Ներածություն
Մարդիկ հազարամյակներ շարունակ ապրում են կողք կողքի և ստեղծում մշակույթ, քաղաքակրթություն ու կյանք: Նրանք շատ հաճախ, ցանկանալով ինչ-որ բաներ չդարձնել հանրային սեփականություն, կամ էլ չկարողանալով տալ ինչ-որ երևույթների բացատրությունը, նախընտրում են դիմել սիմվոլների՝ խորհրդանշանների օգնությանը (Սիմվոլ բառն առաջացել է հունարեն symbolon՝ նախանշան, պայմանական նշան բառից)[1]:
Խորհրդանիշը կոդ է, ծածկագիր, որն ստեղծվում է մարդկային կյանքի համընդհանուր կենսաբանական և հոգեբանական հիմքի վրա, որպես մտավոր և հոգևոր հաղորդակցման միասնական պատկեր։ Այն, փաստորեն, հասկացություն է, որը դրսևորվում է կառուցվածքային ձևով՝ պատկերավոր ընկալման միջոցով։
Մարդու կողմից ստեղծված և ընդունված խոսքային և ոչ խոսքային նշանները ժամանակի և տարածության մեջ կրում են այս կամ այն տեղեկույթը, իսկ խորհրդանշաններն իրենց պատկերում ներառում են մարդկության կոլեկտիվ հիշողությունը, իմաստնությունը։ Դրանք հուզական են, շարունակ փոփոխվող, զարգացող: Նշանագիտության, սիմվոլների, մյութոսի գաղափարախոսությունը շատ խորն է և ուսումնասիրություններում բացահայտվում է միայն այսբերգի մի մասը:[2] Ի վերջո գաղտնիքներ պարունակող բառերը չեն կարող ամբողջությամբ բացահայտվել մարդուն, քանի դեռ մարդն ինքն էլ մի գաղտնիք է:
Այդ խորհրդանշանների նախնական դրսևորումերից կարելի է համարել ինչպես ժայռապատկերները, այնպես էլ տառերն ու ավելի ուշ նաև պատմությունները (բանահյուսություն՝ լեգենդներ, հեքիաթներ, առակներ, պատմվածքներ, վիպերգություններ): Մարդն, իր մտքերին հետևելով, կարողանում է ի վերջո ստեղծել այնպիսի մեծ սիմվոլիկայի ժառանգություն, որն ուղեկցում է բոլորին:
Սիմվոլիկան առավել ակնհայտ է նկատելը նկարների, քանդակների, երաժշտության ու գրականության մեջ: Նրանք, իհարկե, տարիների ընթացքում փոխում են իրենց դրսևորումները՝ կրելով երբեմն պատկերային տեսք (աչք, արև, թռչուն, կենդանի, ծաղիկ), երբեմն գունային տարբերակ (կապույտ, սպիտակ, սև, կարմիր), երբեմն հասնելով անգամ մարդկանց աչքերին, հայացքին կամ արտաքին տեսքին (հագուստը կամ հայացքը ստիպում են ենթագիտակցաբար համարել անձին լավը, կամ վատը):
Էմանուել Կանտն ասում է, որ արվեստը, լինելով ինտուիտիվ ստեղծագործման մեթոդ, ամբողջությամբ կրում է սիմվոլիկ բնույթ: Այդպես էլ գրականության ասպարեզում մենք հաճախ ենք հանդիպում այս երևույթին: Գրականության մեջ սիմվոլները մեզ պատահում են իրենց նախնական տեսքով հիմնականում բանահյուսական մակարդակում՝ հեքիաթներում, լեգենդներում, էպոսում, առակներում: Դրանք, լինելով քողարկված, ավելի պարզ ու հասկանալի, ավելի ընդունելի են լինում բոլոր ժամանակներում: Իսկ արդեն գեղարվեստական գրականության մեջ մենք տեսնում ենք այդ ամենի արտացոլքը: Երկերում հեղինակները երբեմն քննադատում են որոշակի երևույթներ, երբեմն ուղղակի ի ցույց են դնում, բայց երբեմն էլ ուղղակի անգիտակցաբար մենք տեսնում ենք հեղինակի մտքերն ու թաքնված մի աշխարհ ենք բացահայտում: Հոգեբաններն, առանձնացնելով մարդու ենթագիտակցական աշխարհը, մեզ ցույց են տալիս, որ գրողը ոչինչ չի գրում հենց էնպես: Հեղինակների հերոսները, նրանց անունները, նկարագրվող դեպքերն ու երևույթները երբեք պատահական չեն լինում, նրանք ընտրվում են նպատակային, երբեմն անգիտակցաբար, բայց հեղինակը միշտ ունի ասելիք, որին ձգտում է հասնել: Ժամանակակից աշխարհում այժմ տարածված գրքերից է անգլիացի գրող Ջոան Ռոուլինգի Հարրի Փոթեր անունով տղայի մասին գրքերի շարքը, որն իր մեջ ունի խորհրդանիշերի մի ամբողջ ցանկ, որին էլ հաճախ անդրադարձ են կատարում ժամանակակից գրաքննադատները և անգամ կան համեմատություններ Հոմերոսի «Ոդիսականը» ստեղծագործության հետ: Բայց փաստ է մնում այն, որ գրողը ստեղծել է յուրօրինակ խորհրդանշային համակարգ, որում միախառնել է հինն ու նորը՝դարձնելով մշակութային մնայուն արժեք:[3]
Նման գրողներրն, իհարկե, ժամանակակից աշխարհում շատ են, իսկ հայ նման գրողներից է նաև Գրիգը (Գրիգոր Շաշիկյան), ում «Հիսուսի կատուն» գրքի մի քանի պատմվածքներ քննության առարկա դարձնելով՝ նկատում ենք հետևյալ իրողությունը՝ Գրիգի երկերն ունեն որոշակի ինքնակենսագրական բնույթ և հետաքրքիր են ընթերցողին իրենց բազմազանությամբ ու պարզությամբ: Դրանք թարգմանվել են անգլերեն, գերմաներեն, պարսկերեն, ռուսերեն, ուկրաիներեն, շվեդերեն, վրացերեն, մակեդոներեն, ռումիներեն: Երիտասարդ հեղինակն ու իր գիրքն արժանացել են մի շարք մրցանակների:
Այս գիրքն արժևորվում է ինչպես իր սյուժետային հետաքրքիր զարգացմամբ (պատմվածքները առանձին-առանձին գոյություն ունենալով՝ շարունակում ու լրացնում են մեկը մյուսին), այնպես էլ իր սիմվոլիկայով: Այստեղ կարելի է պատահել սիմվոլների վերոնշյալ միջազգային դասակարգման տեսակներից յուրաքանչյուրին: Բայց, իհարկե, սիմվոլների մեջ իր տեղն ունի կատվի սիմվոլը, որն իր հերթին հասկանալի է, եթե հաշվի առնենք, որ կատուն առաջինն է պատմության մեջ, որ դարձել է արքետիպային կերպար: Այն անգամ իր գույներով՝ սև և սպիտակ, առանձին նշանակություններ ունի: Անգամ համարվում է, որ Մարիամ Աստվածածնին և Քրիստոսին ուղեկցում է սպիտակ կատուն: Իսկ սևն, իհարկե, սատանայի նշանն է և զրույցներում, երբեմն սատանան ինքն է փոխակերպվում սև կատվի:[4] Յունգյան մեկնաբանությամբ կատուն կնոջ՝ Լիլիթի խորհրդանիշն է, ուղեկցում է անդրաշխարհային կերպարների (Եգիպտական Բաստետ աստվածուհուն է ուղեկցում գիշերվա խավարին)[5], բայց մեկնաբանությունները տարբեր են: Իզուր չէ, որ այս կենդանին դառնում է Լեոնարդո դա Վինչիի ուսումնասիրության առարկան: Դա Վինչին ասում է, որ կատուներն իրավունք ունեն համարվել մարդու ընկերը, բայց չեն համարվում, որովհետև նրանցից վախենում են և համարում, որ նրանք անդրաշխարհի հետ են կապված, իսկ ինկվիզիցիայի ժամանակահատվածում նրանց էլ այրել են վհուկների՝ կախարդների հետ մեկտեղ: Մեծաթիվ են հոդվածները նրա «Մադոննան և կատուն» նկարի մասին, որի տարբերակները և անգամ հեղինակի մտադրությունները շարունակ քննադատների ու նկարիչների ուշադրության կենտրոնում են:[6]
Հետաքրքիր է, որ Ռուսիայում կատուներն առաջինն էին տուն մտնում, որ պաշտպանեն տիրոջը չար աչքից: Եվ պարզ է, որ կատուները՝ որպես միֆական կերպարներ, նաև առանձնանում են իրենց անուններով ու տեսակներով, ինչպես օրինակ ամերիկյան միֆական հրեշ կատուն (Demon-Cat)[7], որի լեգենդը պատմվում է Վաշինգթոնում՝ սպիտակ տանը, և նա համարվում է ուրվական կատու:
Կատվի առանձին տեսակ է ստեղծում նաև մեր հեղինակը: Գրիգի մոտ կատուն հերոս է, ունի իր անունն ու բնավորությունը, որը մեզ ուղեկցելու է գիրքն ընթերցելիս:
Պատմվածներից առաջինը, որում հայտնվում է մեր Ադադան՝ Գրիգյան կատուն, կոչվում է «Երկու սիլուետ»:
Երկու սիլուետ
Սկսվում է ոստիկանության հայտարարությամբ, որ փնտրվում է նկար, որը վտանգավոր է կյանքի համար: Հայտարարությունն ինքնին հետաքրքիր է, քանի որ բացի նրանից, որ նախօրոք ընթերցողի համար բացում է նոր հանելուկներ, այլև ցույց է տալիս, որ գործ ունենք մահվան աշխարհի հետ: Բայց հեղինակը դրամատիկ պատմություններ չի ստեղծում ու հստակ բացահայտում է նկարի գաղտնիքը, որը դարձել է յուրօրինակ լեգենդ՝ հեղինակն ինքն է ասում, որ պատմությունն անհավատալի է և, շեշտելով, որ անգամ ոստիկանությունն է դժվարությամբ հավատացել, ուզում է, որ ընթերցողը կասկածի տակ չդնի իսկությունը:
Այս նկարն ունի իր բացասական էներգետիկան, որը վերցրել է դժբախտ նկարչից (կամ առաջին տիրոջից), սա նկարի կերպավորում է, այսինքն նկարն ունի իր կյանքն ու հույզերը, այն պատուհան է դեպի նկարչի աշխարհը: Եվ այդ աշխարհը հաղթում է բոլոր տերերին, կլանում ու կործանում: Սա կարելի է հասկանալ, ոչ միայն տարբեր աշխարհների հաղթանակ կամ միստիկական դրսևորումներ փնտրել սրանում, այլև երկու մարդու միջև պայքար, որում հաղթող կարող են լինել եզակիները: Եվ այդպիսի եզակիներից է Գուրգենը՝ գայլի պես քաջ տղան[8]: Անգամ անունն ընտրված է ցույց տալու համար, որ այս հերոսը հաղթող կերպար է՝ գայլերի մասին լեգենդները (գնչուական, թուրքական, հայկական, սկանդինավյան, ամերիկյան, հունական՝ անգամ թուրքական գորշ գայլերի կազմակերպության անունն առաջացել է այս լեգենդների հիման վրա) տարածվել են նաև նրանով, որ գայլը բարի և չար կերպար է միաժամանակ: Այս միտքն ամենից հաճախ ցույց է տրվել գայլերի գույնը նշելով՝ սպիտակ ու սև գայլերը, գայլերը և շները միաժամանակ են հանդիպել լեգենդներում[9]: Եվ ինչպես գայլերն են երկիմաստ, այդպես էլ մեր նկարն է երկիմաստ: Հենց վերնագրից անգամ մենք հանդիպում ենք երկու թվին, որն ուղեկցում է ողջ պատմվածքի ընթացքում, իհարկե, երբեմն միայն ենթագիտակցորեն: Անգամ անվան այս ընտրությունը նշան է երկվության: Այս անհատը, կերպարը անհայտ պատճառով ուժեղ է նկարի բացասական էներգիայից, բայց դրական է, թե բացասական՝ հեղինակը չի հայտնում: Ընթերցողն այդ ամենը տեսնում է իր սեփական մտքերի ուղեծրում ու անում է եզրակացություններն իր իսկ մտքերից:
Հերոսի ու նկարի տարօրինակ պատմությունն սկսվում է հեռախոսազանգով, որը կարելի է մեկնաբանել, որպես լռության, կյանքի անդորրի խախտման նշան: Գուրգենը երկմտում է, նա վստահ չէ, որ ուզում է գնել հին իրերից որևէ մեկը, բայց, ի վերջո, որոշում է տեսնել, թե այդ իրերի մեջ արդյոք պիտանի մի բան կա: Երկմտանքն էլ յուրատեսակ մերժման մի տարբերակ է: Հերոսը հասկանում էր, որ այդ հին իրերն իրեն պետք չեն, բայց հեղինակը բացատրում է, որ կնոջ մահից հետո Գուրգենի միակ մխիթարությունն այդ հին իրերն էին, որոնցով իրեն շրջապատել էր: Սա հասարակության մեկնաբանությունն էր ամենից առաջ, որը, սակայն, ակնհայտորեն չէր կիսում հերոսի սերն այս ամենի նկատմամբ:
Գնալ այդ վաճառականի մոտ, թե ոչ Գուրգենին օգնում է որոշել Ադադան, տարօրինակ անվամբ կատուն, որն այս միայնակ մարդու միակ ընկերն էր, այն էլ միայն պատահականությամբ: Կատուներ չսիրելով՝ հերոսն իրեն մոտ թողեց այս սևուկին, որը մլավելու փոխարեն կանչում էր Ադադա[10] և, որը ստիպում է իրեն սիրել ու փրկել: Կատվի մլավոցը 5 տարի միայնությունից հետո հայտնվում է տանը, որպես միակ ձայն: Մի օր պատի այն կողմից Գուրգենը լսում է իրեն կանչող այս ձայնը, որը մի ուրիշ կատվի դեպքում կարող էր մնալ անպատասխան, բայց այս փոքրիկն այնպես էր կանչում, որ Գուրգենը գտավ ելքն անգամ պատից այն կողմ խողովակով կերակրելու ու մի փոքր ապրելու շանս տալու: Նա մտածում էր, որ այսպիսով այս կենդանին իրեն հանգիստ կթողնի, բայց Ադադան մահվան աշխարհում էր, նա չէր կարող ապրել պատի մյուս կողմում: Այդ պատը՝ որպես մահվան դարպաս, թույլ չէր տալիս այս կենդանուն ապրել: Հեղինակի ընտրությունը տնային կենդանու հարցում էլ պատահականություն համարել չի կարելի: Կատուն սրբազան կենդանի է շատ երկրներում և մշակույթներում, երբեմն աստվածուհի է, երբեմն ուղեկցող կենդանի: Ինչպես գայլն ունի երկվություն և ազգային գիտակցությունն ընդունում էր չար ու բարի գայլի կերպար, այնպես էլ կատուն է իր հետ բերում լավն ու վատը, չարն ու բարին: Այս խելացի կենդանիները, հակառակ բևեռներն իրենց մեջ կրելով, վախ ու հիացմունք են առաջացրել մարդ արարածի մեջ՝ դառնալով յուրատեսակ կյանքի ու մահվան խորհրդանշան:
Այս դեպքում էլ Գուրգենը փրկում է կատվին, տալիս է կյանք, պատից այն կողմ գտնվող աշխարհից փոխում է այլ աշխարհ: Եվ կատուն մտնում է այնտեղ, ուր կար տեղ միայն Գուրգենի մահացած կնոջ համար: Մահը տանում է կնոջը, բայց մահն էլ տալիս է կենդանուն:
Շարունակելով խոսել Գրիգի՝ մեզ տրված հուշում-խորհրդանշանների մասին, պետք է հիշել նաև հաջորդ, երկրորդական հերոս վաճառողին, ումից գնում է Գուրգենը վտանգավոր նկարը: Ռուբենը շտապող, կարճ, գիրուկ անձնավորություն է, ով ապրում է տհաճ, բորբոսնած պատերով, հին մի տանը: Այստեղ ամեն ինչն է հինն ու վատը: Կոլեկցիոներ-հերոսն անգամ վստահ է, որ ոչ մի արժեքավոր բան այս մարդն առաջարկել չի կարող, բայց հանկարծ տեսնում է նկարն ու ստիպված լինում վերցնել՝ որպես նվեր: Վաճառականի անունն արդեն մեզ հայտնի է հիմնականում Աստվածաշնչից, որտեղ Ռուբենը մեզ երևում է Հակոբի մեծ որդու կերպով: Նա խորամանկ, ժուժկալ, մեղմ, արդարամիտ մարդ է: Այս պարագայում էլ կերպարն ընտրվում է այնպես, որ իր մեջ ունի երկու ես: Մի կողմից նա սովորական վաճառական է, ով միայն աշխատում է, մյուս կողմից, շատ լավ իմանալով նկարի պատմությունն ու տարօրինակությունները, նա այն վաճառում է հնաոճ իրեր հավաքող անծանոթ կոլեկցիոներին:
(Երբեմն, վերլուծելով ինչ-որ գրական երկ, գրականագետն ընկնում է ծայրահեղությունների մեջ և, ամեն տողում փնտրելով հեղինակին, մտքերով հասնում անհասանելի հորիզոններին, որոնք, սակայն, հենց էնպես չէ, որ անհասանելի են, կամ այլ կերպ ասած երբեմն գրականագետը տեսնում է այն, ինչն իրականում հեղինակի մտքերում և գրքում չկան: Այս աշխատանքում ընթերցողին այդպիսին կարող է թվալ հենց այս անունների մեկնաբանման հատվածը, բայց հաստատելու համար հեղինակի՝ անձնանունների հանդեպ ունեցած մեծ ուշադրությունը, պետք է հիշել պատմվածքի այն դրվագը, որտեղ առաջին անգամ ծանոթանում են Գուրգենն ու Ռուբենը: Նրանք ծանոթանում են հեռախոսազանգով և երկուսն էլ ստիպված են լինում շեշտել սեփական անունները, ինչից անգամ շփոթմունք է առաջանում հերոսների մեջ: Եվ կրկնակի շեշտելով, որ հերոսն այլ անուն չունի, այլ հենց Գուրգեն, հեղինակը ցույց է տալիս, որ այս հանգամանքն էլ նախօրոք մտածված է: Իսկ Գրիգի՝ դետալների հանդեպ ուշադրությունը երևում է նրա՝ գրեթե բոլոր պատմվածքներում:)
Նկարում քայլող երկու սիլուետ է պատկերված, որ չի համապատասխանում, ոչ հերոսի տան ինտերիերին, ոչ էլ կյանքի ինչ-որ մի փուլի, բայց որքան երկար է մնում տանն այդքան ավելի հարազատ է այն դառնում: Սա էլ մարդկային հույզի մի տեսակ է, երբ անձն ընդունում է այն, ինչ ուզում է տեսնել: «Վատ մարդկանցից ոչինչ մի՛ վերցրու»[11] գրությունն էլ, որ գրված է նկարի վրա զգուշացնելու համար՝ մղվում է հետին պլան: Սեփական եսն ու զգացական դաշտը մարդու համար ավելի կարևոր են եղել միշտ, քան ցանկացած զգուշացում:
Նկարի նկարագրությունը համապատասխանում է մարդկային անգիտակցականին: Այստեղ նկարված է սիլուետ, որն այլ կերպ կարելի է անվանել նաև ստվեր, այս բառն ինքնին շատ բան է ասում, քանի որ մեր սիլուետ-ստվերն իրականում մեր մի մասն է, մեր արտացոլանքն ու այդ թվում գաղտնի մտքերի մի մասը: Նկարների կախարդանքը մենք փնտրում ենք շարունակ, անգամ Ջոկոնդայի ժպիտի գաղտնիքը բացահայտելիս՝ մենք փնտրում ենք մեզ ու նկարներն արդեն դառնում են յուրօրինակ հայելի, որ մեզ տանում է այլ աշխարհ՝ մեր աշխարհ:
Նկարը ջերմացնում ու գույներով է լցնում կյանքը, որը, սակայն, բաժանվում է երկու սիմվոլիկ մասի: Գիշերներն ու ցերեկները հերոսի համար դառնում են կյանքի առանձին փուլեր, տարբեր կյանքեր: Երբևէ երազներ չտեսած մարդու կյանքը լցվում է մանկության գույներով, որոնք այցելում են ամեն գիշեր և հերոսն այսպես ապրում է երկու կյանք: Սիլուետները չարիք չեն, նրանք տանում են այնտեղ, որտեղ մեզ համար լավ է, ցույց են տալիս կյանքը, որ մենք կորցրել ենք: Եվ այս գրավիչ ու կլանող պահերը եկել են փոխարինելու գիշերվա մթին: Մինչդեռ կյանքն ապրում են ցերեկվա լույսերի ու արևի հետ, մեր հերոսն ապրում է գիշերն ու օր օրի՝ դառնալով ավելի հուսահատ, հասկանում է կյանքի կորուստները:
Բայց շարունակ կրկնվող երազներում կա մեկը, որ պատմության նման սկսվում է ամեն գիշեր ու ամեն օր ավելի երկար է տևում, բայց որի վերջը չկա, իսկ դու ուզում ես այն հասկանալ: Շարունակ սկսվող և չավարտվող երազն էլ կարելի է համարել կյանքի ու հնարավորության խորհրդանիշ: Կյանքը սկսվում է և վերջանում, երբ մենք չենք սպասում ու շարունակ ուզում ենք հասկանալ, թե երբ է այն ավարտվելու և ինչ կա այնտեղ: Իսկ երազում հերոսը տեսնում է ծառեր, այգի, որ իրեն շատ ծանոթ են, կամ էլ ուղղակի ծանոթ են թվում: Սա երկակի աշխարհի, կյանքի մեզ ուղեկցող հատվածն է, երբ մարդը երազում տեսնում է իրեն շրջապատող, իրեն սովոր աշխարհն ու ապրում այնտեղ: Գուրգենի երազում բացի այգուց, որը զբոսանքի համար է ծառայում, կա նաև լարախաղաց, որին նայելու համար հավաքվում են բոլորը: Ծաղրածուն-լարախաղացը մեզ ծանոթ է և՛ հեքիաթներից ու լեգենդներից, և՛ հայտնի երկերից: Արքաները միշտ ունենում են իրենց շրջապատող այդ մեկին, ով ուրախացնում է՝ լինելով դժբախտ: Նա դիմակ է կրում հիմնական պատմություններում և այս երազում էլ հայտնվում է անշուշտ ոչ պատահական: Լարախաղացը (ժողովրդական խոսքում հայտնի փահլևանը) կեղծ, սուտ, խաբկանքներով լի, բայց ուժեղ աշխարհի սիմվոլն է և, անգամ քայլելով բարակ պարանի վրայով, նա ցույց է տալիս կյանքի անկայունությունը, կյանքի ու մահվան միջև առկա բարակ գիծը, որը հեշտությամբ կարելի է հատել կամ կտրել[12] : Եվ լարախաղացն ունի դիմակ, որն էլ ընթերցողին ցույց է տալիս, որ նա չունի դեմք, չունի ես, դա ընթերցողի եսն ու անձն է: Բայց անգամ այս ամենը Գուրգենը չի նկատում, այս նշանները, որ երազը կամ կյանքը, ինչպես էլ այն անվանենք նշանակություն չունի: Այս ամբոխի մեջ նա նկատում է իր կնոջն ինչ-որ տղամարդու հետ: Կինն այս մարդու թուլությունն է, նրա անցյալն ու ներկան, ապագան, որն ինքը փոխել չի ուզում: Եվ բնական է, որ նրա երազներում պիտի պատահի նա, ով նրա սրտում է, բայց հերոսը տարօրինակ է համարում այլ տղամարդու գոյությունը և վազում է նրանց գտնելու: Բայց մեր երազների հետևից վազելով՝ մենք նրանցից հեռանում ենք, և Գուրգենն էլ, վազելով կնոջ հետևից, չի հասնում նրան: Միայն տեսնում է երկու սիլուետ, որոնք միշտ նույն հեռավորության վրա են, ինչքան էլ արագ վազի: Հանկարծ անկյունային հատվածում, երբ ահա, թվում է, որ պետք է հասնի՝ նա տեսնում է մի սև կատվի, որ շարունակ մլավում է և թույլ չի տալիս անցնել այդ անկյունը: Ամեն իր` դեպի առաջ արած քայլին կատուն ավելի ուժեղ է մլավում և այդպես արգելում է անցնել առաջ: Հանկարծ այդ սիլուետները կանգ են առնում ու սպասում. Գուրգենը տեսնում է տղամարդուն ու սարսափում: Տղամարդն ունի իր դեմքը: Այդ տղամարդը ինքն է: Ու Գուրգենը սարսափով արթնանալով՝ բացահայտում է, որ կանգնած է պատշգամբի բազրիքին. ևս մի քայլ ու կարելի է մոռանալ կյանքը, իսկ անկյունում նստած մլավում է իր կատուն՝ Ադադան, որը ստացվում է փրկել է իր կյանքն ու թույլ չի տվել անցնալ անդրաշխարհի ու կյանքի միջի դարպասը, որն այս պարագայում և՛ պատն է, որից Գուրգենը հանել է կատվին, և՛ թելն է, որի վրա խաղում է լարախաղացը, և՛ բազրիքն է, որից պատրաստվում էր ցած նետվել Գուրգենը:
Հետաքրքիր է, որ Ֆրեյդի երազների մեկնաբանության ժամանակ տեսնում ենք, որ մլավող կատուն երազում խորհրդանշում է հակառակ սեռի կամ սիրո պակասը, սա էլ հատուկ է[13]: Չէ՞ որ Գուրգենը փնտրում էր կորցրած իր սերը և՛ երազում, և՛ իրականության մեջ:
Հեղինակի պարզ այս պատմվածքում ամեն ինչ թվում է պատահական ընտրված ու անգամ ինչ-որ տարօրինակ սյուժետային գծով, բայց հստակ պետք է ասել, որ այստեղ կան մարդկային հույզեր, երազանքներ, թուլություններ, վախեր ու մտքեր, որոնք ուղեկցում են կյանքի ինչ-որ փուլում յուրաքանչյուրին: Ամերիկյան երազանք, ռոմանտիկա, վարդագույն ակնոցներ՝ միգուցե այս բառերով է, որ մենք նկարագրում ենք երազանքի հետևից վազող ու իրեն կործանման՝ մահվան հասցնող մարդկանց, բայց Գրիգը այս ամենը մեզ ցույց է տալիս իր ուրույն ձևով: Մի կողմից սա պատմվածք է մարդկային թուլությունների, երազանքների ու ուժի մասին, մյուս կողմից անդրաշխարհի ու կյանքի միջև անցկանցվող գաղափարաբանությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հեղինակն օգտագործում է հնարավոր բոլոր սիմվոլներն ու տարբերակները, որ մարդուն հաղթող համարի, որ բարու և չարի միջև առկա նեղ այդ գիծը ցույց տա ընթերցողին և բացատրի ընտրության ու ճակատագրի կարևորությունը: Ի վերջո, կատվին փրկելու իր ընտրությամբ, Գուրգենը որոշում է իր ճակատագիրը: Ընտրում է երկուսից մեկը:
Հիսուսի կատուն
Գրիգի գրքի հաջորդ պատմվածքը, որում կատուն նորից դառնում է հերոս, անվանված է «Հիսուսի կատուն»: Ինչպես առաջին պատմվածքում, այնպես էլ այստեղ Գրիգի սիմվոլիկան, մտքերն ու հակասություններն սկսվում են հենց վերնագրից:
Բանն այն է, որ կան ավանդապատումներ Աստծո որդու և կատվի մասին: Դրանցից մեկում պատմվում է. «Երբ Քրիստոսին չարչարում էին փշե պսակով, արցունքն առատ հոսում էր աչքերից, և նա թաշկինակով սրբում էր: Մեկը Քրիստոսի ձեռքից թաշկինակը խլում է և նետում աղբանոց: Թաշկինակն իսկույն կատու է դառնում:»[14] Պատումի այս տարբերակում թաշկինակը Հիսուսի ձեռքից խլում են և այն, դառնալով կատու, ցույց է տալիս տիրոջ ըմբոստությունը և տեղը: Չէ՞ որ կենդանու տեղն աղբամանը չէ: Մեկ այլ տարբերակում պատմվում է. «Հիսուսը մի գյուղում մեծ մկներ է տեսնում, որոնք շատ էին վնաս տալիս բնակիչներին: Գյուղացիները խնդրում են նրան ազատել իրենց այդ չարիքներից: Հիսուսը ծալծլում է թաշկինակն ու նետում մկների վրա: Թաշկինակն իսկույն կատու է դառնում և խեղդում բոլոր մկներին: Ասում են, թե կատուն Քրիստոսի թաշկինակն է, դրա համար էլ չի կարելի սպանել նրան:»[15] Այս պատումում Հիսուսն ինքն է դառնում կենդանու պաշտպանն ու կատուն արդեն պահապան և մարդուն փրկող արարած է ներկայանում: Բայց միևնույն ժամանակ երկու ավանդապատումներում կա մի տարբերություն՝ եթե երկրորդ պատումում կատուն միանշանակ դրական կերպար է, ապա առաջինում կենդանին կարող է ընկալվել նաև բացասական իմաստով՝ հաշվի առնելով, որ նա ծնվել է արցունքներից: Պատումների այս երկվությունը կատվի արքետիպին բնորոշ գծերից է և այս կենդանուն մենք շարունակում ենք բացահայտել Գրիգի նշված պատմվածքներում:
Այս պատմվածքում հերոսները դպրոցահասակ երեխաներ են, ովքեր պարզապես իրենց ընկերոջ հետ փորձում են հասկանալ կատվի տեսակի իսկությունը: Նարեկ անունով տղան մոխրագույն կատու է գնում և հավատում է, որ այդ կատուն պատկանել է Հիսուսին: Այս դեպքում էլ անվան ընտրությունը պատահական չէ արվել՝ Նարեկը հայկական սիմվոլիկայի մի մասն է: Սա արդեն ազգային խորհրդանշանային համակարգի մի մասն է: Գրիգոր Նարեկացի, սուրբ, Նարեկա վանք՝ այս բառերն է հիշում յուրաքանչյուր հայ ամեն անգամ, երբ կարդում է Նարեկ անունը և պատահական չէ, որ միամիտ տղայի կերպարի անունը Գրիգը ընտրում է հենց Նարեկը: Նրան հակառակ կերպար է դառնում արդեն Կարենը: Նրանք համադասարանցիներ են, բայց Կարենին խաբելն արդեն այդքան հեշտ չէ, նա խորամանկ ու խելացի տղա է: Այս պարագայում մեր հեղինակն ընտրել է անուն, որը հնչյունական առումով նման է Նարեկին, բայց հակառակ է ներկայանում, և ստեղծել է նմանապիտ երկակի հակադրություն (հայելային հակադրություն): Նարեկը, հավատալով կատվի սրբությանը, հավատում է կենդանու արքետիպի մի կողմին՝ սպիտակ ու բարի ներկայացող հատվածին, երբ կենդանին ուղեկցում է Ռա աստծուն, կամ Բաստետի այն մեկնաբանությանը, որում վերջինը պաշտպանում է երիտասարդ Աստվածներին[16]: Այս կատուն կարողանում է քայլել ջրի վրայով և սա էլ պատահական ընտրված սյուժետային գիծ չէ: Մի կողմից ջրի ներկայությունն է Աստվածաշնչում, մյուս կողմից ջրի սիմվոլիկան է, որպես կյանքի սկիզբ: Քայլելով ջրի վրայով՝ կատուն իր հետ բերում է կյանք: Սա էլ հիշեցնում է կատվի ինը կյանքերի մասին, որից ելնելով արևելյան լեգենդներում (Չինաստան) կատուն՝ Մաոն, երկար կյանքի խորհրդանիշն է դարձել: Այսպիսով, ինչպես նախորդ պատմվածքում է կատուն կյանքի ու մահվան բաժանարար գծում, այնպես էլ այստեղ նա իր հետ կյանք է բերում: Բայց պատմվածքում երկվությունն արտահայտվում է այլ կերպ: Կատվի հայտնվելով՝ Նարեկը դառնում է ծաղրի առարկա, այսինքն նա փոխում է իր կյանքը ոչ դեպի լավը: Ստացվում է կատուն և՛ լավն է, և՛ վատը: Այլ կերպ ասած հեղինակն իր պատմվածքներում չի ներկայացնում այս արքետիպը միակողմանի, նա հաշվի է առնում տեսակի բոլոր հատկանիշներն ու բնութագրերը:
