Հերման Հեսսե | Ապրիլյան նամակ

Այս գարնան իրական ծաղկունքի սեզոնն անանձրեւ էր: Հողը չոր եւ փոշոտ էր, եւ, սկսած առաջին գարնանային ծաղիկներից մինչեւ առաջին հողմածաղիկներն ու կամելիաները, բոլորին ծածկել էր լեռներից փչող չոր ու տոթ քամին: Գիշերները բռնկվում էին անտառային հրդեհներ, որոնք տարածվում էին լեռների երկար շարքերով: Տխուր եւ հուզիչ էր տեսնելը , թե ինչպես, չնայած ամեն ինչին, բյուրավոր մանուշակներ, քրքումներ, կապույտ աստղածաղիկներ, ակնաբույծներ եւ եղինջներ դուրս եկան կարծր ու կոշտ հողից, ինչպես նրանք իրենց նուրբ, փոքրիկ գլուխները պարզեցին հյուսիսային անողոք քամու դեմ: Անթիվ-անհամար բազմության մեջ նրանք աչքի էին ընկնում իրենց ծիծաղկոտությամբ եւ փարթամությամբ: Կանաչը զուսպ էր. անտառում, ինչպես նաեւ մարգագետիններում, միայն բամբուկն էր փոքրիկ փայտի եզրին աչքի ընկնում վառ կանաչով: Գարունը լավ ժամանակ չէ տարեցների մեծամասնության համար, եւ այն ինձ նույնպես ցավ ու տհաճություն պատճառեց: Փոշիներն ու բժշկական ներարկումները հազվադեպ էին օգնում, ցավն ուժգնանում էր այնպես, ինչպես ծաղիկներն են բազմանում խոտերի մեջ, եւ դժվար էր գիշերները դիմանալը: Այնուամենայնիվ, գրեթե ամեն օր, այն կարճ ժամերին, երբ ես կարող էի դրսում լինել, մոռացության համար դադարներ էի գտնում եւ անձնատուր լինում գարնանային հրաշքներին, երբեմն էլ` հրճվանքի եւ հայտնության պահերին, որոնցից յուրաքանչյուրից արժեր կառչել: Իսկ կառչել հնարավոր կլիներ, եթե այդ հրաշքներն ու հայտնությունները նկարագրվեին եւ փոխանցվեին այլոց: Նրանք անակնկալի են գալիս հաշված վայրկյանների եւ րոպեների ընթացքում. կան փորձառություններ, որոնք բացահայտում են բնության մեջ տեղի ունեցող ամեն մի գործընթաց, եւ, երբ մարդը մեծանում է, թվում է, թե նրա ողջ կյանքը լցված է ուրախություններով ու ցավերով: Ցավը` կյանքով ու ճանաչողությամբ, ընկերություններով, սիրային հարաբերություններով, գրքերով, երաժշտությամբ, ճամփորդություններով եւ աշխատանքով, ոչ այլ ինչ է, քան վերադարձ դեպի այն պահերին, երբ Աստված մեզ ներկայանում է բնապատկերի, ծառի եւ ծաղկի տեսքով: Մարդկային պատմություն, որը ներկայացնում է մեր շուրջը տեղի ունեցող ամենի ինչի իմաստն ու արժեքը: Ու թեեւ երիտասարդ տարիներին ծաղկած ծառի, ամպի հայտնության, ամպրոպի տեսարանն ավելի պայծառ ու կատաղի ենք ընկալել, բայց ծերությունն իր հերթին պահանջում է փորձառություն. այն պահանջում է տեսածի, փորձածի ընդգրկուն հանրագումար: Մտածելը, զգալը, տառապելը պահանջում են կյանքի բնազդների նվազեցում, որոշակի թուլություն եւ մահվան մոտիկություն, որպեսզի ընկալենք Աստծուն, ոգին, բնության փոքրիկ հայտնության միջի առեղծվածը, հակադրությունների համընկնումը, միակը: Երիտասարդները նույնպես կարող են վերապրել այդ ամենը, բայց` ոչ այնքան հաճախ, առանց մտքի ու զգացմունքի միասնության, առանց զգայական եւ մտավոր փորձի, առանց մղման եւ գիտակցության: Նույնիսկ չոր գարնանը, մինչ կսկսվեին անձրեւոտ եւ ամպրոպային օրերը, ես հաճախ էի կանգնում իմ խաղողի այգու մի հատվածում, որտեղ այդ պահին դեռեւս չփորված մի հողակտորի վրա էր գտնվում բուխարին:
Այնտեղ, ցանկապատից ներս, որը փակում է ալոճենու պարտեզը, տարիներ շարունակ հաճարենու ծառ է աճում, մեկ էլ անտառի սերմերից բուսած մի թուփ, որը մի քանի տարի առաջ մի քիչ դժկամությամբ ժամանակավոր այնտեղ էի թողել: Ես ափսոսում էի ալոճենին, սակայն հետո փոքրիկ, դիմացկուն ձմեռային հաճարենին այնքան լավ ծաղկեց, որ ես վերջապես վերցրեցի այն. այժմ այն փոքրիկ, հաստաբուն ծառ է եւ ինձ համար կրկնակի ավելի թանկ է, քան` իմ սիրելի ծառը` հին, հզոր ալոճենին: Ամբողջ թաղամասում անտառը վերջերս է հատվել, ծառերի սղոցված ցողունների մասերը սյունաձեւ թմբերի պես ծանր ու մեծ ընկած են այնտեղ: Այդ հաճարենու ճյուղը երեւի իմ փոքրիկ ծառն է: Ես միշտ ուրախ էի եւ տպավորված էի այն համառությամբ, որով իմ փոքրիկ հաճարենին պահում էր իր տերեւները: Երբ ամեն ինչ վաղուց մերկացել էր, նա դեռ պատված էր չոր տերեւներով. դեկտեմբեր, հունվար, փետրվար ամիսներին փոթորիկները տարուբերում են նրան, ձյունն ընկնում է նրա վրա եւ նորից կաթում, չոր տերեւները սկզբում դառնում են մուգ շագանակագույն, հետո` ավելի բաց, ավելի բարակ, մետաքսյա, բայց ծառը նրանցից չի ազատվում, քանի որ պետք է պաշտպանեն երիտասարդ բողբոջները: Ամեն գարնան, ինչ-որ մի պահի, միշտ սպասվածից ուշ, մի օր ծառը փոխվում էր, կորցնում էր հին սաղարթը, փոխարինում այն նոր, նուրբ բողբոջներով, թաց ծաղիկներով: Այս անգամ ես այդ կերպարանափոխության ականատեսն էի:
Անձրեւը թարմացրեց եւ կանաչով պատեց ցերեկվա բնապատկերը. մոտավորապես ապրիլի կեսերն էր, սակայն ես դեռ չէի լսել ոչ մի կկվի ձայն, մարգագետնում էլ նարգիզ չէի հայտնաբերել: Մի քանի օր առաջ, ես, դողալով եւ օձիքս շրջված, կանգնել էի այնտեղ, հյուսիսային ուժեղ քամու տակ եւ հիացմունքով նայում էի, թե ինչպես է հաճարենին խռով տարուբերվում քամու ներքո եւ հազիվ տերեւներ արձակում: Նա կոշտ ու խիզախ, կոշտ ու անհնազանդ կերպով իր ճերմակած, հին սաղարթն էր պահում:
Եվ հիմա, այսօր, երբ ես կրակի կողքին կանգնած, մեղմ ջերմության մեջ փայտն էի կտրտում, տեսա, թե ինչպես բարձրացավ քամու նուրբ շունչը, ինչպես տարուբերվեցին հարյուր-հազարավոր փրկված տերեւները` հոգնած իրենց տոկունությունից, անհնազանդությունից եւ քաջությունից: Մի էակ, որը հինգ-վեց ամիս շարունակ դիմադրել եւ դիմադրել էր, մի քանի րոպեում վերածվեց ոչնչի, որովհետեւ եկել էր ժամանակը, երբ այդ դաժան համառությունն այլեւս չէր անցնում: Նա ժպտալով, կանչելով, առանց պայքարի, սկսեց ցատկոտել հեռվում: Զեփյուռը շատ մեղմ փչում էր փոքրիկ, թեթեւ ու բարակ տերեւների վրա, որոնք թափվում էին մեղմ անձրեւի պես եւ ծածկում փոքրիկ ծառի ստորոտում գտնվող արահետն ու խոտը: Ծառի բողբոջներից մի քանիսն արդեն կոտրվել էին, բացվել եւ կանաչել: Ի՞նչ բացահայտվեց ինձ համար այս զարմանալի եւ հուզիչ տեսարանում: Մա՞հը, ձմեռային սաղարթի հեշտ ու կամավոր մա՞հը: Կյա՞նքն էր, բողբոջների ճնշող եւ ցնծալի թարմությո՞ւնը, որը հանկարծակի արթնացած կամքով իր համար տեղ էր գտել արեւի տակ: Եթե տխուր էր, ապա հուզի՞չ էր: Արդյոք դա հիշեցո՞ւմ էր, որ ես` տարեց մարդս, կարող եմ ինձ թույլ տալ թռվռալ եւ ընկնել, հիշեցում, որ միգուցե ես տարածք էի խլում երիտասարդներից եւ ավելի ուժեղներից: Թե՞ դա հրավեր էր` բռնելու հաճարենու տերեւներից` հնարավորինս երկար եւ համառորեն ոտքի վրա մնալու, ինքս ինձ պահելու եւ պաշտպանելու համար, որովհետեւ ճիշտ պահին հրաժեշտ տալը հեշտ եւ ուրախ կլիներ: Ոչ, ինչպես ամեն տեսիլք, դա մեծի եւ հավիտենականի` ակնհայտ դառնալն էր, հակադրությունների համընկնումը, իրականության կրակի մեջ դրանց հալչելը: Դա ոչինչ չէր նշանակում, ոչինչ չէր ուսուցանում, ավելի շուտ նշանակում էր ամեն ինչ, գուշակում էր լինել առեղծվածային: Այն գեղեցկություն էր, երջանկություն էր, իմաստ էր, նվեր եւ գտածո դիտողի համար, քանի որ այն Բախով լի ականջ է, Սեզանով լի աչք: Այդ անուններն ու նշանակությունները միայն փորձառությունից չէին բխում, դրանք միայն հետո ի հայտ եկան. փորձառությունն ինքնին միայն երեւույթ էր, հրաշք, առեղծված, որքան գեղեցիկ` այնքան լուրջ, որքան քաղցր` այնքան անողոք: Նույն տեղում, ալոճենու ցանկապատի եւ հաճարենու մոտ, երբ աշխարհն այդ ժամանակ կանաչել էր, եւ Զատկի կիրակի օրն անտառում հնչել էր կկվի առաջին կանչը, այն տաք, փոփոխական քամուց փչող ամպրոպային օրը, երբ արդեն նշմարվում էր անցումը գարնանից ամռանը, իմ տեսողական փորձառության մեջ գլուխ բարձրացրեց մի առեղծված, որն իր մեջ մեծ գաղտնիք էր պարունակում: Սաստիկ ամպամած երկնքում, որն, այնուամենայնիվ, արեւի պայծառ շողերը բազմիցս նետել էր հովտի ծաղկող կանաչին, ամպերը ներկայացում էին բեմադրում: Թվում էր, թե քամին միաժամանակ փչում է բոլոր կողմերից, սակայն, գերակշռեց հյուսիսային ուղղությունը: Անհանգստությունն ու կիրքը մթնոլորտը լցրել էին սաստիկ լարվածությամբ: Եվ տեսարանի միջակայքում, հանկարծ որսալով հայացքս, հարեւան այգում վեր հառնեց մի գեղեցիկ, երիտասարդ ծառ` թարմ տերեւներով բարդի: Քամու ուժգնության ժամանակ նա ցատկեց հրթիռի պես` ծածանվելով, առաձգական, սրածայր գագաթով, նոճու պես ամուր փակված, եւ նրա հարյուր բարակ ճյուղերը տարուբերվեցին: Հոյակապ ծառի գագաթը օրորվում էր նրբորեն եւ մեղմ փայլփլող տերեւներով, հրճվում էր իր