Դետեկտիվի տարրերը որպես խայծ և միջոց Ֆ. Դոստոևսկուց մինչև Գ. Գ. Մարկես ու Ումբերտո Էկո
Գրականության այս երեք հսկաները` Դոստոևսկին, Մարկեսը ու Էկոն, ապրել են լրիվ տարբեր ժամանակաշրջաններում, ծնունդ են առել շատ տարբեր միջավայրերում, և նրանց քննվող գործերն էլ առերևույթ քիչ առնչություններ ունեն: Նրանց վեպերին սակայն միավորում է այն, որ թեպետ չեն բնութագրվում որպես դետեկտիվ գործեր, բայց լի են դետեկտիվին բնորոշ տարրերով: Հետաքրքրական է, որ այդ ժանրին հատուկ բաղադրիչները` սպանություններ, հետապնդումներ, դատավարություններ, այդ վեպերում չեն կատարում այն գործառույթները, որ իրականացնում են դասական դետեկտիվի, օրինակ` Արթուր Կոնան Դոյլի կամ Ագաթա Քրիստիի գործերի պարագայում:
Հոգևորի, տառապանքի ու դետեկտիվի սահմանագծին` Դոստոևսկին
Դ
ոստոևսկու շատ վեպերում սպանությունները երբեմն որպես սյուժետային հիմնական առանցք են կազմում: «Ոճիր և պատիժ» վեպում մանրամասնորեն քննվում է մեղքի ու խղճի սահմանները, նաև հասարակության ու միջավայրի դերը հանցանքները խթանելու կամ խոչընդոտելու գործում: Այսօրվա ընթերցողը, որ գիտի ամենասուր դետեկտիվ պատմությունները, դիտել է հոլիվուդյան այդ ժանրի ֆիլմերը, «Ոճիր և պատիժ»-ը ընթերցում է չափազանց հետաքրքրությամբ նաև շնորհիվ այն բանի, որ Դոստոևսկին հակառակ կողմից է եկել: Նախ ընթերցողը գիտի, թե ով է մարդասպանը, մանրամասնորեն գիտի նախընթաց իրադարձությունների ու բուն դեպքի ողջ ընթացքի մասին, տեղյակ է անգամ սպանության ամենափոքր մանրուքների մասին: Դոստոևսկին հավաստիացնում է ընթերցողին, որ կատարված սպանությունն էլ դասական իմաստով սպանություն չէ. որպես ընթերցող զարմանալիորեն համոզվում ես, որ ընտանեկան ծանր դրությունը, խղճուկ ու ճնշող սենյակը, որտեղ ապրում էր Ռասկոլնիկովը, անգամ Պետերբուրգի փողոցների տրամադրությունը նրան ձևավորել էին որպես հանցագործ: Ռասկոլնիկովի համար ինչ-որ պահից անկարևոր էր դարձել` կբացահայտեն իրեն ոստիկանները, թե` ոչ: Նրա համար ավելի կարևոր էր բարոյապես մաքրված լինել հանուն իր ընտանիքի ու սիրելի աղջկա` Սոնյայի: Այսպես ընթերցողն էլ քաշվում է այդ խաղի մեջ` անպայման սպասելով, ոչ թե Ռասկոլնիկովի չբացահայտվելուն, այլ նրան խաղաղված ու բարոյապես մաքրված տեսնելուն: Սա է եղել Դոստոևսկու նպատակներից մեկը, և այն իրականացնելու համար գրողը դետեկտիվը ծառայացրել է որպես մեթոդ:
«Կարամազով եղբայրներ» վեպում էլ սյուժետային սխեմայում առանցքային նշանակություն ունի ընտանիքի հոր սպանության դրվագը: Հատկապես դատավարության տեսարանում Դոստոևսկին ստեղծել է մի միջավայր, երբ ոչ թե հանցանքն է քննվում ըստ սահմանված օրենքների, այլ քննվում են մտքերը, խոսքերը և անգամ` լռությունը: Դոստոևսկու համար այս պարագայում նույնպես դետեկտիվին բնորոշ վիպական տարածությունը միջոց է, որ ի վերջո ավագ եղբայրը` Դմիտրին փորձի դարձի գալ, Իվանը սկսի իրեն տանջել, թե վտանգի մասին կանխագալով տնից հեռանալը չէր դրդել արդյոք Սմերդյակովին սպանել հորը կամ արդյոք ինքը չէր ուզում տեսնել հորը սպանված: Երկու վեպերում հստակ կարևոր է, թե որքան կպայքարես մտքերդ մաքուր դարձնելու համար: Ըստ գրողի թեզի` Ռասկոլնիկովը կարողացավ սպանել, քանի որ ներսում անցել էր թույլատրելի սահմանները, Իվանն էլ խորը թաքցրած մտքերը ցանկացել էր իրականացած տեսնել և փաստորեն թույլատրել էր հոր սպանությունը:
Հետաքրքիր է, որ ակամա հանցակից դառնալու մասին պիտի գրեր իսպանալեզու ժամանակակից գրող Խավիեր Մարիասը իր «Այնքան սպիտակ սիրտը» վեպում: Սա մի իրավիճակ է, երբ որևէ սահմանված օրենք ու նորմ չես խախտում, բայց միևնույն է, մեղավոր ես. «…Մեղավոր են, երբ լսում են, մի բան, որից անհնար է խուսափել և չնայած օրենքը մեղադրում է ոչ թե խոսողին, այլ հանցագործությունը կատարողին, խոսողը գիտի, որ իրականում ինքը ոչինչ չի արել, նույնիսկ եթե իր խոսքերով դրդել է հանցագործության, երբ շուրթերը մոտեցրել է լսողի ականջին, ձեռքը դրել նրա ուսին և իր անհանգիստ շնչառությամբ դիպել նրա թիկունքին, ոչինչ, ոչինչ չի արել»:
Դետալային մանրամասնությամբ, բայց առեղծվածներով հարուստ` Մարկեսը
Մարկեսը իր միֆական ռեալիզմ հռչակված գրականության մասին ասում էր, թե այդ գործերում գրեթե չկա մի պատմություն, որ իրականության մեջ հիմք չունենա: Կոլումբիացի գրողի գործերում միֆականությանը զուգահեռված են դետեկտիվին բնորոշ տարրերը, որոնք նույնպես մեծ հավանականությամբ լատինամերիկյան իրականության վրա են հիմնված եղել:
«Մի հայտարարված սպանության քրոնիկոն» վեպում սպանության դետալները շատ ավելի հստակ են, քան դրա պատճառները: Ենթադրվում է, որ եղբայրները ցանկացել են վրեժ լուծել հանուն իրենց քրոջ պատվի, բայց մնացած ամեն ինչ առեղվածայնությամբ է պատված: Եթե Դոստոևսկին պատմում է ընթերցողին Ռասկոլնիկովի` սպանությանը նախորդող հոգեկան վիճակի, կատարած քայլերի մասին, ապա Մարկեսը այս վեպում պատմում է սպանողի, զոհի օրվա, նախատեսված անելիքների ու վիճակի մասին:
Մարկեսի մի ուրիշ «Անիծյալ ժամանակներ» վեպում, որը հայերեն թարգմանությամբ դեռ չկա, գործողությունների վայրը Մակոնդոյին նման լատինամերիկյան գավառական քաղաքն է, որը ցնցվում է անանուն նամակների շարքից և դրանց հաջորդող սպանության դեպքից: Իսկ այդ ցնցող դեպքերը Մարկեսը պատմում է մի տեսակ ձանձրացնող, բայց սարսռեցնող կենցաղային դետալայնությամբ: Ընթերցողը գիտի, որ անանուն նամակից հետո առաջին սպանությունը տեղի է ունենում այն պահին, երբ քաղաքապետի ատամի տանջող ցավը բթացել էր, և նա վերջապես կարողացել էր քնել: Ինչպես «Հարյուր տարվա մենություն» վեպի մեջ գլխավոր կերպարը Մակոնդոն և դրա հիմնադիր Բունեդիաների գերդաստանն է ամբողջությամբ, այս դեպքում էլ վեպի առանցքում քաղաքն է` լատինինամերիկյան գավառական փոքր քաղաքն իր մարդկանցով` քաղաքագլուխը, պադրեն ու պաստորը, դատավորը, բժիշկը և մյուսները: Այդ քաղաքում թեպետ ձանձրույթի թմբիրն է տիրում, երբ դատավորի օգնականը տնային հողաթափերով է գալիս աշխատանքի, զբաղվում աքլոր մորթելով, բայց դրան զուգահեռ զգացվում է մոտեցող մեծ փոթորիկի շունչը: Անտանելի սուր գլխացավով տառապող դատավորին թվում է, թե ողջ քաղաքն ունի գլխացավ, բայց թերահավատությամբ է լսում օգնականի զգուշացումները այն մասին, որ քաղաքին մեծ վտանգ է սպառնում, ինչպես մի այլ նման փոքր քաղաքի դեպքում, ու նա դա հորինված դետեկտիվ պատմություն է համարում: Բայց անանուն նամակները իրոք ցնցում են թմբիրի մեջ պատված քաղաքը, դրանցում պատմվող մեղքերի մասին ճշմարտություններին ամեն մեկը տարբեր է արձագանքում` մեկը հերքում է, մյուսը վախենում հասարակական կարծիքից, մյուսը հեգնում` հպարտանալով իր մեղքերով: Ի վերջո ճշմարտանման է բախտագուշակի ապշեցուցիչ պատասխանը այն հարցին, թե ով է գրում անանուն այդ նամակները.«Ե´վ ողջ քաղաքը, և´ ոչ-ոք»: Դասական դետեկտիվի պարագայում գլխավոր խնդիրը կլիներ բացահայտել քաղաքը ահաբեկող անհատին կամ խմբին, բայց Մարկեսը ստեղծել է վիպական մի միջավայր, որտեղ ընթերցողի համար կարևոր չէ, թե ով է անանուն նամակների հեղինակը, ինչպես Դոստոևսկու պարագայում, թե կբացահայտվի Ռասկոլնիկովը, թե` ոչ: Խնդիրը քաղաքի բնակիչների պատասխանն է սեփական խղճին: Մյուս կողմից էլ այս վեպում կարևոր է քաղաքական շերտը, որովհետև քաղաքապետին իրականում հետաքրքիր չէ, թե ով է նամակների հեղինակը, նրա համար առիթ է բռնապետական իշխանություն հաստատելու համար:
Ուշագրավ է նաև, որ եթե Դոստոևսկու վեպերի դեպքում կերպարները ընկալվում են որպես գրողից դուրս ապրող կերպարներ, որոնց տանջում անգամ են չարված կամ մտքում թաքցրած հանցավոր մտքերը, ապա Մարկեսի գրականության պարագայում որպես ընթերցող զգում ես նրա շունչը, որը հրաշալիորեն խաղարկում է իրավիճակները:
Էկոյի «Վարդի անունը»` մթով ու առասպելով պատված եվրոպական միջնադարը
Մասնագետների ու պատմությամբ հետաքրքրվողներից բացի մնացածի համար միջնադարը մթությամբ է ծածկված: Իսկ ինչ էլ պատկերացնում ենք միջնադար ասելով, հիմնականում կաղապարային է: Եվ այսպես միջնադարագետ Էկոն վճռել է գրել եվրոպական միջնադարի մասին և ստեղծել «Վարդի անունը» վեպը, բայց մինչև աշխատանքը սկսել որոշել է այն պատմել դեկետիվիվ «շղարշով»: Որպես ընթերցող դու չես կարողանում չհետևել աբբայությունում կատարվող առեղծվածային սպանությունների ընթացքին, բայց դրան զուգահեռ միջնադարագետ Էկոն քեզ պատմում է դոմինիկյան և ֆրանցիսկյան միաբանությունների ընդունած սկզբունքների տարբերությունների, այդ տարիներին տիրող բանավեճերի, վանական համալիրի կառուցվածքի մասին, ի վերջո հնարավոր է ինտելեկտուալ վեպը անգամ շփոթել դետեկտիվի հետ: Գրողը քեզ տանում է սպանությունների կծիկի հետևից, դու ուզում ես ի վերջո բացել գաղտնիքը, ու արդյունքում բացահայտում ես քեզ համար միջնադար ու հասնում այնպիսի խճճված աստվածաբանական հարցի, ինչպիսին Քրիստոսի ծիծաղի խնդիրն է:
Ամփոփում
Դետեկտիվ տարրերը` սպանություններ, հետապնդումները, դատավարությունները, օգնել են նաև ձևավորել կերպարների հոգեբանական նկարագիրը: Դետեկտիվ քողարկման շնորհիվ նաև քննարկվող վեպերը չեն մնացել միայն հատուկ գրական շրջանակներին հասու բացառիկ գործեր, այդ գործերը սիրել ու կարդացել են ընթերցողական շատ ավելի լայն շերտեր: Այսպիսով, այս վեպերում դետեկտիվը ծառայում է որպես միջոց ու խայծ թե´ վեպերի գաղափարական համատեքստը բացահայտելու, թե´ գեղարվեստականությունը հարստացնելու համար:
