Մաս 2
Ճշմարտությունն էր, թե սուտը, թե, ինչն առավել հավանական է, դրանց խառնուրդը, որ ինձ մղեց այդ քայլին` մեծապես երախտապարտ եմ դրան, քանի որ դա հնարավորություն տվեց կատարել առաջին ինքնակամ ու ազատ արարքս: Արածս բնազդային քայլ էր, հեռացում էր: Բանականությունն այդտեղ գրեթե դեր չունեցավ: Սրանում վստահ եմ, որովհետև այդուհետ անընդհատ հեռացել եմ` հարաճուն հաճախականությամբ: Միշտ չէ, որ դա արել եմ ձանձրույթից կամ լարված թակարդի նախազգացումից դրդված. ինձ համար կատարյալ իրավիճակներից հեռացել եմ նույնքան հաճախ, որքան սոսկալիներից: Որքան էլ աննշան ու համեստ է զբաղեցրածդ տեղը, եթե ներկայանալիության նշույլ անգամ կրում է, համոզված եղիր, որ մի օր հայտնվելու է մեկը և հավականելու է տեղդ գրավելուն կամ, ինչն ավելի վատ է` այն քեզ հետ կիսելուն: Այդժամ պիտի կռիվ տաս տեղիդ համար կամ հեռանաս: Ես միշտ գերադասել եմ երկրորդը: Ամենևին ոչ այն պատճառով, որ կռվել չգիտեմ, այլ ինքնախորշանքից, քանի որ ուրիշների հավակնելը ընտրածդ զբաղմունքին ճաշակիդ գռեհկության վկայությունն է: Եվ բացարձակապես կարևոր չէ, որ առաջինն ես հայտնվել այդ տեղում: Առաջինը լինելը նույնիսկ ավելի վատ է, որովհետև հետևիցդ եկողների ախորժակն ավելի մեծ է քո` արդեն մասնակիորեն հագեցածից:
Հետագայում հաճախ եմ զղջացել այդ քայլիս համար` հատկապես տեսնելով, թե ինչպես են համակարգի ներսում առաջադիմում նախկին դասընկերներս: Ես, այնուամենայնիվ, գիտեի այն, ինչ նրանք չգիտեին: Իրականում ես էլ առաջադիմում էի, բայց հակառակ ուղղությամբ և ավելի մեծ հաջողությամբ: Առանձնապես գոհ եմ, որ կարողացա տեսնել «բանվոր դասակարգին» իր ճշմարիտ պրոլետարական փուլում` նախքան հիսունականների վերջը, երբ այն սկսեց վերաճել միջին խավի: Գործարանում, որտեղ որպես ֆրեզերագործ աշխատանքի ընդունվեցի տասնհինգ տարեկանում, շփվեցի իսկական «պրոլետարների» հետ: Մարքսն անմիջապես կճանաչեր նրանց: Նրանք, ավելի ճիշտ` մենք բոլորս, ապրում էինք կոմունալ բնակարաններում` չորս ու ավելի մարդ, հաճախ երեք սերունդ մեկ սենյակում, քնում էինք հերթով, խմում էինք մինչև անգիտակից բթացում, բուռն վեճեր ու անգամ ձեռնամարտեր էինք վարում միմյանց ու հարևանների հետ ընդհանուր խոհանոցում կամ ընդհանուր արտաքնոցի առավոտյան հերթերում, ամեն ծեծով մահվան դուռն էինք հասցնում մեր կանանց, անսքող լալիս էինք, երբ մեռավ Ստալինը, կամ կինոյում, հայհոյում էինք այնքան հաճախ, որ սովորական բառը, ասենք` «օդանավ», ընկալվում էր որպես ճարտարամիտ գռեհկախոսություն, և վերածվում էինք անդեմ ու անտարբեր գլուխների օվկիանոսի կամ վեր պարզած ձեռքերի անտառի միտինգներում` ի պաշտպանություն ինչ-որ Եգիպտոսի կամ էլի չգիտեմ ինչի:
Գործարանն աղյուսաշեն էր, հսկայական` արդյունաբերական հեղափոխությամբ կյանքի կոչված շինություններից մեկը: Կառուցվել էր տասնիններորդ դարի վերջին, ու պիտերցիներին այն անվանում էին «Արսենալ». թնդանոթներ էր թողարկում: Երբ ես ընդունվեցի աշխատանքի, այն նաև կոմպրեսորներ ու գյուղատնտեսական մեքենաներ էր արտադրում: Բայց քանի որ Ռուսաստանում ծանր արդյունաբերությանը վերաբերող ամեն ինչ ծածկված էր գաղտնիության յոթնաշերտ քողով, գործարանն ուներ իր կոդային անվանումը` «Փոստարկղ թիվ 671»: Կարծում եմ, սակայն, այդ գաղտնիությունը պարտադրվում էր ոչ այնքան օտարերկրյա հետախուզական ծառայություններին մոլորեցնելու, որքան ռազմականացված կարգապահությունը պահպանելու նպատակով, որն արտադրական պրոցեսում գոնե ինչ-որ չափով կայունություն ապահովելու միակ երաշխիքն էր: Թեև երկու ուղղություններով էլ ձախողումն ակնհայտ էր:
Սարքավորումները հնացած էին. դրանց 90 տոկոսը` որպես պատերազմական տուգանք, բերված էր Գերմանիայից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո: Հիշում եմ այդ թուջաձույլ գազանանոցն իր արտասովոր արարածներով, որոնք կրում էին «Ցինցինատի», «Կարլթոն», «Ֆրից Վերներ», «Սիմենս և Շուկերտ» անունները: Պլանավորումը սոսկալի էր. որևէ դետալի շտապ պատվերները ի չիք էին դարձնում աշխատանքային որևէ ռիթմ, որևէ համակարգ հաստատելու հազվադեպ փորձերը: Եռամսյակի վերջին, երբ պլանը, ինչպես միշտ, տապալման եզրին էր հայտնվում, ղեկավարությունը մարտական կոչով բոլորին նետում էր մեկ տեղամաս ու գրոհով հասնում պլանի կատարմանը: Երբ որևէ հաստոց կանգ էր առնում, պահեստամասեր երբեք չէին լինում, ու դրա վրա իրենց հմայություններն էին անում վերանորոգման բրիգադի կիսահարբած արհեստավորները: Որպես հումք ստացվող մետաղն անորակ էր: Ամեն երկուշաբթի և, բնականաբար, աշխատավարձի օրվան հաջորդող առավոտյան բոլորը խոր խումհարի մեջ էին:
Արտադրողականությունը կտրուկ անկում էր ապրում ֆուտբոլի քաղաքային թիմի կամ երկրի հավաքականի պարտությունից հետո: Ոչ ոք չէր աշխատում, բոլորը քննարկում էին խաղացողներին ու խաղի դրվագները, քանզի գերտերության բոլոր բարդույթներից զատ, Ռուսաստանը տառապում էր նաև փոքր պետություններին բնորոշ անլիարժեքության բարդույթով: Դա մեծապես երկրի կյանքի կենտրոնացվածության հետևանքն էր: Այստեղից էր գալիս պաշտոնական լրագրերի ու ռադիոյի «կենսահաստատ» բարբաջանքը. անգամ երկրաշարժի մասին հաղորդելիս երբեք որևէ տեղեկություն չէին տալիս զոհերի մասին, այլ միայն գովերգում էին աղետի գոտի վրաններ ու քնապարկեր ուղարկած մյուս քաղաքների ու հանրապետությունների եղբայրական օգնությունը: Կամ խոլերայի էպիդեմիայի բռնկման մասին տեղեկանում էինք` կարդալով մեր փառապանծ բժշկության վերջին ձեռքբերման մասին, ինչը դրսևորվել էր նոր պատվաստանյութի հայտնագործմամբ:
Այս ամենն անհեթեթ ու անիրական կթվար, եթե չլինեին այն վաղ առավոտները, երբ, անգույն թեյով ավարտելով նախաճաշս, վազում էի տրամվայի հետևից` ևս մի հատապտուղ ավելացնելու դրա ոտնակին կառչած մարդկային գորշ ողկույզին և ջրաներկ վարդագույն-կապույտ քաղաքի միջով լողալու դեպի գործարանիս` շան բուն հիշեցնող անցակետի մուտքը: Այստեղ երկու հսկիչներ ստուգում էին մեր անցագրերը, իսկ դիմապատը զարդարված էր նրբատախտակյա դասական ոմնասյուներով: Նկատել եմ, որ բանտերի, հոգեբուժական հիվանդանոցների և համակենտրոնացման ճամբարի մուտքերը կառուցված են նույն` դասական կամ բարոկկո ոճի սյունազարդ նախասրահների նմանությամբ: Ուշագրավ արձագանք է: Իմ արտադրամասի առաստաղին միահյուսված էին գորշ գույնի բոլոր նրբերագները, իսկ հատակին ծիածանի բոլոր գույները պարունակող մազութի կղզյակների միջև ֆշշում էին օդամղիչ խողովակները: Ժամը տասին մոտ մետաղական այդ ջունգլին լցվում էր ականջ ծակող շռնդոցով, ու ապագա թնդանոթի փողը ընձուղտի անդամահատ վզի պես լողում էր առաստաղի ու հատակի միջև:
Միշտ նախանձել եմ տասնիններորդ դարի մարդկանց, որ կարողանում էին հետ նայել ու տարբերակել սեփական կյանքի, սեփական զարգացման փուլերը: Որոշ իրադարձություններ անցումային հանգրվան են` դեպի զարգացման նոր փուլ: Խոսքս գրողների մասին է, իրականում ինձ, սակայն, հետաքրքրում է սեփական կյանքը ռացիոնալացնելու, իրերը եթե ոչ հստակ, ապա առնվազն միմյանցից անջատ տեսնելու` որոշակի խառնվածքի տեր մարդկանց ունակությունը: Նաև գիտակցում եմ, որ այս երևույթը տասնիններորդ դարով չի սահմանափակվում: Իմ կյանքում, այդուհանդերձ, այն ներկայացել է հիմնականում գրականությամբ: Մտածողությանս ինչ-որ հիմնավոր արատի կամ բուն կյանքի հեղհեղուկ, ամորֆ բնույթի բերումով է թերևս, որ երբեք չեմ կարողացել տարբերակել ուղենիշները, էլ չեմ խոսում հանգրվանային շրջադարձերի մասին: Եթե անգամ կա ուղենիշ հիշեցնող որևէ երևույթ, ես ունակ չեմ լինի այն գիտակցել. դա մահն է: Ինչ-որ առումով, մանկության ժամանակաշրջան երբեք չի եղել: Մանկություն, պատանեկություն, հասունություն տարբերակումները ինձ միշտ տարօրինակ են թվացել, ու եթե ժամանակ առ ժամանակ խոսքիս մեջ գործածում եմ դրանք, ներքուստ դրանք փոխառնված եմ համարում:
Հավանաբար, իմ «ես»-ը միշտ մաս է ունեցել այդ նախ փոքր, իսկ հետագայում ավելի մեծ խեցու մեջ, որի շուրջն է տեղի ունենում «ամեն ինչը»: Այդ խեցու մեջ «ես» կոչվող էությունը երբեք չի փոխվում ու չի դադարում հետևել դրսի անցուդարձին: Չեմ փորձում ակնարկել, թե ներսինը մարգարիտ է: Ասածս այն է, որ ժամանակի ընթացքն այնքան էլ չի ազդում այդ էության վրա: Ցածր գնահատականներ ստանալը, ֆրեզերային հաստոցի վրա աշխատելը, հարցաքննության ժամանակ ծեծվելը, Կալլիմաքոսի[1] մասին լսարանում դասախոսություն կարդալը էությամբ նույնական են: Սա է, որ փոքր-ինչ ապշեցնում է մարդուն, երբ մեծանալով հայտնաբերում է, որ կատարում է այնպիսի գործեր, որոնք մեծահասակների անելիքն են: Երեխայի դժգոհությունը ծնողների վերահսկողությունից և մեծահասակի խուճապը պատասխանատվության առջև նույն բնույթն ունեն: Մարդս սրանցից` սոցիալական այս միավորներից ոչ մեկը չէ, նա, թերևս, «միավորից» փոքր է:
Անշուշտ, դա մասամբ քո մասնագիտության ածանցյալն է: Եթե դու բանկիր ես կամ օդաչու, որոշակի փորձառություն ունենալու պարագայում եկամուտդ կամ անվտանգ վայրէջքդ քիչ թե շատ երաշխավորված է: Գրողը, մինչդեռ, ժամանակի ընթացքում կուտակում է ոչ թե փորձ, այլ տարատեսակ անորոշություններ ու անվստահություն: Եվ դա ընդամենը արհեստի մեկ այլ անվանում է: Այս ոլորտում, որտեղ փորձը կործանման է տանում, պատանեկությունն ու հասունությունը միախառնվում են, իսկ գերիշխող հոգեվիճակը խուճապն է: Ուստի կստեի, եթե հետևեի ժամանակագրությանը կամ գծային գործընթաց ենթադրող որևէ այլ սկզբունքի: Դպրոցը նույն գործարանն է, նույն բանաստեղծությունն է, նույն բանտն է, նույն ակադեմիան է, նույն ձանձրույթն է` խուճապի բռնկումներով:
Այն տարբերությամբ, որ գործարանը գտնվում էր հիվանդանոցի հարևանությամբ, իսկ հիվանդանոցը` Ռուսաստանով մեկ հայտնի «Կրեստի»[2] կոչվող բանտի հարևանությամբ: Այդ հիվանդանոցի դիարանում սկսեցի աշխատել, երբ հեռացա «Արսենալից», որովհետև մտածում էի բժիշկ դառնալու մասին: «Կրեստին» իր բանտախցերի դռները իմ առջև բացեց այն ժամանակ, երբ միտքս փոխեցի ու սկսեցի բանաստեղծություններ գրել: Երբ աշխատում էի գործարանում, ցանկապատի վրայից երևում էր հիվանդանոցը: Երբ հիվանդանոցում կտրում ու կարում էի դիակները, տեսնում էի «Կրեստիի» բակում զբոսնող կալանավորներին. երբեմն նրանք նամակներ էին նետում պատից այս կողմ, ու ես վերցնում ու փոստով ուղարկում էի դրանք: Այս խիտ տեղագրության բերումով, ինչպես նաև խեցու ներփակվածության շնորհիվ բոլոր այդ վայրերը, պաշտոնները, կալանավորները, բանվորները, բանտապահներն ու բժիշկները խառնվել են իրար, ու այլևս չեմ հասկանում` վերհուշս վերաբերում է «Կրեստիի» հարթուկաձև բակում առաջ ու հետ քայլող կալանավորի՞ն, թե՞ այդ ես եմ այդ բակում զբոսնողը: Բացի այդ, գործարանն ու բանտը կառուցվել էին մոտավորապես նույն ժամանակաշրջանում և արտաքին տեսքով չէին տարբերվում` կարծես մեկը մյուսի կցակառույցը լիներ:
Ուստի անիմաստ կլինի, եթե փորձեմ այստեղ պահպանել հաջորդականությունը: Կյանքը երբեք չեմ ընկալել որպես հստակորեն արտահայտված անցումների շղթա. այն ավելի նման է գլորվող ձնագնդի, որն ինչքան մեծանում է, այնքան այս կամ այն վայրը (կամ ժամանակահատվածը) նմանվում է մյուսին: Հիշում եմ, օրինակ, թե ինչպես էինք 1945 թվականին ես ու մայրս գնացքի սպասում մերձլենինգրադյան կայարաններից մեկում: Պատերազմը նոր էր վերջացել, քսան միլիոն ռուսներ փտում էին Եվրոպայով մեկ հապճեպ փորված գերեզմաններում, իսկ մյուսները, ում պատերազմն այս ու այն կողմ էր ցրել, վերադառնում էին իրենց տները կամ այնտեղ, որտեղ նախկինում իրենց տներն էին: Կայարանը սկզբնածին քաոսի մի դրվագ էր: Մարդիկ խելակորույս միջատների պես գրոհում էին ապրանքատար վագոնները` մագլցում էին դրանց վրա, խցկվում դրանց արանքները և այլն: Անհասկանալիորեն հայացքս կանգ առավ ծեր, ճաղատ, փայտյա ոտքով մի հաշմանդամի վրա. հերթով բոլոր վագոնները մտնելու նրա բոլոր փորձերը ավարտվում էին նրանով, որ ոտնակներին արդեն կառչածները հրում-հեռացնում էին նրան: Գնացքը շարժվեց, ծերունին կաղաքայլ վազեց հետևից: Վերջապես կարողացավ ձեռքը գցել բռնակին, և այդ պահին տեսա, թե ինչպես վագոնի դռան մոտ կանգնած մի կին բարձրացրեց թեյնիկն ու եռացող ջուրը լցրեց ծերունու ճաղատին: Ծերունին ընկավ, հազարավոր ոտքերի բրուոնյան շարժումը կլանեց նրան, ու նա կորավ տեսադաշտիցս:
Տեսարանը, անշուշտ, դաժան էր, բայց հիշողությանս մեջ այն ձուլվում է դրանից քսան տարի անց տեղի ունեցածի հետ, երբ բացահայտվել էր գերմանական օկուպացիոն ուժերի հետ համագործակցած անձանց` «պոլիցայներների» մի խումբ: Այդ մասին գրեցին թերթերում: Վեց կամ յոթ ծերունիներ էին: Պարագլխի ազգանունը, բնականաբար, Գուրևիչ էր կամ Գինզբուրգ, այսինքն նա հրեա էր` որքան էլ անկարելի է երևակայել նացիստների հետ համագործակցող հրեայի: Նրանք տարբեր պատժաժամկետների դատապարտվեցին: Հրեան, բնականաբար, դատապարտվեց մահվան: Պատմում էին, թե լուսաբացին, երբ նրան տանում էին գնդահարելու բանտի բակում, որտեղ արդեն կազմուպատրաստ սպասում էր մահապատիժն ի կատար ածող խումբը, նրան ուղեկցող սպան հարցրել է. «Ի դեպ, Գուրևիչ (կամ Գինզբուրգ), վերջին ցանկություն ունե՞ս»: «Վերջին ցանկությո՞ւն, – հարցրել է մահապարտը: – Չգիտեմ… Կուզեի միզել…»: Սպան պատասխանել է. «Դե լավ, հետո կմիզես»: Եվ ուրեմն` տարբերություն չեմ տեսնում այս երկու պատմությունների միջև. ավելի վատ` եթե երկրորդը ժողովրդի հորինածն է, թեև ես այսպես չեմ կարծում: Հարյուրավոր, թերևս հազարից ավելի նման պատմություններ եմ լսել: Այդուհանդերձ, բոլորը միաձուլվում են:
Գործարանը դպրոցից տարբերվում էր ոչ թե նրանով, որ դրանցից յուրաքանչյուրում արածս էր տարբեր, ոչ էլ նրանով, թե ինչի մասին էի մտածում համապատասխան ժամանակահատվածներում, այլ իրենց դիմապատերով, նրանով, ինչին նայում էի դպրոց ու գործարան գնալիս: Վերջին հաշվով, արտաքին տեսքն էր իրականում եղածը կամ չեղածը: Միլիոնավոր մարդկանց նույն տխմար բախտն էր վիճակվել: Առանց այդ էլ տարտամ գոյությունը կենտրոնացված իշխանությունը վերածել էր ոսկրացած միօրինակության: Դիտարժան էին միայն դեմքերը, եղանակը, շենքերը, նաև` մարդկանց գործածած լեզուն:
Քեռիս կուսակցության անդամ էր և, ինչպես հիմա եմ հասկացել, հրաշալի ինժեներ: Պատերազմի ժամանակ նա ռմբապաստարաններ էր կառուցում իր կուսակից Genosse[3]-ների համար, իսկ պատերազմից առաջ ու հետո կառուցում էր կամուրջներ: Մինչև այսօր կանգուն են և՛ առաջինները, և՛ երկրորդները: Փողի շուրջ մորս հետ վիճելիս հայրս միշտ ծաղրում էր քեռուս, երբ մայրս, որպես հիմնավոր ու բարեկեցիկ կյանքով ապրող մարդու օրինակ վկայակոչում էր իր եղբորը, ու ես, գրեթե մեխանիկորեն, սկսեցի վերևից նայել վերջինիս: Բայց նա հիանալի գրադարան ուներ: Չեմ կարծում, թե քեռիս շատ էր կարդում: Սակայն այն ժամանակ, թերևս հիմա էլ, միջին խավի շրջանում հարգի էր հանրագիտարանների, դասական գրողների նոր հրատարակություններին բաժանորդագրվելը: Խելագարի պես նախանձում էի նրան: Հիշում եմ, մի անգամ, երբ նստած էր առոթին, թիկունքից նայում էի նրա ծոծրակին ու մտածում, որ եթե սպանեմ, բոլոր գրքերը ինձ կմնան, քանի որ այն ժամանակ ամուսնացած չէր ու երեխաներ չուներ: Նրա գրադարակներից գրքեր է թռցնում, անգամ բանալի էի հարմարացրել այն բարձր ապակեպատ պահարանին, որտեղ շարված էր «Տղամարդը և կինը» քառահատոր նախահեղափոխական հրատարակությունը:
Դա հարուստ նկարազարդումներով հանրագիտարան էր, որին պարտական եմ արգելված պտղի առաջին համտեսիս համար: Եթե պոռնոգրաֆիան, ընդհանուր առմամբ, սեռական ցանկություն առաջացնող անշունչ առարկա է, ապա հարկ է նշել, որ ստալինյան Ռուսաստանի պուրիտանական մթնոլորտում այդ ցանկությունը կարող էր գլուխ բարձրացնել միլիոնավոր օրինակներով արտատպված ու գրեթե յուրաքանչյուր դասասենյակը զարդարող «Ընդունելություն կոմերիտմիության շարքերը» բացարձակապես անմեղ կտավին նայելիս: Պատկերվածների մեջ կար մի շիկահեր երիտասարդ կին, որը առոթին նստած ոտքերը խաչել էր այնպես, որ երևում էր ազդրի մի քանի սանտիմետրանոց հատվածը: Ինձ խելագարության էր հասցնում ու երազներում հետապնդում ոչ այնքան մերկացած ազդրը, որքան դրա ճերմակության ու մուգ շագանակագույն զգեստի հակադրությունը:
Այդ ժամանակ էր, որ սովորեցի չհավատալ ենթագիտակցականի մասին ճամարտակություններին: Ես թերևս երբեք խորհրդանշական երազներ չեմ ունեցել. միշտ իրական առարկաներ եմ տեսել` կուրծք, կոնքեր, ներքնազգեստ: Այս վերջինը մեզ` այն ժամանակվա պատանիներիս համար արտառոց նշանակություն ուներ: Հիշում եմ, թե ինչպես դասի ժամանակ մեզանից մեկը գրասեղանների տակով սողում էր մինչև ուսուցչուհի սեղանը` միակ նպատակով` տեսնելու, թե այդ օրը ինչ գույնի կիսավարտիք էր հագել: Հետախուզական այդ ձեռնարկի ավարտին դրամատիկ շշուկով ազդարարում էր` «մանուշակագույն»:
Կարճ ասած` երևակայությունը մեզ առանձնապես չէր հուզում. եղած իրականն ավելի քան բավարար էր: Արդեն առիթ ունեցել եմ ասելու, որ ռուսները` առնվազն իմ սերունդը, հոգեբույժների չեն դիմում: Նախ, այս վերջիններս այնքան էլ շատ չեն: Բացի այդ, հոգեբուժությունը պետության սեփականությունն էր: Բոլորը գիտեին, որ հոգեբույժի մոտ հիվանդության պատմություն ունենալը ողջունելի չէ: Ցանկացած պահի դա կարող էր խիստ բացասական արձագանք ունենալ: Ամեն դեպքում, ինքներս էինք լուծում մեր խնդիրները` առանց արտաքին օգնության հետևելով, թե ինչ է կատարվում մեր ուղեղներում: Տոտալիտարիզմի որոշակի առավելություններից է, որ այն անհատին առաջարկում է ունենալ մի ներքին արժահամակարգ, որի գագաթնակետը խիղճն է: Ուստի մենք վերահսկում ենք մեր ներքնաշխարհը, մեր խղճին զեկուցում-մատնում ենք մեր բնազդները: Իսկ հետո` պատժում ինքներս մեզ: Ու երբ գիտակցում ենք, որ պատիժը համարժեք չէ այն խոզությանը, որ բացահայտել ենք մեր ներսում, դիմում ենք ալկոհոլին ու բթացնում-սպանում մեր ուղեղները:
Ես գտնում եմ, որ այս համակարգն արդյունավետ է ու քիչ ծախսատար: Ասածս այն չէ, թե ճնշումն ազատությունից լավ է. պարզապես կարծում եմ, որ ճնշման մեխանիզմը նույնքան ներհատուկ է մարդու հոգեկան աշխարհին, որքան ձերբազատմանը: Բացի այդ, ավելի համեստ ու, ի վերջո, խոհեմ է սեփական աչքում անասուն, քան անկյալ հրեշտակ լինելը: Այդպես մտածելու բոլոր հիմքերն ունեմ, որովհետև այն երկրում, որում ապրել եմ կյանքիս երեսներկու տարիները, շնանալն ու կինո գնալը ազատ ձեռներեցության միակ ձևերն էին: Գումարած արվեստը:
Հայրենասիրության զգացում, այդուհանդերձ, ունեի: Երեխային բնորոշ հայրենասիրության` ընդգծված կերպով ռազմականացված: Պաշտում էի ռազմական ինքնաթիռներն ու նավերը, իսկ գեղեցկության գագաթնակետ համարում էի Ռազմաօդային ուժերի դեղին-երկնագույն դրոշը, որի վրա պատկերված էր բաց պարաշյուտ` կենտրոնում պտուտակ: Սիրում էի ինքնաթիռներն ու մինչև վերջերս ուշադրությամբ հետևում էի ավիացիայի նորություններին: Հրթիռների ի հայտ գալուց հետո այդ սերս վերածվեց պտուտակավոր ինքնաթիռների կարոտի: (Գիտեմ, որ այս առումովմիակը չեմ. իննամյա որդիս մի օր ինձ ասաց, որ երբ մեծանա, ոչնչացնելու է բոլոր ռեակտիվ ինքնաթիռներն ու վերադարձնելու է երկաթև պտուտակավորները:) Ինչ վերաբերում է նավատորմին, ապա հորս ճշմարիտ զավակն էի ու տասնչորս տարեկանում դիմեցի սուզանավային ակադեմիա: Հաջողությամբ հանձնեցի բոլոր քննությունները, սակայն հինգրորդ կետի` ազգության պատճառով չընդունվեցի, ու գիշերային փողոցում վառվող երկշարք լապտերներ հիշեցնող ոսկեփայլ կոճակներով ռազմածովային նավատորմի սպայի վերարկուի նկատմամբ իռացիոնալ սերս մնաց անպատասխան:
Պիտի ընդունեմ, որ կյանքի տեսանելի կողմերն ինձ համար միշտ ավելի մեծ նշանակություն են ունեցել, քան բովանդակությունը: Օրինակ, Սեմյուել Բեկետի մի լուսանկարի սիրահարվել էի նրա գրած որևէ տող կարդալուց շատ ավելի վաղ: Ինչ վերաբերում է զինվորականությանը, ապա բանտարկություններն ազատեցին ինձ զինծառայությունից, ուստի համազգեստի հետ սիրավեպս ընդմիշտ պլատոնական մնաց: Իմ կարծիքով, բանտը բանակից շատ ավելի լավ է: Նախ, բանտում քեզ ոչ ոք չի սովորեցնում ատել հեռավոր «պոտենցիալ» թշնամուն: Բանտում թշնամին վերացարկված չէ` կոնկրետ է ու շոշափելի: Սա նշանակում է, որ դու էլ նրա համար ես շոշափելի: «Թշնամի» թերևս խիստ է ասված: Բանտում գործ ունես թշնամու ծայրաստիճան «ընտանեցված» հասկացության հետ, ինչը խիստ երկրային, առօրեական-ձանձրալի է դարձնում իրավիճակը: Բանտապահներս կամ խցակիցներս, ի վերջո, ոչնչով չէին տարբերվում ուսուցիչներիցս կամ այն աշխատակիցներիցս, որոնք ինձ ստորացնում էին գործարանում աշակերտությանս ժամանակաշրջանում:
Այլ կերպ ասած` ատելությունս ուղղված չէր ինչ-որ անհայտ օտարերկրյա կապիտալիստների. դա անգամ ատելություն էլ չէր: Բոլորին հասկանալու ու, հետևաբար, ներելու անիծյալ շնորհս, որ ծլարձակվել էր դեռ դպրոցում, ամբողջ ուժով ծաղկեց բանտում: Չեմ կարծում, թե ատում էի անգամ ԿԳԲ-ի իմ քննիչներին. հակված էի արդարացնել ու ներել անգամ նրանց (այլ աշխատանքի ունակ չեն, երեխա են պահում ու այլն): Որևէ արդարացում չունեի միայն երկրի ղեկավարների համար` երևի թե այն պատճառով, որ նրանցից ոչ մեկի հետ չեմ առնչվել: Գալով թշնամիներին` բանտախցում անմիջական մեկը միշտ ունեիր. դա տարածության պակասն էր: Բանտի բանաձևը հետևյալն է` ժամանակի ավելցուկով հակակշռված տարածության պակաս: Դա է, որ իսկապես տանջում է քեզ, դա է, որ չես կարողանում հաղթահարել: Բանտը այլընտրանքի բացակայություն է, իսկ ապագայի մանրադիտակային կանխատեսելիությունը պարզապես խելագարության է հասցնում: Եվ այդուհանդերձ, դա շատ ավելի գերադասելի է, քան այն մահացու լրջությունը, որով բանակը քեզ լարում է մոլորակի մյուս կողմում կամ ավելի մոտ ապրող մարդկանց դեմ:
Բանակում ծառայությունը տևում էր երեք կամ չորս տարի, և չեմ տեսել որևէ մեկին, ում հոգեկան աշխարհն այլանդակած չլիներ հնազանդության այդ զսպաշապիկը: Բացառությամբ, թերևս, զինվորական նվագախմբերում ծառայությունն անցկացնող երաժիշտների ու երկու հեռավոր ծանոթներիս` երկուսն էլ հրասայլերի հրամանատարներ, ովքեր ինքնասպան էին եղել Հունգարիայում 1956 թվականին: Հենց բանակն է, որ քեզ վերջնականապես դարձնում է քաղաքացի. առանց բանակի մարդ արարած մնալու հնարավորություն, թեև աննշան, բայց կունենայիր: Եթե անցյալիս մեջ հպարտանալու ինչ-որ բան ունեմ, դա այն է, որ դարձա ոչ թե զինվոր, այլ դատապարտյալ: Եվ անգամ զինվորական ժարգոնին անծանոթ մնալս, ինչի համար շատ եմ ափսոսում, շռայլորեն փոխհատուցվեց քրեական աշխարհի լեզվի իմացությամբ:
Այնուամենայնիվ, նավերն ու ինքնաթիռները սքանչելի էին, ու դրանց թիվը տարեցտարի ավելանում էր: 1945 թվականին փողոցները լի էին դռներին ու շարժիչի ծածկոցներին սպիտակ աստղերով «Սթյուդեբեքեր»-ներով ու «Վիլլիս»-ներով` լենդ-լիզով ստացված ամերիկյան տեխնիկայով: 1972 թվականին արդեն մենք էինք նման տեխնիկա վաճառում urbi et orbi[4]: Եթե կենսամակարդակն այդ ժամանակահատվածում աճել է 15-20 տոկոսով, զենք-զինամթերքի արտադրության աճը կարող էր արտահայտվել երևի տասնյակ հազարավոր տոկոսներով: Եվ շարունակելու է աճել, որովհետև դա թերևս միակ ոլորտն է այդ երկրում, որ իրական ու զգալի առաջադիմություն է արձանագրում: Նաև այն պատճառով, որ ռազմական շանտաժը, այն է` սպառազինության անդադար հզորացումը, ինչը միանգամայն հանդուրժելի է ամբողջատիրական հասարակարգի պայմաններում, կարող է խարխլել հավասարակշռությունը պահպանել կամեցող ցանկացած ժողովրդավարական հակոտնյայի տնտեսությունը: Սպառազինության մրցավազքը ցնորամտություն չէ. դա հակառակորդիդ տնտեսությունը պայմանավորելու լավագույն հասանելի միջոցն է, և Կրեմլում քաջ գիտակցում են դա: Համաշխարհային տիրապետության ձգտող ցանկացած պետություն նույնը կաներ: Այլընտրանքը կա՛մ անհույս է (տնտեսական մրցակցություն), կա՛մ չափազանց դժնդակ (սպառազինության գործնական կիրառումը):
Բացի այդ, բանակը կարգուկանոնի ռամկական պատկերացումն է: Ոչինչ այդպես չի բարձրացնում շարքային մարդու ոգին, որքան Դամբարանի գլխին կանգնած Քաղբյուրոյի անդամների առջև շքերթով անցնող սեփական բանակի փաղանգները: Համոզված եմ, որ նրանցից ոչ մեկի մտքով չի անցել, որ սրբացվող շիրմի վրա կանգնելը սրբապղծության տարրեր է պարունակում: Գաղափարը, ենթադրում եմ, առնչվում է շարունակականությանը, իսկ ամենատխուրը Դամբարանի գլխին կանգնածների առումով այն է, որ նրանք իրոք միանում են ժամանակին մարտահրավեր նետած մումիային: Նրանց տեսնում ես հեռուստացույցի էկրանին կամ միլիոնավոր տպաքանակներով լույս տեսնող պաշտոնական թերթերի վատորակ լուսանկարներում: Ինչպես հին հռոմեացիներն էին իրենց բնակավայրերի գլխավոր փողոցը կառուցում հյուսիսից հարավ` այդպիսով ընդգծելով իրենց պատկանելությունը Կայսրության կենտրոնին, այդպես էլ ռուսները սեփական գոյության կայունությունն ու կանխատեսելիությունը ստուգում էին այդ լուսանկարներով:
Երբ աշխատում էի գործարանում, ընդմիջմանը դուրս էինք գալիս բակ. ոմանք փաթեթներից հանում էին տնից բերած նախաճաշը, մյուսները ծխում կամ վոլեյբոլ էին խաղում: Այնտեղ մի փոքր ծաղկաթումբ կար` շրջապատված փայտյա ցածր ցանկապատով. միմյանցից հինգ սանտիմետր հեռավորությամբ կանաչ ներկված կես մետրանոց նեղ տակտակների շարք` արմրացված նույնպիսի հորիզոնական տախտակներով: Ցանկապատը, ինչպես և քառակուսի ծաղկաթումբի թոշնած, ճմրթված ծաղիկները ծածկված էին փոշու ու մրի անփոփոխ շերտով: Նման ցանկապատների կհանդիպեիր կայսրության ամբողջ տարածքում: Դրանք հիմնականում գործարանային արտադրանք էին, բայց եթե անգամ պատրաստվում էին տանը, պահպանում էին ընդունված ձևը: Մի անգամ գնացել էի Միջին Ասիա` Սամարղանդ` փիրուզագույն գմբեթներն ու մեդրեսեների ու մինարեթների աներևակայելի նախշազարդերը տեսնելու մղումով: Տեսա: Իսկ հետո տեսա այդ ցանկապատն իր տխմար ռիթմով, ու սիրտս նվաղեց, Արևելքը չքվեց: Նեղ տախտակների կոտորակված, սանրանման շուտասելուկը վայրկյանապես ոչնչացրեց գործարանի բակի ու Կուբլա խանի հնագույն նստավայրի միջև ընկած տարածությունն ու ժամանակը:
Ոչինչ այնքան խորթ չէ բնությանը, որքան այդ տախտակաշար ցանկապատը, որի գույնը, ինչ-որ մարդկանց հիմար մտածողությամբ, բնության կանաչն է ենթադրում: Այդ տախտակաշարերը, կառավարական շենքերը շրջապատող երկաթաձույլ ցանկապատերը, ցանկացած քաղաքի ցանկացած փողոցում մարդկանց ամբոխի մեջ անխուսափելի զինվորական համազգեստի բաց կանաչ գույնը, մետաղաձուլական վառարանների մշտառկա լուսանկարները առավոտյան թերթերում և չդադարող Չայկովսկին ռադիոյով. այս ամենը խելագարության կհասցնի քեզ, եթե չկարողանաս «անջատվել»: Խորհրդային հեռուստատեսությունում գովազդներ չկան. հաղորդումների միջև ցուցադրվում են Լենինի լուսանկարներն ու այսպես կոչված ֆոտոէտյուդներ` «Գարուն», «Աշուն» և այլն: Գումարած խորխոջուն «թեթև» երաժշտությունը, որն անհեղինակ է ու ծնվում է հենց բարձրախոսի մեջ:
Այն ժամանակ դեռ չգիտեի, որ այդ ամենն արդյունքն էր բանականության ու առաջընթացի, զանգվածային արտադրության դարաշրջանի, ու դա վերագրում էի պետությանն ու մասամբ ժողովրդին, որ հակված էին այն ամենին, ինչը երևակայություն չի պահանջում: Հիմա էլ, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ ամբողջովին չէի սխալվում: Մի՞թե կենտրոնացված պետության մեջ ավելի դյուրին չպիտի լինի լուսավորությունն ու մշակույթը տարածելը: Տեսականորեն, միանձնյա կառավարչի համար կատարելությունը (որին ամեն դեպքում հավակնում է) ավելի մատչելի է, քան ներկայացուցչի համար: Ռուսսոն այդպես էր պնդում: Ռուսաստանում, ցավոք, այդպես չեղավ: Այդ երկիրը` իր փառահեղորեն ճկուն լեզվով, որն ունակ է արտահայտելու մարդկային հոգու նրբագույն ապրումները, իր աներևակայելի էթիկական զգայականությամբ (որը մեծապես ողբերգական պատմության դրական արդյունքներից մեկն է), ուներ մշակութային, հոգևոր դրախտ, քաղաքակրթության իսկական զարկերակ դառնալու բոլոր նախադրյալները: Փոխարենը վերածվեց գորշ դժոխքի` խղճուկ մատերիալիստական դոգմայով ու պաթետիկ սպառողական նկրտումներով:
Իմ սերունդը, այնուամենայնիվ, ինչ-որ ձևով խուսափեց այդ ամենից: Մենք ծլեցինք հետպատերազմյան խճի միջից այն ժամանակ, երբ պետությունը զբաղված էր սեփական վերքերն ամոքելով ու չկարողացավ հարկ եղած կերպով զբաղվել մեզանով: Գնացինք դպրոց, և ինչքան էլ վերամբարձ էին մեզանում սերմանվող ճամարտակությունները, տառապանքն ու թշվառությունն ակնառու էին ամենուր: «Պրավդա»-ի էջով փլատակը չես ծածկի: Դատարկ պատուհանները մեզ էին նայում գանգի ակնախոռոչների պես, ու չնայած դեռ շատ փոքր էինք, զգում էինք ողբերգությունը: Ճիշտ է, մեզ այդ փլատակներին չէինք առնչում, բայց դա պարտադիր չէր. դրանց տարածած մթնոլորտը բավարար էր ծիծաղն ընդհատելու համար: Հետո նորից սկսեցինք ծիծաղել, ու ծիծաղում էինք խելագարի պես, բայց դա, այնուամենայնիվ, ընդհատվածի վերսկսում էր: Հետպատերազմյան այդ տարիներին օդում մի տարօրինակ լարվածություն էինք զգում` աննյութական, գրեթե ուրվականային: Բայց մենք երիտասարդ էինք, մենք երեխա էինք: Աղքատությունը համատարած էր, բայց, քանի որ այլ բան չէինք տեսել, դա մեզ չէր մտահոգում: Հեծանիվները հին էին` նախապատերազմյան արտադրության, իսկ ֆուտբոլի գնդակ ունեցողին համարում էինք բուրժուա: Մեր հագուստն ու սպիտակեղենը կարում էին մեր մայրերը մեր հայրերի համազգեստներից ու կարկատած անդրավարտիքներից. ցտեսություն, պարոն Զիգմունդ Ֆրոյդ: Այնպես որ, անձնական ունեցվածքի համը չենք զգացել: Այն, ինչ ունեցանք հետագայում, անորակ էր և տգեղ: Իրերի գաղափարը մեզ համար, թերևս, գերադասելի էր, քան բուն իրերը` չնայած այնքան էլ չէինք հավանում այն, ինչ տեսնում էինք հայելում:
Մեր սենյակները չունեինք, ուր փորձեինք համոզել-տանել մեր ընկերուհիներին: Աղջիկները նույնպես առանձին սենյակներ չունեին: Մեր սիրավեպերը զբոսանքային էին ու խոսակցական: Եթե քայլելով անցած տարածության համար վարձ լիներ, մեր դեպքում այն աստղաբաշխական գումարներ կկազմեր: Հին պահեստները, գետափը գործարանային թաղամասերում, կոշտ նստարանները խոնավ պուրակներում, հասարակական շենքերի ցուրտ մուտքերը. սրանք էին սովորաբար մեր առաջին պնևմատիկ երանությունների դեկորները: Մենք երբեք չենք ունեցել այն, ինչն անվանում են «նյութական խթաններ»: Իսկ գաղափարախոսականները հարուցում էին անգամ մանկապարտեզի տարիքի երեխաների ծիծաղը: Եթե որևէ մեկն անգամ ծախվում էր, ապա ոչ նյութական բարիքի կամ հարմարավետության համար. սրանք բացակայում էին: Դա անում էր ներքին մղումով, ինչը քաջ գիտակցում էր: Առաջարկ չկար, բացառապես պահանջարկ էր:
Էթիկական ընտրություն կատարելիս ելնում էինք ոչ այնքան իրականությունից, որքան գեղարվեստական գրականությունից քաղած բարոյական չափանիշներից: Անհագ ընթերցողներ էինք, ու մեր կարդացածը պայմանավորում էր մեր մտածողությունը: Գրքերը, հավանաբար ձևական ավարտունության տարրի շնորհիվ, իրենց լիակատար տիրապետության տակ էին պահում մեզ: Դիքքենսն ավելի իրական էր, քան Ստալինն ու Բերիան: Ամենից ավելի վեպերն էին պայմանավորում մեր պահվածքն ու զրույցները. վերջիններիս 90 տոկոսը վեպերի մասին էին: Դա վերածվում էր արատավոր շրջանի, սակայն մենք չէինք ձգտում դուրս գալ դրանից:
Իր էթիկայով այս սերունդն ամենագրքայինն էր Ռուսաստանի պատմության մեջ, և փառք Աստծո, որ այդպես էր: Հեմինգուեյին Ֆոլքներից վեր դասելը կարող էր փոխհարաբերությունների խզման պատճառ դառնալ. իրական Կենտկոմը մեզ համար այդ պանթեոնի հիերարխիան էր: Սկսվեց որպես գիտելիքի կուտակում, բայց արագորեն դարձավ մեր հիմնական զբաղմունքը, հանուն որի կարելի էր զոհել մնացած ամեն բան: Գրքերն առաջին ու միակ իրականությունն էին, մինչդեռ բուն իրականությունն ձանձրալի ու անհեթեթ էր ներկայանում: Մենք, մյուսների համեմատ, ցուցադրաբար տապալում կամ կեղծում էինք մեր կյանքը: Ավելի խոր մտածելու դեպքում, սակայն, գրականության դավանած չափորոշիչներն անտեսող գոյությունը ստորադաս է ու անհամարժեք գործադրվող ջանքերին: Այդպես էինք մտածում, ու ես կարծում, որ իրավացի էինք:
Բնազդային նախապատվությունն ավելի ընթերցանության, քան գործողությունների էր մղում: Ուստի զարմանալի չէր, որ աջ ու ձախ տանուլ էինք տալիս իրական կյանքում: Նույնիսկ մեզանից նրանք, ովքեր հաջողացրին անցնել «բարձրագույն կրթության» թավուտի միջով` լեզվական և մնացած բոլոր մակարդակներով հաճոյանալով համակարգին, վերջ ի վերջո զոհ գնացին գրականությամբ պարտադրված խղճի խայթին ու այլևս չդիմանալով` դուրս մնացին այդ խաղից: Հասանք նրան, որ կատարում էինք սևագործ աշխատանք` ֆիզիկական կամ հրատարակչական, մտավոր ջանքեր չպահանջող. անուններ ու տարեթվեր էինք փորագրում գերեզմանաքարերի վրա, նախագծերի պատճեններ էին գծագրում, տեխնիկական տեքստեր էինք թարգմանում, հաշվետարություն ու կազմարարություն էինք անում, ռենտգենյան լուսանկարներ էինք երևակում: Ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում էինք միմյանց բնակարանների շեմին` մի ձեռքում շիշը, մյուսում` քաղցրեղեն, ծաղիկներ կամ խորտիկներ, ու երեկոն անցկացնում էինք զրուցելով, բամբասելով, բողոքելով վերադասի ապուշությունից, գուշակելով, թե մեզանից ով է առաջինը մեռնելու: Իսկ այժմ պիտի հրաժարվեմ «մենք» դերանունից:
Ոչ ոք ավելի լավ չգիտեր գրականությունն ու պատմությունը, քան այդ մարդիկ, ոչ ոք ավելի լավ չէր գրում ռուսերեն, քան նրանք, ոչ ոք այդչափ չէր արհամարհում իր ժամանակը, քան նրանք: Այդ տեսակի մարդկանց համար քաղաքակրթությունն ավելի մեծ նշանակություն ուներ, քան օրվա հացն ու գիշերվա գգվանքը: Դա, թեև այդպես կարող է թվալ, ևս մեկ կորուսյալ սերունդ չէր: Դա ռուսների միակ սերունդն էր, որ գտավ իրեն, միակ սերունդն էր, ում համար Ջիոտտոն ու Մանդելշտամը հրամայական էին ավելի, քան սեփական ճակատագրերը: Աղքատիկ, այդուհանդերձ կոկիկ հագնված, իրենց անմիջական ղեկավարների բռի ձեռքերում անօգնական խաղալիք դարձած, ամենագո պետական որսաշներից ու է՛լ ավելի ամենագո աղվեսներից նապաստակի պես փախչող, ընկճված, արդեն ոչ երիտասարդ այդ մարդիկ շարունակում էին փայփայել իրենց սերը անգո (կամ միայն իրենց ճաղատացող գլուխներում գոյություն ունեցող) «քաղաքակրթություն» կոչվածի նկատմամբ: Անհուսորեն կտրված մեծ աշխարհից` նրանք մտածում էին, թե գոնե ա՛յդ աշխարհը նման է իրենց. այժմ արդեն գիտեն, որ այն նման է մյուսներին` սոսկ հանդերձանք է ավելի ակնահաճո: Սա գրելիս փակում եմ աչքերս ու համարյա տեսնում եմ նրանց իրենց կիսավեր խոհանոցներում` բաժակները բարձրացրած, հեգնական ժպիտը դեմքերին: «Դե ինչ, – քմծիծաղում են. – Liberté Egalité, Fraternité[6]… Ինչո՞ւ ոչ ոք չի ավելացնում Մշակույթը»:
Հիշողությունը, իմ կարծիքով, եկել է փոխարինելու պոչին, որը մենք երջանկաբար ու անվերադարձ կերպով կորցրել ենք օրհնված էվոլյուցիայի ընթացքում: Այն ուղղորդում է մեր շարժումները` ներառյալ գաղթը: Բացի այդ, հիշելու բուն գործընթացում զուտ ատավիստական ինչ-որ բան կա` թեկուզ այն պատճառով, որ այն երբեք գծային չէ: Նաև` որքան շատ ես հիշում, այնքան մոտ ես մահվանդ:
Եթե այդպես է, ուրեմն լավ է, երբ հիշողությունդ սայթաքում է: Ավելի հաճախ, սակայն, այն օղակվում, կրկին ուղղվում, աջ ու ձախ, վեր ու վար է ձգվում` ճիշտ այդպես շունն է խաղացնում պոչը, և այդպիսին պիտի լինի շարադրանքդ` անգամ ի նկատի ունենալով կցկտուր ու ձանձրալի լինելու վտանգը: Ձանձրույթը, ի վերջո, գոյության ամենատարածված հատկանիշն է, և զարմանալի է, որ այն քիչ է արածել ռեալիզմին այդքան ձգտած տասնիններորդ դարի գրականության մեջ:
Այդուհանդերձ, անգամ եթե գրողն ունակ է թղթին փոխանցել իր մտքի նրբագույն ելևէջները, այդ պոչախաղի ողջ պարուրաձև փառահեղությունը վերարտադրելու ջանքերը դատապարտված են, քանզի էվոլյուցիան ապարդյուն չի եղել: Տարիների հեռանկարն այդ պարույրներն ուղղում է` հասցնելով անհետացման կետին: Եվ ոչինչ չի վերադարձնի դրանք` անգամ պարուրաձև ձեռագրով գրված էջերը: Այդպիսի փորձն առավել ևս դատապարտված է, եթե պոչդ իր խաղերը տալիս է Ռուսաստանի որևէ անկյունում:
Վատ չէր լինի, եթե տպագիր բառերը ընդամենը մոռացկոտության նշան լինեին: Տխուր իրողությունը, մինչդեռ, այն է, որ բառերն ընկրկում են իրականության առջև, չեն կարողանում լիարժեքորեն վերարտադրել այն: Առնվազն ես այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ անգլերեն լեզուն վանում ու մակերեսին նկատելի որևէ հետք չի թողնում ռուսական իրականության մեջ վերապրածիցս` նույնիսկ լուսանկարչական ճշգրտությամբ պարկերվելու դեպքում: Որևէ քաղաքակրթության հիշողությունը, անշուշտ, չի կարող ու, թերևս, չպետք է դառնա մեկ այլ քաղաքակրթության հիշողությունը: Սակայն երբ լեզուն հրաժարվում է վերարտադրել մեկ այլ մշակույթի բացասական իրողությունները, դրա հետևանքը ամենավատ տեսակի կրկնաբանություններն են:
Պատմությանը, անկասկած, վիճակված է կրկնվել. ի վերջո, մարդկանց պես, պատմությունն էլ մեծ ընտրություն չունի: Այդուհանդերձ, գոնե որպես մխիթարություն պիտի ընկալես այն, որ գիտես, թե ինչին ես զոհ գնացել առնչվելով Ռուսաստանի պես օտար իրողության մեջ գերիշխող առանձնահատուկ իմաստաբանությանը: Քեզ ուժասպառ են անում սեփական համակարգային ու վերլուծական նկրտումներդ, օրինակ, երբ լեզվի օգնությամբ մասնատում ես փորձառությունդ` դրանով իսկ զրկելով մտածողությունդ ներքին զգացողության ընձեռած հնարավորություններից: Քանզի, չնայած իր ներդաշնակությանը, հստակ համակարգային մոտեցումը միշտ ենթադրում է իմաստի նեղացում, ճկուն մանրուքների անտեսում: Մինչդեռ հենց ճկուն մանրուքներն են ամենակարևորը երևույթների աշխարհում, որովհետև դրանք են միահյուսվում:
Վերն ասածս վկայում է, որ ես հեռու եմ անգլերեն լեզուն անկատարության մեջ մեղադրելուց, ոչ էլ ողբում եմ այն կրողների քնատ հոգեվիճակը: Պարզապես ափսոսում եմ, որ չարիք հասկացության այն խորացած նշանակությանը, որ ունեն ռուսները, թույլ չի տրվել մտնել անգլիալեզու գիտակցության մեջ` տարապաճույճ շարահյուսության պատճառով: Հետաքրքիր է, մեզանից քանիսի՞ն է վիճակվել հանդիպել ուղղախոս մի Չարիքի, որ շեմը չկտրած հայտարարի` «Ողջույն, ես Չարիքն եմ: Ո՞նց ես»:
Եթե այս ամենը, այնուամենայնիվ, էլեգիական երանգ ունի, ապա` պայմանավորված շարադրանքիս ժանրով, ոչ թե բովանդակությամբ. վերջինիս ավելի հարիր կլիներ կատաղությունը: Ու ո՛չ առաջինը, ո՛չ էլ երկրորդն անկարող են երևակել անցյալի իմաստը, իսկ էլեգիան գոնե նոր իրականություն չի ստեղծում: Սեփական պոչդ բռնելու որքան էլ խորամանկ հնարք մշակես, ուռկանիդ մեջ միայն ձուկն է մնալու` առանց ջրի: Իսկ ջուրը շարունակելու է ճոճել նավակդ: Եվ այդ ճոճքը գլխապտույտ է առաջացնում կամ ստիպում հանգրվան որոնել էլեգիական հնչերանգներում: Կամ ջուրը նետել բռնածդ ձուկը:
* * *
Ժուկով-ժամանակով մի փոքրիկ տղա կար: Նա ապրում էր աշխարհի ամենաանարդար երկրում: Որը կառավարող արարածներին մարդկային բոլոր չափանիշներով հարկ էր դասել վիժվածքների թվին: Ինչը, սակայն, այդպես էլ տեղի չունեցավ:
Եվ կար մի քաղաք: Աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքը: Հսկայական գորշ գետով, որը կախված էր իր խոր հատակի վրա ճիշտ այնպես, ինչպես գորշ երկինքն էր կախված իր վրա: Գետի երկայնքով ձգվում էին հոյակերտ պալատներ այնպիսի գեղատեսիլ դիմապատերով, որ երբ տղան կանգնած էր աջ ափին, ձախ ափը տեսնում էր որպես քաղաքակրթություն կոչվող մի հսկայական կակղամորթ: Որն այլևս գոյություն չունի:
Վաղ առավոտյան, երբ երկնքում դեռ վառ են աստղերը, տղան արթնանում էր, նախաճաշում ձվով ու թեյով` մինչ ռադիոն ազդադարարում էր ձուլված պողպատի նոր ռեկորդի մասին, որին հետևում էր զինվորական երգչախմբի հերթական ձոներգն Առաջնորդին, որի դիմանկարն ամրակով փակցված էր տղայի դեռ տաք անկողնու գլխավերևի պատին, ու ձյունածածկ գրանիտե առափնյա փողոցով վազում էր դպրոց:
Նրա առջև տարածված ճերմակ ու սառած լայնահուն գետը նման էր մայրցամաքի համրացած լեզվի, իսկ մուգ կապույտ երկնքում վեր էր խոյանում կամրջի կամարի հսկայական երկաթակուռ քիմքը: Տղան, եթե ունենում էր երկու րոպե ժամանակ, իջնում էր ցած ու սառցի վրայով քսան-երեսուն քայլ անում դեպի գետի կենտրոնը: Այդ ընթացքում անդադար մտածում էր, թե ինչ են անում ձկները սառցի հաստ շերտի տակ: Հետո կանգ էր առնում, շրջվում 180 աստիճանով ու մի շնչով վազում-հասնում էր դպրոց: Նախասրահի հանդերձարանում էր թողնում վերարկում ու գլխարկն ու աստիճաններով վեր սլանում դեպի իր դասարանը:
Դա եռաշարք գրասեղաններով մեծ սենյակ էր` ուսուցչուհու գլխավերևի պատին Առաջնորդի դիմանկարով ու երկու կիսագնդերի քարտեզով, որոնցից միայն մեկն էր օրենքով թույլատրված: Փոքրիկ տղան նստում էր իր տեղում, բացում էր իր պայուսակը, իր գրիչն ու տետրը դնում էր սեղանին, բարձրացնում գլուխն ու պատրաստվում լսել անմիտ դատարկաբանությունը:
1976
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լեոնիդ Զիլֆուղարյանի
[1] Մ.թ.ա երրորդ դարի հույն բանաստեղծ (ծ.թ.):
[2] ՙԿրեստի՚-ում կա 999 բանտախուց (ծանոթագրությունը հեղինակինն է):
[3] Ընկերներ (գերմ.):
[4] Քաղաքին ու աշխարհին (լատ.):
[5] Ազատություն, Հավասարություն, Եղբայրություն (ֆրանս.):