ուժով եւ ծաղկուն երիտասարդությամբ, կշեռքի նժարի պես փափուկ ճոճվում էր, ասես ծաղրում էր, իսկ հետո կամավոր հետ պտտվեց. ավելի ուշ մտքովս անցավ, որ ես մի անգամ, տասնամյակներ առաջ, բաց զգայարաններով դիտել եմ այդ խաղը դեղձի ծառի ճյուղին նստած եւ կարդացել եմ այդ մասին «Ծաղկի ճյուղը » բանաստեղծության մեջ: Ուրախ եւ անվախ, կամային բարդին իր ճյուղերն ու սաղարթը հանձնեց սառչող խոնավ քամուն, եւ այն երգը, որը նա երգեց փոթորկոտ օրվա ընթացքում, եւ այն հետքը, որ նա թողեց երկնքում իր սրածայր գագաթով, գեղեցիկ էին, կատարյալ եւ նույնքան ոգեշնչող: Գործողությունը, ինչպես նաեւ տառապանքը, թվում էր ծանր, իսկ խաղը, ինչպես ճակատագիրը, իր մեջ ներառում էր բոլոր հակադրությունները: Քամին հաղթական եւ ուժեղ չէր, որովհետեւ կարողանում էր թափահարել եւ մի կողմ թեքել ծառը, ծառը հաղթական եւ ուժեղ չէր, որովհետեւ կարողանում էր ամեն ոլորանից առաձգական կերպով դուրս շպրտվել. դա երկուսի խաղն էր, շարժման ներդաշնակությունը եւ հանգստությունը` երկնային եւ երկրային զորություններից: Անվերջ տարուբերվող հարուստ ծառի գագաթին, փոթորկի մեջ, պարը միայն պատկեր էր, որը կարող էր լինել ուժեղ եւ թույլ, բարուց եւ չարից, գործողություններից եւ տառապանքներից անդին համաշխարհային գաղտնիքի բացահայտում: Մի կարճ ժամանակ, մի քիչ հավերժություն, եւ ես կարդացի այն ամենի մասին, ինչն այլ կերպ քողարկված եւ գաղտնի էր թվում նրա մեջ, ներկայացված էր մաքուր ու կատարյալ, ավելի մաքուր ու կատարյալ, քան ես այդ մասին կարդացել եմ Անաքսագորասի կամ Լաո Ցզիի գրքերում: Եվ այստեղ ինձ նորից թվաց, թե այդ նկարին նայելու եւ այդ գրությունը կարդալու համար պահանջվում էր ոչ միայն գարնան մեկ ժամվա նվեր, այլեւ` շրջադարձեր, երկար տարիների եւ տասնամյակների խենթություններ ու փորձառություններ, ցանկություններ ու տառապանքներ. ես հպվեցի սիրելի բարդուն, որն, ինձ, որպես անփորձ եւ անգետ տղայի, պարգեւեց այդ ներկայացումը: Շատ սառնամանիքներ եւ ձյան տեղումներ թուլացրեցին նրան, շատ փոթորիկներ ցնցեցին, շատ կայծակներ հարվածեցին եւ վիրավորեցին նրան, մինչեւ նա նայելու, լսելու եւ մեծ գաղտնիքին հասու լինելու ունակություն ձեռք բերեց: Ոչ միայն պարտեզում եւ անտառում, այլեւ իմ արհեստանոցում եւ գրադարանում, ապրիլի կեսերին համընկնող օրերն ինձ համար զարմանալի եւ գեղեցիկ հայտնագործություն էին: Մի քանի օր էր, ինչ քամին ու բարդին ինձ ցույց էին տվել իրենց փոխազդեցությունը, եւ մենք երեկոյան, գրադարանում, վիեննացի հյուրի հետ զրուցում էինք գրքերի ու բանաստեղծների, հատկապես` Հուգո ֆոն Հոֆմանսթալի մասին, որին հիշում էինք երախտագիտությամբ եւ ակնածանքով: Մենք ավարտեցինք մեր զրույցը, որպեսզի խոսենք նաեւ նրա փոքրիկ արձակի մասին, որից լավ հիշողություններ էին պահպանվել, սակայն