր թե՛ մահը, թե՛ ինքնասպանությունը. Հուդան ընտրելու տարբերակ չուներ:

Եվ քանի որ Հիսուսի խաչելությամբ հիմք դրվեց Քրիստոնեությանը, հրեա գրողը կատարում է իր վերջին գեղարվեստական ընդհանրացումը Հուդա Իսկարիովտացու նկատմամբ. «… այսպես մահացավ առաջին քրիստոնյան, միակ քրիստոնյան»:

Տ. Վազգեն Արք. Քեշիշյան, Ճանապարհ ի դարձի, Հուդա, Էջմիածին, Վանորեից տեսչություն Մայր Աթոռի, 2015:

Գեղարվեստական տեսանկյունից ինքնատիպ է Վազգեն Արքեպիսկոպոսի  «Հուդա» պատմվածքը: Ամբողջ պատմվածքը ծավալվում է Հուդայի ներքին մենախոսությամբ (գործում է գիտակցության հոսքը): Այս ստեղծագործության մեջ արդեն մեղքը գիտակցող և ապաշխարող Հուդան է: Եթե Լ. Անդրեևի և Ամոս Օզի առջև դրված էր գեղարվեստական կերպար և գեղարվեստական միջավայր ստեղծելու խնդիրը, ապա հոգևոր հայրը ճիշտ խորհրդի, ճշմարտության, իրականության, ճշմարիտ ուղու մատնանշողն է: Մեր ժամանականերում, երբ դրամը դարձել է գնահատման չափանիշ և բարոյական շատ արժեքներ կուլ են գնում դրանց, դարերի խորքից վեր է հառնում հենց ինքը՝ Հուդան, և 21-րդ դարի մարդուն խորհուրդ տալիս չտրվել դրամի գայթակղությանը. «Մի՛ գնացեք իմ ճանապարհով: Իմ ճանապարհը դրամասիրությունն է, որ տանում է նախանձի, ագահության, գողության, մատնության և ի վերջո՝ կործանման»[12]:

Եկեղեցին ամենամեծ մեղքն է համարում ինքնսպանությունը: Վազգեն Սրբազանը Հուդայի բերանով կարծես խնդրում է մարդկանց՝ իրենց վրա ձեռք չբարձացնել և փորձեն ուժ և հավատ գտնել և շարունակել ապրել. «Ձեր աշխարհում ամեն օր նվազագույնը վաթսուն հոգի ինքնասպան են լինում: Նրանք աշխարհի ամենաչհասկացված անձերն են: Իմ սիրտը մղկտում է նրանց համար»: Արքեպիսկոպոսի պատմվածքը շարադրված է հետաքրքիր ոճով. միանգամայն զգացվում է քրիստոնեական բարոյախոսության շունչը և իրական ապաշխարողի կերպարը:

Այսպիսով՝ ընդամենը մեկ կերպարի շուրջ ծավալված գեղարվեստական ընդհանրացումները իրականում հետաքրքրական էին և ի վերջո՝ յուրաքանչյուր հեղինակ ունի մեկնաբանման իր ինքնատիպությունը:

Լ. Անդրեևին՝ խռովված հոգով այդ բանաստեղծին, միանգամայն հաջողվեց կերտել հուդայական սիրո դրսևորումը՝ էքսպրեսիոնիստական շեշտված անցումներով, սրված հուզական դաշտով և նոր Հուդայի արդեն գեղարվեստական կերպարով:

Ամոս Օզին՝ ինքնատիպ հրեա հեղինակին, ինչ-որ կերպ հաջողվեց գեղարվեստական տիրույթում իր ժողովրդի վրայից հանել դավաճան ունենալու իրողությունը և կարողացավ արդարացնել Հուդային:

Վազգեն Սրբազանը գեղարվեստական տիրույթում կանգնեց իր հոգևոր կոչման բարձունքին և աշխարհի մեծագույն մեղքերից՝ դրամասիրություն և ինքնասպանություն, կոչ արեց հրաժարվել և ապրել խաղաղ ու հոգեպես երջանիկ:

Գրականության ցանկ

1. Ավետարան ըստ Մատթեոսի:
2. Ամոս Օզ, Հուդա, Երևան, Անտարես, 2020:
3. Արամ Ավետիս, Մանիֆեստ Հուդայից համբույրի փոխարեն, Գրանիշ, 2018:
4. Լեոնիդ Անդրեև, Հուդա Իսկարիովտացի, Անտարես, Երևան, 2017:
5. Տ. Վազգեն Արք. Քեշիշյան, Ճանապարհ ի դարձի, Հուդա, Էջմիածին, Վանորեից տեսչություն Մայր Աթոռի, 2015:
6. Mediamax.am, Անդրեևի Հուդան, Հարցազրույց Ներսես Աթաբեկյանի հետ, Երևան, 2017:

[1] Գրականության տեսության արդի խնդիրներ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2016, էջ 100:

[2]Արամ Ավետիս, Մանիֆեստ Հուդայից համբույրի փոխարեն, Գրանիշ, 2018:

[3] Ամոս Օզ, հերա գրող, 1935-2018 թթ.:

[4] Լեոնիդ Անդրեև, ռուս գրող, 1871-1919 թթ.:

[5] Վազգեն Սրբազան, 1935 թվական:

[6] Ավետարան ըստ Մատթեոսի:

[7] Ավետարան ըստ Մատթեոսի:

[8] Ավտարան ըստ Մատթեոսի:

[9] Mediamax.am, Անդրեևի Հուդան,  Հարցազրույց Ներսես Աթաբեկյանի հետ, Երևան, 2017:

[10] Լեոնիդ Անդրեև, Հուդա Իսկարիովտացի, Անտարես, Երևան, 2017, էջ 3 (նույն գրքից մեջբերումներն այսուհետև կգրվեն համապատասխան էջերի փակագծերում):

[11] Ամոս Օզ, Հուդա, Երևան, Անտարես, 2020 (նույն գրքից հղումները կգրվեն համապատասխան էջերում փակագծերի մեջ):

[12] Տ. Վազգեն Արք. Քեշիշյան, Ճանապարհ ի դարձի, Հուդա, Էջմիածին, Վանորեից տեսչություն Մայր Աթոռի, 2015: