Սարի եղնիկը դաշտում ինչպես օրորա,
Նա յար չունի, առանց յար ինչպես շորորա։
Հեքիաթ՝ Սիավոշի համար
Սպիտակ ու գեղեցիկ եղնիկ, եղնիկի երկու ձագ, կանաչ դաշտ, կապույտ բաց երկնքի ներքո՝ մի արևաշատ օր:
Եղնիկն իր ձագուկներով, լայնատարած կանաչ դաշտում, ուրախ ճեմում, անհոգ արածում էր:
Եղնիկի ձագերը նոր էին սովորում արածել, որովհետև նրանք պիտի հրաժարվեին մոր կրծքի կաթից:
Անդորր էր, համատարած խաղաղություն: Դաշտը, զեփյուռը, արևն ու բարձր երկինքը սաղարթախիտ անտառի կողքին անվտանգության և անդորության մթնոլորտ էին ապահովել:
Անուշահամ ու սառնորակ աղբյուրներով՝ սաղարթախիտ անտառ:
Ոչ մի խութ չկար, ոչ էլ դարանակալված որևէ վտանգ: Հատկապես եղնիկի ձագերի համար, աշխարհն ու կյանքը, չափ ու սահման չունեցող, անթերի ու շքեղ էր դրսևորվում: Նրանք վախի կամ տագնապի մասին գաղափար անգամ չունեին, կյանքը այնքան քաղցր ու թովիչ էր ընկալվում, որ վայրկյան իսկ մահվան մասին մտածելու առիթ չէին ունենում: Նրանք դեռ չէին հասունացել, նրանք դեռ չգիտեին, թե վիշտն ու ցավն ինչ բան են։ Դառնության համը դեռ չէին ճաշակել, որովհետև ի ծնե իրենց մոր կողքին ու նրա հովանու ներքո էին եղել: Կաթը՝ մոր կրծքից ու ջուրը կարկաչուն, անհագ աղբյուրից էին ըմպել: Երբեմն էլ, եթե մայրը նրանցից քիչ թե շատ հեռացել էր, շտապ վերադարձել, նրանց երկար բարձիթող չէր արել: Անգամ այդ կարճ բացակայության պարագայում անապահով ու անապավեն չէր թողել, նրանց ինչ-որ թաքստոցում, ասենք, հին չինարի ծառի փչակում, լեռան քարափում, կամ եղեգնուտներում ապաստան էր տվել:
Եղնիկի ձագուկները ինչպիսի գեղեցիկ աշխարհ ունեին:
Անհոգ ու երջանիկ: Նրանց թվում էր աշխարհը հենց այն է, ինչպես որ կա: Աշխարհը իրենց երևակայությամբ էր ամբողջանում:
Եղնիկի խորոտիկ բալաներ, սիրունիկ, սիգաճեմ, սիգապանծ ձագուկներ…
Մայր եղնիկը ևս գեղանի, սիրուն էր, դրա համար էլ նրան Գյոզալ էին ասում: Գյոզալ նշանակում է գեղեցիկ:
Իսկ Գյոզալը, գեղեցկությունից բացի, օժտված էր նաև այլ հատկություններով՝ փորձառությամբ, ուշիմ էր ու գիտակից, դրա համար աչքերը ոչ միայն գեղեցիկ, այլ փայլատակող ու խոսուն էին, նրանցից խոհեմություն, իմաստնություն էր ճառագում:
Գյոզալը ձագերին նայելիս պահի տակ բիբերի մեջ կենսունակության հազար երանգ էր տողանց անում: Իրականում ձագերն ամեն ինչի մակերեսը, իսկ Գյոզալը՝ խորքն էր տեսնում։
Հիմա էլ, երբ Գյոզալը ձագուկներին էր նայում, այդ նայվածքով, համ սուզվում էր ծով վայելքի ու երանության մեջ, համ էլ այդ նույն պահին սիրտը վերածվում էր վշտի օվկիանոսի:
– Իսկ ինչո՞ւ վշտի օվկիանոս, Գյոզա՛լ:
– Որովհետև գիտեմ, աշխարհը այդքան էլ հեշտ ու անհատույց որևէ մեկին չի տրվում, դրա համար էլ տխուր եմ, ձագուկներիս համար եմ տխուր…:
– Իսկ ինչո՞ւ ես ուրախ, և ինչպե՞ս ես կարող ուրախ լինել:
– Ուրախությունս անցողիկ է, կարճատև, զվարճանքը չտեղեկացված լինելու արդյունք է, ձագուկներիս չիմացության հետևանք: Հոգ եմ տանում նրանց կյանքի վայրկյաններն անգամ ապահով դարձնել, իսկ տրտմում եմ՝ անհուսալի պահերի համար: Վա՜խ…
Այդ մի քանի պահ անվտանգ կյանքն է ինձ ուրախություն բերում: Նրանք կարծես երկու հարսիկ լինեն, որոնք կյանքի որևէ խայթոց դեռ չեն ճաշակել, կյանքի արհավիրքներից ոչինչ դեռ չգիտեն: Իսկ ես… այս անդորրը դիտում եմ որպես վտանգի թաքստոց, չեմ ընկալում որպես ապահովության հավաստիք, առողջության ու…
Ի՞նչ կարող եմ անել:
Գյոզալը մտահոգ էր նաև, որ չէր կարողացել ձագերին ավելի շուտ ինքնուրույն կյանքի վարժեցնել, մտահոգված էր թերացման համար: Գուցե դեռ վաղ էր, գուցե… Այդ իսկ պատճառով Գյոզալը դեռ չէր համարձակվում իր ձագուկների հետ խոսել կյանքի դառնություններից, արհավիրքներից:
Գյոզալը մայր էր:
Մայրը չէր ցանկանում ձագուկների գեղեցիկ, խաղաղ աշխարհի անդորրը փոթորկել: Նա լավ գիտեր, որ եթե բալիկները իրազեկվեն այն ամենի մասին, ինչ որ փաստացի գոյություն ունի, նրանք իսպառ կկորցնեն իրենց հանգիստը, հօդս կցնդի երևակայական, անվրդով ու շքեղ կյանքը:
«Ուրեմն թողեք իմ նազանի ձագուկներն առժամանակ խաղաղ ու ուրախ կյանքով ապրեն, իսկ ես ուրախ՝ նրանց անհոգության, նաև հոգատար, տրտմագին ու մտահոգ, նրանց վաղվա օրվա համար»:
… Մի քիչ արածեք, սիրելիներս, ուրախ, անհոգ արածեք ու սիգապանծ ճեմեք։ Ես եմ ու իմ տագնապները, իմ տևական մտահոգությունը…
Վտանգ՝ խորունկ անդորրությունից, շփոթ՝ խաղաղ սրտից…
Թերևս, թերևս, եթե այն պահը այդպիսի կատարելիությամբ չձևավորվեր, եթե այդ պահը այդպիսի անթերի ու գեղեցիկ չլիներ, շփոթն ու վախը Գյոզալին չէր մատնի մտային այդպիսի խառնափնթոր վիճակի:
Թերևս…
Եվ Գյոզալը ինչպիսի անհասկանալի տրամադրություն ուներ:
Արտաքուստ՝ հրճվանք, ներքուստ՝ շփոթ:
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Սա, իր իսկ Գյոզալի կրծքում լսվող սրտի
ձայնն էր, ձայն, որը հանկարծակի, անսպասելի լսվեց դաշտի սրտից, դաշտ, որն այլևս գեղեցիկ չէր, այլ շփոթահար վեր էր հառել ու պատել Գյոզալի ողջ էությունը:
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Ձայն,
Ձայն
Ձայն,
Մի աղմկալից դաշտ, հեծյալներով լեցուն մի դաշտ:
Գյոզալը գլուխը շրջել, նայում էր:
Գյոզալի ձագուկները ևս, ինչպես իրենց մայրը, գլուխները շրջել, նայում էին: Եվ սա առաջին անգամն էր, որ ձագերը միմյանց հայացքների մեջ այսպիսի տագնապ էին տեսնում, այսպիսի զգացողության փորձություն էին ապրում:
Խոտածածկ դաշտավայրը խեղդվել, կորել էր փոշու տակ:
Մինչ նժույգների սմբակների տակ դղրդար դաշտավայրը, մինչ ամպի քուլաները ծածկեին արևի շողարձակումները, այն ճառագեց եղնիկների աչքերի մեջ, արևավառ դաշտը ցոլարձակվեց նրանց բիբերում…
Պահի տակ արևի դեմքը ծածկվեց ամպերով:
Ամպերը հանկարծ խուճապահար իրար անցան, ագուցվեցին:
Կանաչ դաշտավայրը վայրկենապես, ամբողջովին կորցրեց իր հմայքը։
Եվ փոշի… և փոշի… փոշին միանգամից իր մեջ առավ ողջ աշխարհը, հեծյալներն ու որսորդները վարգում էին դեպի առաջ…
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Գորփ ու գորփ ու գորփ…
Վտանգն արդեն մարմին էր առել:
Գյոզալը սկսեց սուրալ:
Գյոզալը մինչ այդ վտանգի հոտը առել էր, տագնապն ու շփոթը հենց վտանգի զգացողությունից էր:
Գյոզալը վազում էր:
Վազում էր:
Վազում էր,
Բլուրից բլուր,
Առվակից առվակ,
Եղեգնուտից եղեգնուտ:
Եվ հեծյալները Գյոզալի հետևից սլանում էին.
Բլուրից բլուր,
Առվակից առվակ,
Եղեգնուտից եղեգնուտ:
Հեծյալները փոշու քուլաների առջևից վարգում էին:
Ձիերը մեկ առ մեկ հոգնում, մեկ առ մեկ ուժասպառ էին լինում, շնչակտուր գլորվում, թավալվում էին գետնի վրա:
Հեծյալները աստիճանաբար նոսրանում էին, այնպես, որ կարելի էր հաշվել:
Այժմ մի քանի հեծյալ…
Հիմա յոթ հեծյալ… մեկը՝ առջևում, մի քանիսը՝ նրա հետևից:
Առջևի հեծյալը համառորեն վարգում էր: Երբ Գյոզալը, յուրաքանչյուր պտույտի վրա, զգուշավոր հետ էր նայում, իր փայլատակող մտրակով ու քամուց ալեկոծվող մանուշակագույն պատմուճանով, սրընթաց, խենթ ու խելառ, նույն հեծյալին էր տեսնում, որն անդադրում սուրում էր:
Ձին և հեծյալը, Գյոզալի աչքերի մեջ մահվան ագուցված շփոթ էին: Գյոզալը նույնպես, ձիու և հեծյալի աչքերում համառ փոթորիկ էր:
Աղեղից մի նետ սուրաց՝ վիժժժ… ու Գյոզալի ձեռքի մոտ խրվեց գետնի մեջ:
Հիմա արդեն ապաստան էր պետք, հոգնած էր, ուժասպառ էր լինում:
Գյոզալը մխրճվեց անտառի մեջ:
Սաղարթախիտ անտառ:
Հեծյալը քայլ առ քայլ հետևեց Գյոզալին և մտավ անտառ:
Մանուշակագույն հեծյալը այլևս նետ չէր արձակում: Արկանը ձեռքին միշտ պատրաստ ուներ: Ասես մտադիր էր Գյոզալին կենդանի ծուղակը գցել:
Նորից ոլորապտույտ փախուստ մի արահետից մյուսը, մի շավիղից մյուսը:
Ոնց որ խաղ էին խաղում:
Փախուստ, դադար, հարձակում, դադար:
Ուշ մայրամուտ, մայրամուտ… վաղ գիշեր:
Գյոզալը հոգնել, ուժասպառ էր եղել։ Հուսով էր՝ ձին ու հեծյալը ևս ուժասպառ եղած լինեն: Գոտեպնդվեց, հավաքեց եղած ուժերը, գուցե կարողանար խաղը ձգել մինչև ուշ գիշեր:
Գիշերը կարող էր հուսալի ապաստան լիներ:
Բայց՝ խաբկանք.
Գյոզալը հանկարծ իրեն թակարդի մեջ գտավ:
Հեծյալները ամեն կողմից շրջապատել էին իրեն:
Հեծյալներից մեկը հրամայում էր. «Ողջ, ողջ եմ ուզում»։
Ձեռքեր ու արկաններ:
Հեծյալների ձեռքերը բազեի թևերի պես տարածվում էին:
Թևեր՝ արկաններով օղակելու փորձի մեջ:
Պանծալի պարգևի հույսով։
«Ուրեմն ինձ մոլորեցրել են, ոչ միայն մի կողմից, միայն մի ուղղությամբ են գրոհել… համենայն դեպս հույս կա, դեռ հույս կա»:
Գյոզալի միակ հույսը, իրեն ողջ ցանկացող մանուշակագույնի հրամանն էր։
Եթե դա չլիներ, Գյոզալը դժվար թե կարողանար հեծյալների արձակած նետերի տարափից ողջ դուրս գալ: Բայց հիմա նրան հնարավորություն էին ընձեռել շարունակել կենաց-մահու խաղը: Եվ Գյոզալը ջանք չխնայեց մեկ անգամ ևս փորձել իր բախտը:
Գյոզալը ստվեր դարձավ ու սուրաց:
Բայց հրդեհ, յոթ կողմից հրդեհ էր բռնկվել:
Հրդեհի բոցերն առկայծում էին եղնիկի աչքերի մեջ, նրան ընկրկում, գամում էին տեղում:
Կրակը յոթ կողմից բոցավառվում էր: Գյոզալն իր անճարակությունը ընդունեց, տիրեց հուսահատությունը: Հենվեց մի ծառի: Սրբեց դեմքը ողողած արտասուքը: Ծառի սիրտը ճաք վերցրեց, թեքությամբ բացվեց ու Գյոզալին իր մեջ առնելով՝ ապաստան տվեց:
Գյոզալը նորից ողջ էր:
Մինչև հրդեհի մարելը, մինչև կաթնալույս՝ Գյոզալը ողջ էր…
Ողջ, տխուր, թախծոտ ու մտահոգ ձագուկների համար:
«Արդյո՞ք ինչ-որ պուրակ, ժայռ, կառույց, իմ նազենիներին ապաստան կտա՞ն»։
«Գուցե՛, գուցե՛.․.»
Գյոզալը վաղվա մասին մտածեց, վաղվա, դաշտի, արևի ու հեծյալների, մանուշակագույն հեծյալի մասին մտածեց: Սև վրանում ապրողի մասին, նրա մասին, որ այն ձյունառատ գիշերը՝ մորից բաժանման առաջին իսկ օրը, նրան ապաստան էր տվել ու կոչել իր անունով՝ Գյոզալ: Մազերը հյուսած աղջիկ, թավշյա կարմիր թելով նախշված, ծալքերով կանաչ շապիկ և ճակատին՝ ծոպերով բախտի պսակ:
Աղջիկ, որն իր հարսանյաց ուրախ ու երջանիկ երեկոյին Գյոզալին որսորդից գնել, ապաստան տվել, ապա ազատ էր արձակել։
Գյոզալը՝ Գյոզալի մասին էր մտածում, երբ լույսը բացվեց:
Հույսը մեկ անգամ ևս ճառագեց։
Այս անգամ, Գյոզալը կաթնալույսով էր դաշտում։ Սուրում էր բազեի պես խիզախ ու ամպի ստվերի պես խրտնած: Եվ դեռ ողջ էր, ողջ՝ լուսաբացի գորշ դաշտի մեջ: Նորից ձայն, նույն ձայնը, որ լսվել էր. «Կենդանի, ողջ եմ ուզում, անգամ յոթ օր ու յոթ գիշեր… ողջ եմ ուզում»:
Գյոզալին հոգնեցնել էին ուզում:
Նախ ուզում էին նրան շնչասպառ անել, դարանակալել, ստիպել հանձնվել, վերջում տիրանալ:
Գյոզալին թակարդը գցելու համար մահաբեր պայքար էր գնում: Եվ նրանց այս մահասարսուռ ճիգը Գյոզալի համար հեշտ ընկալելի էր, բայց մահը այն ժամանակ էր հեշտ, երբ Գյոզալը մայրացած չէր:
Գյոզալը միայնակ չէր, նա կորած երկու ձա-գուկներ ուներ: Երկու դառնացած, մոլորված ու անհույս պախրաներ:
«Ա՛խ, սիրելիներս, դուք հիմա ի՞նչ եք անում, ի՞նչ եք անելու… Արդյո՞ք ողջ եք, այն մահաբեր հեծյալների սմբակների ներքո չե՞ք տրորվել։ Եթե տակավին ողջ եք, ձեր սրտերում, շփոթի առաջին փորձառությունը ինչպե՞ս եք հաղթահարում»:
Եվ վերջապես մոտենում էր յոթերորդ օրը:
Յոթերորդ օր, թափթփված ու տխրամած դաշտի մի անկյուն՝ հրդեհված, կործանված մի վրան: Ծանոթ այն դաշտը, նույն վայրը, որտեղ օրերից մի օր Գյոզալին ապաստան էր տվել, ապա ազատ արձակել: Դաշտ, որը ասպատակվել ու հրդեհվել էր:
«Ինչո՞ւ, իսկ որտե՞ղ են քոչել այն գուներանգ հագուկապով, երգեցիկ տղամարդիկ ու կանայք: Ո՞ւր են կորել խրախճանքի երեկոյի հերարձակ այն ձիավորները, որոնք իրենց ճիչերով խլացրել էին քամիներին ու գրավել ողջ դաշտավայրը… Որտե՞ղ եք, ձյունառատ գիշերվա իմ բարեկամներ, որտե՞ղ ես, հյուսած մազերով, կարմիր կոտով, կանաչազգեստ տիկին, կրկին քո օգնության կարիքն եմ զգում, նորից օթևան եմ խնդրում, ապաստան… ապաստան տվեք»:
Միայն մեկ վրան: Հենակներով կանգուն, ծվեն-ծվեն, ածխացած մի սև վրան անապատի քամու ներքո դողում էր, ինչպես սիրահարի սիրտ:
«Այո… սա իմ վերջին հույսն է, վերջին ապաստանը: Ներս կմտնեմ, ի՞նչ կլինի՝ թող լինի»:
Արևաշատ միջօրե, ծարավ ու պապակ Գյոզալը շտապեց դեպի հրկիզված սև վրանը: Այնտեղ զարմանքով կանգնեց մի տիկնոջ աչքերի հայելու առաջ, այդ տիկինը, այն խրախճանքի երեկոյի նորահարսն էր, անցյալ տարվա ուրախ երեկոյի Գյոզալը:
Բայց այս անգամ ոչ այնքան ուրախ ու զվարթ, այլ լուռ, տրտմած ու տխրամած, վարսերը խռիվ, խաղաղ հայացք, կոտ, սև շապիկ՝ մահվան գույնով:
Եղնիկին տեսնելուն պես Գյոզալի դեմքը պայծառացավ, ճառագեց այնպես, ինչպես ետ կշպրտվեին արևի առաջ կուտակված ամպերը: Ձեռքը դրեց եղնիկի քրտնած ուսին ու ասաց.
– Հե՛յ… Բախտի եղնիկ, դու ո՞ւր, այստեղ ո՞ւր… Երեկ՝ ընկեր, այսօր՝ ծանոթ: Նորություն ունե՞ս, ուրախ լո՞ւր… հեծյալներից տեղյա՞կ ես, ուրախ երեկոյի փեսայի՞ց… Մեր գլխաբաց էմիրից ի՞նչ լուր:
Եղնիկը գլուխը հենեց Գյոզալի բազկին, լուռ արտասվեց:
Գյոզալը Եղնիկի գլուխը սեղմեց կրծքին, դեմքը հպեց նրա դեմքին ու հարցրեց.
– Քեզ ի՞նչ է պատահել, իմ բախտի եղնիկ, քեզ հետ ի՞նչ է կատարվում: Գո՞ւյժ ունես, վատ լո՞ւր, ի՞նչ է, սգահա՞ր ես:
Բախտի եղնիկ Գյոզալը շարունակեց լացն ու կոծը։ Գյոզալը երկար համբերեց, մինչև եղնիկը խոր շունչ առավ։
– Վերջապես, սրտինդ կասե՞ս, սիրտդ բացիր, ես անհամբեր ու սրտազգաց սպասում եմ, խոսի՛ր ինձ հետ,- նորից հարցրեց Գյոզալը:
Եվ եղնիկը սիրտը բացեց ու ասաց.
– Եկել եմ, որ քո անունը վերադարձնեմ քեզ, եկել եմ, որ…։
– Ոչ, ոչ… ես քեզ նրանց տեսադաշտից ու հասանելիությունից հեռու կպահեմ: Արի… ինձ հետ արի:
Եղնիկը Գյոզալի հետ գնաց, նա առիթ չունեցավ խոսել իրեն հուզող հարցերի մասին, այն ամենի մասին, ինչ իրեն տանջում էին, և դա նրա կորած ձագերն էին:
Այլևս առիթ չեղավ: Հեծյալն ու որսորդները մոտենում էին… Ահա և հասան:
Մուտքի մոտ ստվերներ էին:
Յոթ ձիու և յոթ հեծյալի ստվեր:
Մի հեծյալ՝ առջևում, երկուսը մի քանի քայլ հեռու, ապա մյուսները…
Վրանի տիկին Գյոզալը ապշած կանգնեց մուտքի մոտ: Նա զուր էր հույս փայփայում, որ իր գլխաբաց հեծյալը վերադառնալու է։
Արքայական խորհրդանիշով, փետրազարդ գլխարկ կրող ու մանուշակագույն պատմուճանով հայտնված այս հեծյալը սուլթանն էր, մյուս երկուսը՝ սուլթանի ավագ որսորդները, մնացյալը շարքային որսորդներ։ Գյոզալի լեզուն պապակել էր, ամբողջովին ականջ էր դարձել։
Սուլթանը իր որսն էր պահանջում.
– Վրանին մոտեցած եղնիկը իմ որսն է, վերադարձրու ինձ։
– Ես նրանից բնավ տեղյակ չեմ, ձերդ գերազանցություն,- ակամայից պատասխանեց Գյոզալը։
– Նախքան որևէ գլխացավանք ստեղծելը, իմ որսը վերադարձրու ինձ, կի՛ն,- հոգնատանջ բղավեց սուլթանը։
– Ձերդ գերազանցությունը ողջ մնա, ես որևէ բանից տեղյակ չեմ։
Սուլթանը խիստ վրդովվեց և այս անգամ ձայնը ավելի բարձրացրեց.
– Սուտ խոսողի պատիժը ձիու ոտքերի տակ գցելն ու մաս-մաս անելն է։ Հե՛յ, նրա վարսերը կապեք իմ ձիու պոչից, նա ոչ պատիվ ունի, ոչ գեղջուկին հարիր հնազանդություն, ոչ էլ տանուտերի նկատմամբ հարգանք։
Գյոզալը պատասխանեց.
– Այս կիսահրկիզված վրանը սուլթանին պատիվ չի բերի, նվաստիս դիրքն ու արժանիքները ինձ թույլ չեն տալիս, որ ձերդ գերազանցության հյուրընկալը լինել, այն էլ այս ավերակների մեջ, որը սուլթանի խաժամուժ հեծյալների հարձակման հետևանք է… Ինչ-որ է… Ձերդ գերազանցություն, դուք իրավացի եք, արեք այնպես ինչպես Աստված կկամենա։
– Յոթ զօր ու գիշեր հետապնդելուց հետո, ես իմ որսն եմ պահանջում։ Հեծյալների ներխուժման առասպելի սուլթանը ես չեմ․ հեծյալը մսով, ձին՝ վարսակով է գոյատևում… Ես իմ որսն եմ պահանջում,- ասաց սուլթանը։
Գյոզալն ասաց.
– Թող այդպես լինի, ձերդ գերազանցություն, թող այդպես լինի։ Բայց տան, օջախի հարգանքը, պատիվը ո՞ւր մնաց։ Այդ եղնիկն ապավինել է այս հրկիզված վրանին, սուրբ հողի և օջախի փառքն ու պատի՞վն ինչ։
– Ի՞նչ ես լեզու թրջում, հերիք եղավ լեզու թրջես, հե՛յ… հրամայել եմ՝ նրան կապկպել, վարսերը ոլորել…։
Որսորդները ձիերից իջել, նեխուժել էին վրան, որպեսզի Գյոզալին դուրս բերեն, մազերի փունջը կապեն սուլթանի ձիու պոչից և արժանին մատուցեն կամակորին․ ձիու ոտքերի տակ գցած այնքան քարշ տան, որ բացի մի փունջ մազից, նրանից ուրիշ ոչինչ չմնա։
Գյոզալը հնազանդվելուց, պատիժը կրելուց բացի ուրիշ ելք չէր տեսնում։ Ողջ մնալու՝ ոչ սիրտ, ոչ էլ՝ հույս ուներ, ինչի՞ համար ճիգ թափեր։ Հույսը միայն իր հեծյալի՝ գլխաբաց էմիրի վերադարձն էր, այն էմիրի, որը մինչ պահս նրա վերադարձի հույսով էր գոյությունը քարշ տալիս: Մի խումբ հեծյալների առաջնորդ այն էմիրի, որը կենաց-մահու մարտերով ձգտել էր կանաչ բնությունը, ջուրն ու արևը ետ վերադարձնել հրկիզված դաշտին:
Ահա Գյոզալը՝ հրկիզված վրանի տիկինը։
Գյոզալը, որսորդների առաջնորդությամբ ստվերից դուրս գալով արևի տակ, կանգնեց լայնալանջ ձիու և սուլթանի անարտահայտիչ հայացքի առաջ։
Այժմ ավագ որսորդը պիտի Գյոզալի ծամերը բռներ, ձգեր սև վարսակալը, մինչև վարսափունջը ամբողջությամբ տեղավորվեր բռան մեջ։
Կանգնած Գյոզալը ընդունել էր, որ պիտի իր նուրբ, ճկուն ու արծաթափայլ մարմինը քարքարուտներում հազար մասի բաժանվի։
«Սա արդեն սուլթանի «մեծահոգություն» է, ուրիշ ելք չկա»,- մտածեց Գյոզալը։
Բայց սուլթանը զայրութը ուրիշ կերպ արտահայտեց, երբ թաքնված եղնիկը սև վրանից դուրս եկավ և իրեն հետապնդող որսորդի առաջ կանգնելով՝ այսպես խոսեց.