Ավելի ուշ բացահայտվում է նաև տղաների բնավորությունների ու կյանքի մանրամասները: Նարեկն ունի նյարդերի խնդիր և նրա համար այստեղ դժվար է, նա ունի հոգեբանական խնդիրներ, և նրա աղքատ մայրն ամեն ամիս խնդրում է ուսուցչին երեխաներին այդ մասին հիշեցնել, որ տղային ոչինչ չլինի: Այս ամենն արվում է, որ ընթերցողը հասկանա բոլորին և հենց հեղինակին, ով այստեղ անանուն մի կերպար է դարձել և ամեն ինչ պատմում է իր անունից՝ որպես հիշողություն: Այս տղան՝ Նարեկը, հեղինակի կյանքում նույնանում է կատվի հետ և փոխում ճակատագիրն ու աշխարհայացքը:
Բայց դպրոցում տեղի ունեցող վիճաբանությունը տղաները պետք է ինչ-որ կերպ հարթեն և նրանք դասից դուրս են գալիս: Սկզբում ոչ մեկ չի հասկանում՝ ինչ է մտածել Կարենը, բայց նրանք գնում են մոտակա ձորակը և պարզ է դառնում, որ նա որոշել է ցույց տալ, որ մոխրագույն կենդանին պարզապես հասարակ կատու է: Կենդանու գույնի ընտրությունն էլ արված է ցույց տալու նրա հասարակ լինելը: Մարդկանց դեպքում անվանելով մոխրագույն, ցույց ենք տալիս, որ դիմացինը ոչինչով աչքի չընկնող, պարզունակ մեկն է: Այս կատուն էլ այդպիսին էր: Բայց Նարեկը դրան չէր ուզում հավատալ:
Ձոր իջնելիս պարզվում է, որ Նարեկին միայն մեկն է հավատում՝ Գրիգոր. նա էլ վստահ չէր: Էլի հեղինակը կիրառում է անվան յուրատեսակ ընտրություն: Մի կողմից Գրիգորը Նարեկացու անունն է և ստացվում է՝ այս երկուսը պետք է լրացնեն մեկը մյուսին, բայց նաև այս անունը նշանակում է արթուն, զգոն, ուստի անունը կրողը չի կարող այդքան միամիտ ու հեշտ մեկը լինել: Եվ Գրիգորը լռում է:
Ձոր իջնելու ողջ ընթացքում մեր հեղինակը հիշում էր այս դասարանի հետ ծանոթությունն ու նաև Նարեկի մոր կերպարն է շարունակ աչքերի առաջ գալիս: Այս կնոջ ձեռքերն ուշադրության են արժանի, քանի որ հողագույն են և երակները վախենալու չափ պարզ են երևում: Հողն ու նրանում հոսող կապույտը նորից մեզ հիշեցնում են տղայի ընտանիքի կյանքի դժվարությունները, բայց այդ կինը մայր է, ուստի ամենից առաջ նա կյանքն է՝ դժվար, գեղեցիկ, ուժեղ ու իրական:
Ի վերջո տղաները սկսում են խոսել անձրևից ու ոսկորների ցավից, կարծես այդ անձրևը գալու է, որ մաքրի նրանց մեղքերը, բայց անձրևից առաջ հայտնվում է Կարեն-Կայենը, ով Նարեկից վերցնում է պայուսակն ու գցում գետը: Պայուսակը լողում է դեպի հեռու ու իր հետ տանում կատվին: Նրա հետևից է վազում Նարեկը ու ինքն էլ է գնում: Նարեկին նրանք էլ երբեք չեն տեսնում և այս պատմությունն էլ դառնում է հիշողություն: Հեղինակն ասում է, որ այս ընթացքում վախենում է, որ օձը դուրս կգա ձորի քարերի միջից և կկծի տղաներից որևէ մեկին, այդպես էլ լինում է: Այս սողունն էլ իր խորհրդապաշտական նշանակությունն ունի և տարբեր կերպ է հանդես գալիս տարբեր մշակույթներում՝ տարբեր է անգամ արտաքին տեսքը սողունի: Բայց այս դեպքում կարևոր է նաև բառի «տաբուիստական» լինելը, այսինքն բառն ինքն ունակ է ցավ պատճառել: Ուստի հեղինակն էլ անգիտակցաբար վախենում է, որ իրենք Նարեկին ցավ կպատճառեն: Եվ նա այսքանից հետո պետք է շատ ուրախ լինի, երբ տարիներ անց հանդիպում է իր վաղեմի ծանոթին՝ Նարեկին: Այդ տղան տարիների հետ փոխվում է: Բարձրահասակ, լղար քահանա է դառնում և մի օր եկեղեցում նա մոտենում է մեր անանուն հեղինակին, ով գուցե իրականում ունի միայն մի անուն՝ խիղճ:
Այսպես էլ ավարտվում է երկրորդ պատմվածքը, որում կատուն իր դերն է խաղում և փոխում է մարդու կյանքը, բայց Գրիգի գրքում կատուն դեռ շարունակում է իր պատմությունը: Ի վերջո կենդանին ունի ինը կյանք և կարող է իրավամբ խորհրդանշել կենսունակությունն ու շարունակել իր կյանքի ընթացքը դեպի այլ աշխարհ, որն էլ ստեղծում և միաժամանակ բացատրում է հեղինակը:
Ադադա
Գրիգի կատուն ունի իր անունը, որն էլ այստեղ ևս մեկ անգամ հիշեցնում է Գրիգը և հերթական անգամ մեզ ասում, որ իր պատմվածքները կապված են միմյանց:
«Ձայները գոռում են, ձայները լռում, ձայները տանում են սատանաների հետ պարելու, Աստծո առաջ աբսուրդի…»[17]: Այս նախադասությամբ է սկսվում գրքի երրորդ պատմվածքը, որում կատուն ճակատագրական դեր է խաղում: Կատվի անունը մեզ արդեն ծանոթ է և, սկսելով կարդալ, հենց սկզբից մենք սպասում ենք կատվի հայտնվելուն, բայց սկսվում է պատմվածքը մյուսներից տարբեր ձևով: Հերոսը լսում է ինչ-որ ձայներ, անգամ չգիտի կնոջ, թե տղամարդու ձայն է լսում: Այսպես բացահայտվում է պատմվածքի սկզբում գրված տողերի գաղտնիքը, բայց ինքդ էլ կարդալիս չես հասկանում խելագարության մասին է խոսքը, թե իսկապես ինչ-որ մեկը խոսում է հերոսի հետ: Հերոսը հայտնվել է մթության մեջ, որ ինքն էլ չգիտի երազ է, թե իրականություն (նորից հեղինակը առաջ է քաշում երազային աշխարհի դերն ու կերպը) և որոշում է, որ ձայնը բիձայի է՝ դեղին ու զզվելի ատամով մեկինը: Ձայնը չի կարող երիտասարդի լինել, որովհետև վախեցնող է, որովհետև չար է ու մթության միջից եկող: Ստացվում է հեղինակի համար երիտասարդը նաև կյանք է, լուսավոր ու բարի է: Բայց ձայները երկուսն են, ու երկրորդի մասին հասկանալն ավելի դժվար է: Հերոսը փորձում է հասկանալ, թե որտեղ է գտնվում. մութ սենյակում կամ դաշտում է, որտեղ կա արգելք, բայց ինքը կապված չէ՝ ազատ է: Ստացվում է կյանքի նման է: Մարդն ազատ է իր գործողություններում, բայց նրա առաջ կան արգելքներ, որոնք դառնում են թիկունք և ուժեղացնում են, իսկ նրա քայլերն արվում են մութ ապագայում:
Բայց մեր հերոսին ընկերակցող բիձան նրան շարունակ առաջարկում է ծխել, որի իմաստը նա չի հասկանում և դրանից ավելի է նյարդայնանում ու վախենում: Իսկ ժամանակի ու երկխոսության հետ հարցերը միայն շատանում են:
Ծերուկին հետաքրքիր է հերոսի միջի Ադադան, որը նստած է մարդու սրտի մութ անկյունում ու հենց ասում է այդ «Ադադա» բառը, սիրտը լցվում է վախով: Ու հերոսը հայտնվում է վախերի աշխարհում: Թվում է, թե այդ արարածն է վախ սերմանում, բայց այս դեպքում էլ բառի հանդեպ վախն է: Այդ բառն է ծնում մութը և մի կողմ է դնում արդեն արարածի վերաբերյալ բոլոր հարցերը:
Եվ բացվում է լույսը այս աշխարհում, ի հայտ են գալիս սենյակի մանրամասները՝ մոխրագույն, հասարակ սենյակ է (նորից օգտագործվում է մոխրագույնի ասոցացաիան): Սենյակն ունի դուռ՝ ելք, բայց այն տանում է դեպի մահը՝ տեսնել սատանային, Աստծուն ու մահանալ: Սա էլ անդրաշխարհ տանող դարպասի կերպն է այս պատմվածքում: Եվ հայտնվում է նոր ձայն: Բայց թեկուզ լուսավոր սենյակում, նորը վախ է ներշնչում ու հերոսն արդեն փնտրում է ծերուկին, հին վախը, որով ապրելուն սովոր էր: Իսկ հայելում իր դեմքն է երևում, որն անգամ հիշել չի կարողանում: Չէ՞ որ մարդը փոխվում է, փոխում է իրեն ու իր եսը: Իսկ դռան բռնակից իրեն նայում է աչքը: Աչքն էլ հայտնի է տարբեր մշակույթներում: Այն նույնպես ունի երկակի իմաստ: Մի կողմից սա Աստծո ամենատես աչքն է, մյուս կողմից սատանայի արգելքն է դեպի լավը քայլելուն: Այս խորհրդապատկերն առկա է տարբեր ժամանակների ժառանգության մեջ՝ եգիպական Հորուս Աստծո պատկերներում, մասսոնական տաճարներին, անգամ ժամանակակից աշխարհի ֆենտեզի ժանրը չի կարելի պատկերացնել առանց այս խորհրդանշանի (թեկուզ Հարրի Փոթերի մոտ կամ ճապոնական մանգաներում):
Պատմվածքում բռնակը կենդանանում է և ազատության տանող ճանապարհը բռնում է մարդուն ու ավելի վախեցնում, բայց երբ դուռը բացվում է, այն կողմում միայն հայելի է, ու մարդը հանգստանում է: Հայելու մեջ երևում է մարդու արտացոլանքը՝ սա է սատանան ու սա է Աստվածը, որին մարդը փնտրում էր և արտացոլանքը ժպտում է ու ասում «ադադա»: Հեղինակը բացատրում է, որ մարդն ինքն է իր վախը ստեղծում ու սնում: Ինքն է խոսում իր հետ ու բացում իր առաջ դռները:
Այս պատմվածքում կատուն կա և չկա: Այդ կերպարը դու ես ստեղծում, ինչպես հերոսն է ստեղծում իր գլխի ձայները: Ու միտքը գնում է հետ՝ հիշում է կատվին, որ չթողեց իր տիրոջը ցատկել պատուհանից: Ադադան, այդ տարօրինակ կատուն ապրում է հեղինակի, հերոսի ու ընթերցողի ենթագիտակցության մեջ: Եվ զարգացումը երեք պատմվածքներում ընթերցողին բերում է նույն կետին, որտեղից սկսվում են այս պատումները: Ու դու ինքդ ես ստեղծում պատկերներն ու մտքերը: Ի վերջո «Ադադա» բառն էլ հայելային է ու երկու կողմից էլ նույն կերպ է ընթերցվում: Սա էլ մի խորհրդանշան է: Մի կողմից համեմատություն է հայելու և կատվի, որոնք երկուսն էլ աշխարհների ճամփաբաժան են, մյուս կողմից տարօրինակ կյանքի ցիկլի, շարունակ վերադարձի մասին մեկնաբանություն: Գրիգը կարևորում է մանկությունը, պարզությունն ու անկեղծությունը, բացն ու մաքուրը, այն փոքրիկ կատարելությունը, որին հասնում է մարդը, երբ կյանքի ամենաբարդը հավասարությունները լուծում է ՝ վերադառնալով պարզ անհայտին: Եվ Գրիգն ինքն էլ իր գիրքը բաժանել է երկու մասի՝ մեծերի և փոքրերի աշխարհների: Առաջին հատվածում հերոսները մեծահասակներ են, որոնք ուզում են հավերժորեն վերադառնալ դեպի մանկություն: Երկրորդ մասում երեխաներ են, որոնք ցավի պատճառով արդեն կորցրել են իրենց մանկությունը: Գրքի այդ երկու հատվածները կարծես զուգահեռվում, հակադրվում, նաև լրացնում են միմյանց:
Սա Գրիգի գրականության բնորոշ գիծն է: Նա թույլ է տալիս ընթերցողին ճամփորդել սեփական մտքերում ու հոգում, տեսնել դրանք ու հասկանալ, գտնել մութ անկյունում նստած Ադադային՝ կատվին, որ կփոխի կյանքը, կբացի երազի աշխարհի ճանապարհը և կմաքրի մտքերի շղարշը:
Եվ, իհարկե, Գրիգը հայտնի, հետաքրքիր ու ուշադրության արժանի հեղինակ է, բայց կատվին կյանքի անվերջանալի շղթայի մաս է դարձրել ոչ պատահաբար: Կյանքի շղթայով հավերժ քայլող, գիտնական կենդանու կերպարը բոլորիս ենթագիտակցության մեջ է Պուշկինյան երկից.
«У лукоморья дуб зелёный;
Златая цепь на дубе том:
И днём и ночью кот учёный
Всё ходит по цепи кругом;
Идёт направо – песнь заводит,
Налево – сказку говорит.»[18]
Օգտագործված գրականության ցանկ
- Գրիգ, «Հիսուսի կատուն»
- https://www.bru/blog/image_of_a_cat_in_mythology/ Տիանա Լյավենկո, «Образ кошки в мифологии», 25.02.2017
- Հրաչյա Աճառյան, «Հայոց անձնանունների բառարան»
- http://www.wolfnight.ru, Легенда о волке, 11.12.2013
- Աստվածաշունչ
- https://www.nur.kz/esoterics/dream-books/1856467-k-cemu-snitsa-kot-tolkovanie-snov/ К чему снится кот: толкование по разным сонникам, 03.2022
- https://avareurgente.com/ru/bastet-egipetskaya-boginya-koshka#kem-byla-bastet, Бастет-египетская богиня-кошка, Ստիվեն Ռիզ, 28.03.2023
- Զավեն Հարությունյան և Արմինե Կիրակոսյան «Սիմվոլը՝ աշխարհաճանաչման միջոց և նպատակ», Տպագրվել է11.2020թ.:
http://publications.ysu.am/wp-content/uploads/2020/12/ 4Harutynyan_Kirakosyan.pdf
- Чарльз Гекерторн: Тайные общества всех веков и стран, Մոսկվա, 2020
- https://www.sparknotes.com/lit/harrypotter/symbols/ Ջոան Ռոուլինգ, Ուսուցողական քարտ գրքի մասին
- https://history-of-art.livejournal.com/1031149.html Սոֆյա Բաղդասարովա, 21.07.2016
- https://www.b17.ru/blog/image_of_a_cat_in_mythology/
- http://schoolwork-mskh.blogspot.com/2013/11/blog-post_21.html Ավանդապատումներ, կատու, 21.11.2013
- https://www.culture.ru/poems/4447/u-lukomorya-dub-zelyonyi-otryvok-iz-poemy-ruslan-i-lyudmila, Հատված Ալեքսանդր Պուշկինի «Ռուսլան և Լյուդմիլա» պոեմից:
- Թիմ Կրեպ, “The Haunted Capitol Building. The Demon Cat”, Արկադիա հրատարակչատուն, 21.08.2012
[1] Տես՝ Զավեն Հարությունյան և Արմինե Կիրակոսյան «Սիմվոլը՝ աշխարհաճանաչման միջոց և նպատակ»
[2] Տես՝ նույն տեղում:
[3] Տես՝ https://www.sparknotes.com/lit/harrypotter/symbols/, Ջոան Ռոուլինգ, Ուսուցողական քարտ գրքի մասին
[4] Տես՝ https://www.b17.ru/blog/image_of_a_cat_in_mythology/ Տիանա Լյավենկո, «Образ кошки в мифологии», 25.02.2017
[5] Տես՝ https://www.b17.ru/blog/image_of_a_cat_in_mythology/ Տիանա Լյավենկո, «Образ кошки в мифологии», 25.02.2017
[6] Տես՝ https://history-of-art.livejournal.com/1031149.html, Սոֆյա Բաղդասարովա, 21.07.2016
[7] Տես՝ Թիմ Կրեպ, “The Haunted Capitol Building. The Demon Cat”, Արկադիա հրատարակչատուն, 21.08.2012
[8] Տես՝ Հրաչյա Աճառյան, Հայոց անձնանունների բառարան, էջ 535
[9] Տես՝ http://www.wolfnight.ru , Легенда о волке, 11.12.2013
[10] Անունը վերցված է Աստվածաշնչի 1895 թվականի հրատարակությունից, որտեղ Ադադայի որդին Դավթի հետ Տիրոջ ուխտի տապանակն էր տեղափոխում: Գիրք 2, Գլուխ 15:
[11] Տես՝ Գրիգ, «Հիսուսի կատուն», էջ 25
[12] Հիշենք հունական դիցաբանությունում հայտնի մոյրաներին՝ Զևսի և Թեմիսի դուստրերին, ովքեր որոշում էին մարդկանց կյանքի տևողությունն ու կտրում նրանց կյանքի թելը: Հայկական իրականությունում հայտնի է այդպիսի ասացվածքը՝ «կյանքի թելը կտրել»:
[13] Տես՝ https://www.nur.kz/esoterics/dream-books/1856467-k-cemu-snitsa-kot-tolkovanie-snov/ К чему снится кот: толкование по разным сонникам, 16.03.2022
[14] Տես՝ http://schoolwork-mskh.blogspot.com/2013/11/blog-post_21.html, Ավանդապատումներ, կատու, 21.11.2013
[15] Տես՝ http://schoolwork-mskh.blogspot.com/2013/11/blog-post_21.html, Ավանդապատումներ, կատու, 21.11.2013
[16] Տես՝ https://avareurgente.com/ru/bastet-egipetskaya-boginya-koshka#kem-byla-bastet, Бастет-египетская богиня-кошка, Ստիվեն Ռիզ, 28.03.2023
[17] Տես՝ Գրիգ, «Հիսուսի կատուն», էջ 70
[18] Տես՝ https://www.culture.ru/poems/4447/u-lukomorya-dub-zelyonyi-otryvok-iz-poemy-ruslan-i-lyudmila, Հատված Ալեքսանդր Պուշկինի «Ռուսլան և Լյուդմիլա» պոեմից