երկար տարիներ չէինք կարդացել: Այսպիսով, մենք որոշեցինք շուտով վերընթերցել այն, եւ ես ձեռնամուխ եղա փնտրելու այդ հատորն այնտեղ, որտեղ դա հնարավոր էր գտնել: Հիմա իմ գրադարանը պատասխանատվություն է կրում բոլոր գրադարանների սխալների համար, որոնք նրանք գործել են ողջ կյանքի ընթացքում. այն տուժում է տարածքի` նեղլիկ լինելու պատճառով, իսկ առանձնապես ծանրաբեռնված բաժանմունքներում գրքերը երկար տարիներ դարսված են երկու շարքով, մեկը մյուսի հետեւում: Սրանից էլ ինձ համար ծագում են շատ անհարմարություններ, երբ ձեռքերն այլեւս չեն ենթարկվում, եւ անհնար է թվում ընտրել այն հատորը, որը փնտրում էի: Ինձ օգնության հասավ կինս, եւ մենք հաջողության հասանք: Երկար ժամանակ չընթերցված հատորը հայտնաբերվեց եւ հանվեց գրքերի առաջին շարքին հասնելուց հետո, բովանդակության ցանկում ես գտա այն էսսեն, որը մենք շատ էինք ցանկանում կարդալ եւ այն տվեցի կնոջս: Նա հարմարեցրեց լամպը ընթերցանության համար եւ բացեց գիրքը: Մենք սպասում էինք, որ նա կսկսի կարդալ, սակայն նրա աչքերը հանկարծակի խոշորացան, գրքից հանեց մի ծալած թերթիկ եւ բղավեց. «Բայց այստեղ նամակ կա Հոֆմանսթալից »: Ես, չհավատալով, տարուբերեցի գլուխս, քանի որ չէի կարողանում հիշել այդ նամակի մասին: Սակայն այն առկա էր. գրքում, որպես էջանիշ, դրված էր մի թերթիկ` թեթեւակի սպիտակեցրած ձեռագրով: Այն թվագրված է 1924 թվականով, եւ ես ուզում եմ դրանով էլ ավարտել այսօրվա իրազեկող նամակը: Նամակում նշված է. Bad Aussee in Steiermark, 15 սեպտեմբերի, 1924թ.:
«Սիրելի պարոն Հեսսե: Ընթերցողին ուղղված Ձեր հայտարարությունը գրավեց ինձ, եւ ես շատ գոհ եմ, որ Դուք, որպես մեր սակավաթիվ լուրջ եւ բարեխիղճ գրողներից մեկը, կարծում եք, որ արժե ջանք թափել եւ հիշատակել գրքի մասին: Ինձ համար հաճելի էր լսել այդ ամենի մասին, հատկապես լեզվական յուրօրինակությունը ներկայացնելու մտադրության մասին, անհատներին հատուկ ազգային բնավորության եւ զգացմունքների մասին:
Կարծում եմ, որ չպետք է բավարարվել այս մասնատված, նույնիսկ` բզկտված ազգին ներքին միասնություն պարգեւելու ջանքերով, եւ դա պետք է իրագործել ոչ թե ծրագրերով, այլ մի տեսակ հոգեւոր կենտրոն ստեղծելով:
Այդ նպատակով ես տարիների ընթացքում մի շարք գործեր եմ արել, այդ թվում` խմբագրել եմ մի համեստ ամսագիր, որն ինչ-որ պահի կարող է հայտնվել Ձեր ձեռքում: Կան շատ ճանաչված հեղինակներ, շատ սրամիտ եւ առերեւույթ սրամիտ տղամարդիկ, բայց քչերին է հետաքրքրում, թե այս ամենն ինչին է ուղղված եւ ինչպես պետք է սկսել, որպեսզի կապն ու ներդաշնակությունը պահպանվի ամբողջության մեջ, որից հետո էլ ամեն ինչ իր տեղը կընկնի: Իսկ վերջում պարզվում է, թե ինչպես կարելի էր ապրել հոգեւոր կյանքով:
Ողջունում եմ Ձեզ շատ բարի մտքերով` Հոֆմանսթալ»: