Ստամբուլի լաստանավով զբոսնելիս ինձ երբեք չի թվում, թե ճանապարհորդում եմ քաղաքում․ ավելի շուտ, զգում եմ իմ տեղը նրա ներսում, տեսնում եմ՝ ինչպես է կյանքս շղթայվում շրջապատող այլ կյանքերին։ Ես գիտեմ, որ իմ տեղը Բոսֆորի, Ոսկե եղջյուրի և Մարմարա ծովի ափերին է՝ ջրեր, որ Ստամբուլին իր ձևն են հաղորդում: Այն բոլոր շինությունները (դռներ ու պատուհաններ), որոնք դարձնում են քաղաքը այնպիսին, ինչպիսին կա․ նրանց նշանակությունը պայմանավորված է ծովերին և ներքին ջրային ուղիներին մոտ լինելուց, իրենց բարձրությունից, դիտանկյունից։ Նույն վիճակում էլ այն բոլոր մարդիկ են, որ ապրում են նրա տներում, քայլում փողոցներով․ իրենց մտքի մի անկյունում նրանք գիտեն, թե որքան մոտ կամ հեռու են այդ ջրերից: Ինչ վերաբերում է նրանց, ովքեր կարող են տեսնել այդ ջրերը իրենց պատուհաններից (և հին ժամանակներում նրանք պարզապես երջանիկ փոքրամասնություն չէին), երբ նայում են քաղաքով վերուվար անող լաստանավերին, նրանք զգում են, որ քաղաքը կենտրոն է, շեմ է, մի ամբողջություն․ զգում են, որ ամեն ինչ քիչ թե շատ լավ է լինելու։
Ահա թե ինչու, երբ քաղաքի մի ծայրից մյուսը գնալու կամ շրջայցի նպատակով ոտք ենք դնում այդ լաստանավերից մեկը, որոնց նայում ենք զօրուգիշեր, վայելում ենք պահը՝ դրսից տեսնելու մեր ներսի աշխարհը։ Եթե քառասուն տարի առաջ ես ու եղբայրս լաստանավով կղզիներից մեկնեինք Կարակոյ, շունչներս պահած կսպասեինք, որ տեսնեինք, թե որ մեկս առաջինը կտեսնի մեր թաղամասի շենքերն ու մեր տան պատուհանները։ Մեր իմացած փողոցները, բարձրահարկ շենքերն ու գովազդային վահանակները ավելի լավ տեսնելու համար գնում էինք լաստանավի վերին տախտակամած՝ նավապետի կամրջի մոտ գտնվող մի տեղ, սակայն տեսնելուն պես տրամադրություններս ընկնում էին։ Տեսարանը շարժվող նավի տախտակամածերից, փողոցները, ուր անցկացրել ենք մեր ամբողջ կյանքը, այն հիանալի շենքերը, որ տեսել էինք բազում անգամներ և որոնց ձևերը փորագրվել էին մեր հիշողության մեջ, այն գովազդային վահանակները, որ կարդում էինք առավոտից մինչ գիշեր, դրանք բոլորն էլ սովորական ու պակաս կյարևոր էին թվում։ Հեռվից փողոցդ ու տունդ տեսնելու մանկական հուզումը (և ես ապրում եմ այդ զգացողությունը ամեն անգամ ոտքս լաստանավին դնելիս) անուրախ մի մտքից մռայլվեց․ եթե քաղաքի միլիոնավոր պատուհաններ և հարյուր հազարավոր շենքեր բոլորը նման են իրար, կյանքդ ավելի քան հնարավոր է պատկերացնել, նման է այլ կյանքերի։
Եթե քաղաքի՝ լաստանավի տախտակամածից երևացող տեսարանը մեզ հիշեցնում էր, թե որքան նման ենք մյուսներին, ապա այդ միլիոնավոր, միանման պատուհաններից քաղաքի տեսարանը մեզ ճիշտ հակառակն էր ասում․ այն մեր մեջ արթնացրեց տարբերվելու, եզակի լինելու ցանկությունը։ Երբ նայում էինք, թե քաղաքային լաստանավերն ինչպես էին վերուվար սլանում ջրային ուղիներով՝ շարժվելով քաղաքի ողջ կենտրոնում՝ մեզ ազատ էինք զգում։ Հայրս ու հորեղբայրներս հեռվից անգամ իրենց ուրվագծերից ճանաչում էին իմ աչքերին նույն տեսքը ունեցող քառասունից ավելի նավերի անուններն ու թվերը։ Մեկի ծխնելույզը ավելի երկար էր, քան մյուսներինը, կամ փոքր-ինչ ավելի թեք էր, մի քանիսի նավապետի կամրջակները մի փոքր վեր էին դրված, կամ էլ նավախելն էր լայնոտ։ Երբ հայրս գուշակեց մոտեցող լաստանավի անունն ու համարը, որը դեռևս ոչ այլ ինչ էր, քան ուրվագիծ հորիզոնում, և մենք ապշած խնդրեցինք մեզ պատմել իր գաղտնիքը, շուտով պարզեցինք, թե որքան դժվար է նկատել այս փոքրիկ տարբերությունները: Հայրս և հորեղբայրներիցս յուրաքանչյուրը ունեին հատուկ մի լաստանավ, որն իրենցն էին համարում, և ամեն մեկը երբ տեսնում էր այդ լաստանավը՝ Բոսֆորն ի վար իջնելիս, այնքան էր ուրախանում, կարծես իր երջանկաբեր թիվն էր տեսել և շարունակում էր մեզ՝ երեխաներիս պատմել այդ լաստանավի պատմությունն ու նրա՝ մյուսներից առանձնանալու հատկությունները։ Արդյո՞ք մենք կարողացանք նկատել և գնահատել նրա ծխարանի նուրբ գծերն ու կորերի նրբագեղությունը: Կարողացա՞նք տեսնել, թե ինչպես է փոքր-ինչ բարձրացել ջրի հոսքի վրայով անցնելիս։ Երբ լաստանավը Ակինթիբուրնուի շուրջը պտտվելիս զգալիորեն մոտենում էր ափին, մենք ձեռքով էինք անում նավապետին։ Այդ ժամանակ մի պաշտոնյա էր կանգնած Ակինթիբուրնուում, որը կանաչ ու կարմիր դրոշներով ազդանշան էր տալիս քաղաքային լաստանավերին։
Այդ լաստանավերն ածխով էին աշխատում, և դրանց ծխնելույզներից թանձր, սև ծուխ էր դուրս գալիս։ Երբ քամի չէր լինում, այդ թանձր ծուխը կախվում էր երկնքում՝ հետևելով Բոսֆորով երթերի ուրվագծերին։ Մանկության ու պատանեկության տարիներիս, երբ երազում էի նկարիչ դառնալ, ջրաներկով Բոսֆորի տեսարանը վրձնել-ավարտելուց հետո ամենաերանելի պահը լաստանավերից ելնող ծուխը ողջ երկնքով մեկ պատկերելն էր։
Հորս ու հորեղբայրներիս օրինակներից հետո թե՛ ես և թե՛ եղբայրս աչքներիս տակ առանք մեր լաստանավը։ Լաստանավեր, որոնք մեզ այդքան մեծ հաճույք էին պատճառում, որտեղից էլ որ տեսնեինք, և որոնք տեսնելով միշտ տեղեկացնում էինք իրար, գրեթե մեր տարիքին էին և 1950-ականներից լողում էին Բոսֆորի և կղզիների միջև։ «Փաչաբաչե»-ն, որ բերվել էր Լիվերպուլից և իր երկու եղբայրներից տարբերվում էր հարթ ծխնելույզով, «իմ» նավն էր և 1958-ի ամառային մի երեկո հորեղբորս՝ նավապետին ուղղված խնդրանքից հետո երկու անգամ ազդանշան տվեց, երբ անցնում էր Հեյբելիադայի մեր տան մոտով։ Հորեղբայրս, մեկ օր առաջ հանդիպելով նավապետին և խոսելով նրա հետ, նախօրոք զգուշացրեց ինձ, և ես ամբողջ օրը անհանգիստ սպասեցի, մինչ երեկոյան «Փաչաբաչե»-ն կանցներ մեր մոտով։ Ամառվա վերջի այդ վաղ աղջամուղջին, երբ սոճիների միջից տեսա կղզու լույսերի հետևից դուրս եկող նավը, շտապեցի դեպի ափը՝ դողդողալով սպասելու պարտեզի աստիճանների վերևում։ Ես երբեք չեմ մոռանա նրա երկու ազդանշանները (առաջինը՝ մռայլ, երկրորդը՝ ինչ-որ տեղ զայրացած), երբ գտնվում էր երկու կղզիների արանքում՝ հենց իմ սպասման վայրում։ Լաստանավի խորքերից եկած օդափուքսը արձագանք տվեց լեռների ու կղզիների, մեղմ ու անշշունջ գիշերվա մեջ, իսկ հետո լռություն տիրեց, և մի պահ ես մեկտեղվել էի ողջ բնությանը, համայն աշխարհին․․․ կարծես երազ լիներ, մինչ ականջիս կհասներ ծառերի միջից՝ քսան յարդ հեռավորության սեղանից, ուր իմ բազմանդամ ընտանիքը (տատիկս, հորեղբայրս, մայրս, հայրս և մյուսները) ընթրում էր, բղավում՝ ծափահարելով ինձ ողջունած լաստանավին։ Ցայսօր էլ իմ գրասենյակի պատուհաններից օրը մեկ կամ երկու անգամ տեսնել «Փաչաբաչե»-ն։
Թեև արդեն հիսուն տարի է, ինչ «Փաչաբաչե»-ն շարունակում է իր երթը կղզիներով մեկ և վերուվար անում Բոսֆորի ափերով, լաստանավերի՝ մեզ պարգևած շարունակականության ու նրբագեղության զգացողությունն աստիճանաբար հօդս է ցնդում։ Բոսֆորի հին նավամատույցներից շատերը փակվել են, որոշները վերածվել են ռեստորանների, մի քանիսը՝ անխնա պոկվել և քանդվել։ Ինչ վերաբերում է լաստանավերին, որոնք հայրս ու հորեղբայրներս գիտեին իրենց համարներով ու ուրվագծերով, բացառությամբ մեկ-երկուսի վերածվել են զբոսաշրջիկների համար նախատեսված ռեստորանների, բոլորն անցել-գնացել են և ուղարկվել մետաղական ջարդոնների աղբանոցներ։ Բայց Բոսֆորում դեռ կան երթի ելած մի քանի հին լաստանավեր, և հարյուր հազարավոր ուղևորներ, որ կողք-կողքի նայում են տուն առ տուն սահող քաղաքին, ուղևորներ, որ դուրս են գալիս տախտակամած՝ շնչելու Բոսֆորի կազդուրիչ օդը, ուղևորներ, որ ամեն առավոտ նստում են այս լաստանավերը՝ թեյելով աշխատանքի գնալով։ Հատկապես ձմռան օրերին գրասենյակիս պատուհանից կարող եմ տեսնել Բոսֆորի լաստանավերի հետևից ուրվագծվող ճերմակ հետքերի մի հոգեպարար պատկեր։ Ճայերը սիմիթներ , քունջութապատ օղակներ կամ հացի փշուրներ բռնելու վարպետ են։ Ձմռանը Բոսֆորի լաստանավերում միշտ կա մեկը, որ փշրանքներ է նետում ճայերին: Անհետանում է այն լաստանավ-մարդ անհատական հարաբերությունը այն մարդկանց մեջ, որոնք այդ նավերին նայում էին ոչ թե որպես սովորական մի նավ, այլ՝ կերպարներ։ Հին օրերում, երբ այս երեք տախտակամածով լաստանավերն անցնում էին յալիների կողքով, նավապետի աչքը վերին տախտակամածից ընկնում էր վառարանի մոտ կերակուր պատրաստող տնային տնտեսուհու վրա։ Հիմա Նորվեգիայից բերված, անաղմուկ և անօդ կինոթատրոններ հիշեցնող ճեպընթաց կատամարաներով երթևեկելիս ուղևորները նայում են ոչ թե պատուհաններից անդին, այլ ներսի հեռուստացույցներին։
Բոսֆորի նավերն ամենից շատ սիրում եմ գիշերով, երբ խարիսխ են գցում նավամատույցում։ Եթե նստենք նավահանգստի մոտի մեյխանեում , լաստանավն իր երկար, ցցած քիթը կխոթի մեր խոսակցության մեջ, ինչպես հետաքրքրասեր հայրը, կամ էլ մենք ենք այդպես կարծում, երբ հաճախակի հայացք ենք գցում նրա ուղղությամբ։ Այնուհետև, մինչ կապիտանը ծխախոտ է ծխում իր խցիկում, անձնակազմն իջնում է տախտակամած: Եթե շատ ուշ և շոգ է լինում, անձնակազմի անդամներից մեկը գիշերազգեստով քնում է նավամատույցի վրայի նստարանին, որի շուրջն ամբողջ օրը հազարավոր մարդիկ են վազվում, իսկ մյուսը նստում է դիմացի նստարանին և ծխում՝ հայացքը Բոսֆորի մթությանը։ Գիշերվա այդ ժամին լռությունը և պարաններով ներքև խարսխված լաստանավը հիշեցնում են առողջ քուն մտած գեղեցիկ մի մարդու։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