– Ահա և ես, ուրիշ ի՞նչ։
– Դո՛ւ, այո, դո՛ւ, բայց քեզ այսպես չեմ ուզում։
– Իսկ ինչպե՞ս:
– Վազիր, որպեսզի քեզ փախչելու ժամանակ տիրանամ։
– Իսկ եթե նորից չկարողանաս բռնե՞լ։
– Այդ պարագայում, գուցե նետով գետին տապալեմ։
– Իսկ եթե կրկին չհաջողե՞ս։
– Այդ պարագայում՝ ազատ կլինես, որպեսզի իմ ողջ կանաչապատ տարածքում ապահով արածես ու ճեմես։
– Ուրեմն, բարեհաճեք, ազատ արձակել իմ բախտի տիկնոջ, ես ձեր ձեռքում եմ։
– Այո… թողեք դրան։
Գյոզալը որսորդների ձեռքից ազատվեց և մազերը թաքցրեց վարսակալի տակ։ Եղնիկը նայեց նրան, հայացքները համընկան, աչքերի բիբերում հայտնված զուլալ արտասուքի շողարձակումով մի պահ հապաղեցին։
– Գյոզալ հուսամ, որ հերոսաբար կվերադառնամ, հակառակ պարագայում կարո՞ղ եմ քեզ մի բան խնդրել,- ասաց եղնիկը։
– Ասա, իմ բախտի եղնիկ։
– Ես երկու ձագ ունեի, նախքան որսորդների հայտնվելը, մինչ հիմա, երբ կյանքիս վերջին օրերն եմ ապրում, ոչ թե իմ մահն եմ սգում, այլ նրանց դարդն եմ լաց լինում։ Հանգիստ սրտով կմեռնեմ, եթե դու նրանց մայրություն անես, իմ ձագուկներին մայր դառնաս։
– Որտե՞ղ, և ինչպե՞ս փնտրեմ նրանց։
– Այնտեղ, Աստծո դաշտերում։ Դաշտերի բոլոր կողմերում, գուցե սաղարթախիտ անտառի ինչ-որ անկյունում։
– Բարի, խոստանում եմ, իսկ նրա՞նք… նրանք ինչպե՞ս պետք է ինձ ճանաչեն և ընդունեն։
– Ինձ որպես Գյոզալ ներկայացրու, նրանք ծանոթ հայացքն ու անունը ճանաչում են, նաև գիտեն, որ Գյոզալ անունը դու ես շնորհել ինձ։
– Գյոզալ… Այո՜, դա հենց իմ անունն է։
– Այդպես էլ կա, և դու՝ հենց ես եմ, Գյոզալ։
– Գյոզալ։
Հիմա Գյոզալը սուլթանի տրամադրության տակ էր։
Պայմանը մեկ անգամ ևս կրկնվեց։
«Մի հնարավորություն, մի նետ ու մի աղեղ։ Արդեն գնամ»։
Եղնիկը սուրաց, թռավ ու ճեղքեց դաշտի կուրծքը։
Որսորդները, ըստ հրամանի, մնացին հրկիզված վրանի մոտ և սուլթանը փութաց հետապնդել եղնիկին։
Գյոզալը բարձրացավ բլուրն ի վեր, գուցե կարողանար տեսնել այն, ինչ որ կատարվելու էր՝ տեսնել սուլթանի աղեղն ու նետի սլացքը։
Հեռավոր տարածության վրա սուլթանի ու Գյոզալի կենաց-մահու գոյամարտը ավարտին էին հասնելու։
Հուսախաբ սուլթանը, ասպանդակին հենված, նետը ձգել ու թիրախավորել էր դաշտի ծերպերի մեջ վախվորած սուրացող եղնիկին։ Եղնիկը հասանելի էր նետին, նա անդադրում աջ ու ձախ էր ճկվում։
Սուլթանի նետը աղեղից դուրս պրծավ, ցցվեց Գյոզալի ճիշտ կողքին ու սևազգեստ տիկնոջը եղերգ պարգևեց։ Բարձունքին կանգնած տիկինը ճչաց, աղաղակեց ու գլորվեց ցած։
Հրկիզված վրանի տիկնոջ անսպասելի անկումից զարմացած՝ որսորդների ուշադրությունը շեղվեց սուլթանի ցուցադրած ներկայացումից։ Այնտեղ դաշտավայրի ծերպերում գուցե մահաբեր իրադարձություններ էին տեղի ունեցել։
Գիշեր էր։ Կես գիշեր էր, երբ Գյոզալի հայացքը ընկավ աստղաշատ դաշտի վրա։
Զով զեփյուռը Գյոզալին ուշքի էր բերել։ Դաշտն ու երկինքը դատարկվել էին սուլթանից ու որսորդներից։ Բարձր ու փայլատակող երկնքի ներքո ապշած, զգլխիչ տեսիլքներով ու գլխապտույտով՝ միայն Գյոզալն էր։
Միայնակ, մոլորված ու ապշած, մտապատկերում կորած եղնիկն ու նրա երևակայական մտորումներում միայն կորած եղնիկն էր ու նոր տոտիկ-տոտիկ անող նրա երկու ձագուկները։
Գյոզալը ծեղերի աղբակույտերի վրայից ոտքի կանգնեց, գնաց դեպի վրանը, որպեսզի գիշերը այնտեղ լուսացնի։ Լուսաբաց, եթե եղնիկը ողջ մնացած լիներ։ Հավանորեն կվերադառնար, իսկ եթե չվերադառնար, դա կնշանակեր որ այլևս, երբեք չի վերադառնալու:
Եվ առավոտյան եղնիկը չվերադարձավ։
Միջօրեին եղնիկը չվերադարձավ։
Գիշերը եղնիկը չվերադարձավ։
Հիմա արդեն Գյոզալը պիտի ելք փնտրեր ու խոստումը ի կատար ածեր։
Ջրով լի մի փարչ և մի քանի բլիթ վերցրեց, կապեց մեջքին և արտասվախառն աչքերով ու դալուկ սրտով ճանապարհվեց դեպի սաղարթախիտ անտառ։
Եղնիկ Գյոզալը նրան ասել էր, որ ձագերը պետք է որ անտառի եզերքին լինեն, իսկ մինչև անտառը երկար ճանապարհ էր։
Հարձակումից ու ավերածությունից հետո Գյոզալը պուրակից դուրս բերեց թաքնված միակ ձիուն, հեծավ ու ասաց. – «Ազնվացեղ կենդանի, գնա, գուցե կարողանամ խոստումս ու հանձնառությունս ի կատար ածել։ Ինձ տար դեպի սաղարթախիտ անտառ… Հե՛յ…»
Սպիտակ նժույգը ամպ դարձավ, քամի դարձավ ու սուրաց։
Գնաց… սուրաց, յոթ օր ու գիշեր սուրաց, հետո, հոգնաբեկ ու ջարդված, անտառի եզրին, կանաչ դաշտում, մի սառնորակ աղբյուրի մոտ, հանգիստ առավ։
Գյոզալն ու սպիտակ նժույգը խմեցին սառնորակ աղբյուրի ջուրը, փարատվեց ողջ հոգնությունն ու սկսեց փնտրել եղնիկի կորած երկու ձագերին։
Եղնիկը, որպես ազդանշան, իր անունն էր, տվել, հենց նույն անունը, որ Գյոզալն էր նրան շնորհել՝ Գյոզալ։
Այ դրա համար էլ Գյոզալը բոլոր պուրակներում, արահետներում ու կածաններում «Գյոզալ» անունն էր շշնջում։
«Գյոզալ… Գյոզալ… Գյոզալ…»։
Վերջապես երկու վախվորած եղնիկները, լսելով ծանոթ ձայնը, գլուխները դուրս հանեցին իրենց պատսպարած հին ծառի կողքից ու ի ցույց դրին Գյոզալին։
Գյոզալը ուրախացավ, թվաց աշխարհը իրեն են տվել։ Նրան այլևս ոչինչ չէր հետաքրքրում, թևերը բացեց ու ոգեշնչված մոտեցավ նրանց։ Եղնիկները ապաստան տված հին ծառի կողքից դուրս եկան, ընկան Գյոզալի գիրկը։
Գյոզալը եղնիկներին կրծքին սեղմելիս զարմանքով ու ապշած նկատեց, որ ճեղքված ծառը հավաքվում, ճեղքը այնպես է փակվում, ասես ծառը երբևիցե չի երկփեղկվել։
Գյոզալը չհապաղեց։ Ոտքի ելավ, մոտեցավ սպիտակ նժույգին, ձագերին տեղավորեց խուրջինների երկու հատվածներում, հեծավ ձին ու ուղղվեց դեպի ինչ-որ վայր։
Հիմա ժամանակն էր, որ հոգնած ու հյուծված եղնիկներին սնել նժույգի կաթով, կազդուրել նրանց։
Այդ օրվանից Գյոզալը նոր պարտավորություն էր ստանձնել՝ մեծացնել իրեն պահ տված, անմեղ ու գեղեցիկ այդ արարածներին՝ եղնիկներին։
Այս պարտավորությունը, իրեն խաղաղություն ու բավականություն պարգևելուց բացի, նաև պատճառ էր դառնում, որ ժամանակ առ ժամանակ, չմտորեր իր ցեղի հեծյալների ու անհետացած էմիրի մասին։ Գուցե և հենց սա էր ճակատագիրը՝ երկար ու ձիգ սպասումների այս օրերը իմաստավորեր գեղեցիկ եղնիկների համակեցությամբ։
Ճակատագիր, որը Գյոզալին ինչ-որ նոր կյանք ու հույս պարգևեց։ Հատկապես, որ Գյոզալին իր բախտի եղնիկն էր համարում։ Եվ հիմա, երբ նրան խոցված ու մահացած էր ենթադրում, իր դժգույն օրերի հետ հաշտվելուց բացի ուրիշ ելք չէր գտնում։ Որովհետև, եթե իրոք իր բախտի եղնիկը մահացել էր, ոչ կարելի էր հույս դնել հեծյալին, ոչ կանաչապատ դաշտին ու սառնորակ աղբյուրին, ոչ էլ այն հեծյալներին, որոնք մեկնել էին նրան վերադարձնելու։
Ուրեմն, կամաց-կամաց պետք էր հաշտվել այն մտքի հետ, որ երկու եղնիկների մայրը կորել է և ինքն է նրանց խնամելու։
Դե լավ, ուրիշ ճար կա՞ր։
Ճակատագիրը այդպես էր ցանկացել ու այդպես է ցանկանում, որ սիրուն, բարի ու լավ Գյոզալը, ամբողջ կյանքը սև հագնի ու հյուսած մազերը մենության մեջ, առանց յարի ճերմակեցնի, այնպես՝ ինչպես առասպելներում է լինում։ Բազում տարիներ կուգան ու կերթան, ապա ինչ-որ հեծյալ, կամ որսորդ, տարածաշրջանում լուր կտարածի, թե սպիտակածամ ու սևազգեստ մի կին, մինչ օրս ինչ-որ հրկիզված դաշտի սրտում մեն ու միայնակ սպասողական վիճակում կյանք է մաշում։
Լավ, ուրիշ ճար կա՞ր։
Գյոզալն ամեն օր՝ լուսաբացին, եղնիկի երկու ձագերին ու նժույգին տանում էր աղբյուրի մոտ, լվացվում, նրանց բաց էր թողնում արածելու, իսկ ինքը ամենաբարձր բլուրների գագաթներին կանգնում, ու դեպի արևելք, ցեղի հեծյալների գնացած ճամփան էր դիտում։ Մայր մտած արևը վեր էր բարձրանում, իսկ հեռացած հեծյալները չէին վերադառնում։
Օրերը գնում, եղանակները փոխվում էին։ Եղնիկները մեծանում, հասակ էին առնում, իսկ յուրաքանչյուր օր Գյոզալի գլխին մի նոր սպիտակ մազ էր ի հայտ գալիս։ Ժամանակի հետ Գյոզալի փորձառությունը նրա համբերատարությունն ու տոկունությունն ավելի էր ամրապնդվում։
«Թող այսպես լինի, և թող իմ մահից հետո, եթե երբևէ նրանք վերադառնան, թող իմ էմիրը, իմ ոսկորները սև վրանի ծվենների տակ գտնի, թող իմանա, որ մինչև վերջին շունչս աչքս իր ճանապարհին է եղել։ Այդ պարագայում միայն՝ նա կհանգստանա, ու իր անցած դժվարին ճանապարհի որոշումից չի զղջա։ Իմ էմիրը, չպիտի հուսահատության մեջ մահանա»։
Լավ, ուրիշ ի՞նչ աներ։
– «Հե՜յ, հե՜յ… այս ո՞ւր, սիրելիներս, ո՞ւր, հարազատներս, հանգստավայրը այս կողմն է, ինչո՞ւ եք հակառակ կողմը գնում։ Ոչ, ոչ, ինձ մենակ մի թողե՛ք, դաժան մի եղեք, ջահելություն մի արեք։ Ես եթե ողջ եմ, ձեզ ունենալուց է, ինձ միայնակ մի թողեք»։
Ո՜չ, Գյոզալի խոսքը տեղ չհասավ, լաց ու կականն էլ ձագերը հաշվի չէին առնելու, նրանք տեղից պոկվել, և ամեն վայրկյան էլ ավելի արագ ու թափով էին սուրում դեպի արևը, դեպի դաշտի կածաններն ու արահետները, այնտեղ, որտեղ ժամանակին՝ արևավառ միջօրեին, սուլթանի նշանառության տակ ճեմում էին։
Բայց ձագերը հո դրանից տեղյակ չէին… գուցե, գուցե իրենց մոր հոտն էին առել։
Այդպես էլ կար։
Ձագերը մայրական հոտ էին առել, Գյոզալի շունչն էին առել։
Գյոզալը՝ հրկիզված դաշտի հոգնած տիկինը, կանգնեց, ամենաբարձր կետից նայեց դեպի արևի կողմը.
Ի՞նչ էր տեսնում։
Գյոզալին, Գյոզալին ցեղի հազար հեծյալների առջևում։ Այս անգամ ոչ այնքան միայնակ, վախեցած ու խրտնած, այլ գլուխը բարձր, կուրծքը դուրս ցցած, ցեղի առջևից, կանաչ, ջրառատ ու կենսունակ դաշտում՝ առաջ էին շարժվում։
Եվ...
Հեծյալներ...
Հեծյալներ...
Հեծյալներ...
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Խորեն Արամունի Քեշիշյանի
