հատված վեպից
Սովետի փլուզումից հետո տատս սկսեց դողդողալ իր տան կահույքի, աման- չամանի, մանր ու խոշոր իրերի վրա, որոնք հավաքել-կուտակել էր տարիների ընթացքում: Բազմոցը, բազկաթոռներն ու աթոռները ցելոֆաններով էր պատում, իսկ սերվանտի մեջ շարած ճենապակյա գրաֆինները, ռոկոկոները, վազաներն ու նախշուն ափսեները համարյա երբեք չէր օգտագործում։ Գարունը մեկ լվանում էր, փայլեցնում ու նորից դարսում իրարից հավասար հեռավորության վրա, վերականգնում նախկին համակարգը նախանձելի ճշգրտությամբ։ Հենց ոտքս ընկնում էր տատուս տուն, ցեցն էլ ջանս էր ընկնում, ամեն ինչին ուզում էի դիպչել։ Ոնց որ պաղպաղակի գործարան գցեին ու ասեին՝ ոչ մի հատ չուտես: Երազում էի, որ գեթ մի անգամ շուրթերս հպվեին հպարտ-հպարտ կանգնած, բարձրակրունկ, պեծ տվող բաժակների նուրբ, բարալիկ շուրթերին, լեզուս մտներ նրանց թափանցիկ բերանը՝ թեկուզ միայն անհամ ջուր խմելու։ Նույնիսկ անուններ էի տվել էդ անաստվածներին՝ Ժոզեֆինա, Իզաբելլա, Ժիզելլա, Ֆրանչեսկա, Մատիլդա, Իզոլդա, Գրիզելդա․․․ իսկ կարճլիկ, հաստափոր ու լայնաբերան բաժակներին` հորաքույրերիս անունները՝ Քեթո ու Լեյլա, որոնք կանգնած էին հաստաոռ թեյնիկի՝ Թամրոյի փեշի տակ։
Անրի Գրիգորյան «Սուլոց աֆրիկացու մասին», Գրանիշ, 2024
– Ի՞նչ ես ցցվել ըտե, այ տղա,– գոռում էր տատս, երբ ճենապակյա արքայությունում թիթիզ իզոլդաների ու բրունհիլդաների հետ թևանցուկ ճեմում էի լեյլաների ու քեթոների թունոտ հայացքների ներքո։
Մատս բարձրացնում էի, որ հպեի շաքարե ապակուն, խրեի մեջն ու հասնեի Ժոզեֆինայիս ու խուտուտ տայի նրա երանելի բուկն ու․․․
– Հանկարծ մատներդ չդնես ապակու վրա, Գրիշա տղա,– զգուշացնում էր տատս ու քորում գլուխը,– դեսը արի ու խելոք նստի քո համար։
Ի՞նչ ես անում, Գրիշա տղա, ջանդ քո՞ր ընկավ՝ խելոք նստի, ո՞ւր ես գնում՝ խելոք նստի, ինչի՞ վեր կացար՝ խելոք նստի, զուգարա՞ն՝ լավ, մտի, բայց խելոք արա, հետո խելոք լվա ձեռքերդ, խելոք դուռը փակի, խելոք, շատ խելոք, խելոք արա ամեն ինչ ու խելոք մնա միշտ ու խե․․․
– Բեբո, ես խելոք տղա եմ:
– Հա, գնացվալոս բեբոմ, խելոք ես, բա ինչ ես, ինչ լավ ա, որ հորդ չես քաշել, էդ հերդ մեկ որ գժվում էր՝ լյուստրից կախվում, կապիկի պես ճոճվում էր, տանը բարիկադներ էր սարքում, գոռում՝ Գավրոշն եմ, Գավրոշը, թե ով էր էդ Գավրոշը՝ մենակ ինքը գիտեր, պատերին էր հելնում, էրկու դանակ, էրկու չանգալ վերցնում ու գոռգոռում՝ ծովահեն եմ, ծովահեն ու կատաղած հարձակվում բարձերի վրա՝ բմբլահան անում։ Հիմա էլ ինձ էրեսով ա տալի՝ ինչի էի չարանում կամ ձեռ բարձրացնում վրեն, բա չծեծեի՞, բա մարդկային լեզուն հասկանո՞ւմ էր վայրենին։ Դու իմ տղեն ես, ցավդ տանի բեբոն, դու ոչ ծովահեն ես, ոչ էլ՝ Գավրոշը, դու ես իմ իսկական տղեն, շեմոգեվլե, արի, արի, մոտ արի, խելոք կանգնի, չեմո լամազո, մազերդ հետ տար, էդ խելոք ճակատդ բաց, այ ըտենց, չեմո կարգո բիճո, դե հիմա արտասանի տատուդ սովորացրած լեքսին, դե․․․ դե սկսի՝ մե պատարա քարթվելի վար․․․
– մե պատարա քարթվելի վար[1]
կավկասիիս մթեբիս շվիլի
քարթլ-կախեթի, իմերեթի
գուրիա դա սամեգրելո
կվելա չեմի սամշոբլոա
սակվարելի սաքարթվելո։
– Քե՛թո, աննամուս աղջիկ,– գոռաց տատս:
Քեթո հորաքույրս ոտքերը փռել էր սեղանի վրա:
– Նամուսիս մասին մտածեիր, երբ մարդու էիր տալիս ինձ:
– Իջացրու կեղտոտ ոտերդ, լի՛րբ: Ու ե՛ս չեմ տվել, դո՛ւ ես փախել:
– Չթողնեիր փախնեի․․․
– Շա՞տ էիր լսում ինձ, քա՜, հազար էի ասում, սխալս չկրկնես, պուճուր-պուճուր տղամարդու շալակը չթռնես։
– Մահճակալի ոտից կապեիր․․․
– Կապե՞րը քեզ կպահեին, դրա Վոլգան տեսար՝ ոտերդ թուլացան։
Քեթո հորաքույրը ծխախոտ վառեց ու փչեց մոր երեսին:
– Ես հոգ եմ տանում, դողդողում ամեն ինչի վրա, ախր աշխարհը քոքից փոխվել ա, մարդիկ գլխից փչացել են, ամեն ծակից մի քամի ա փչում, ես էլ առաջվանը չեմ, վսյո՜, մեռան էն լավ վախտերը, երբ Թամրոն խելքն ու փողի հաշիվը կորցրած աջուձախ ծախսում էր։ Իսկ դուք հորս մորուքի պես էս խառը ժամանակներում ուզում եք ամեն ինչ քարուքանդ անել, քամուն տալ:
Տատս շատ փոքր էր, երբ հորը Վելիսցիխեից ռազմաճակատ տարան։ Մի սև- սպիտակ լուսանկարում նրա հայրը՝ դհոլը թևատակն առած, գինով լի եղջյուրն էնպիսի հպարտությամբ է վեր պարզում, ասես աշխարհի իմաստնություններն է խմելու։ Ու ժպտում է պատերազմի շեմին: Մի սիրուն առավոտ տատս զուգվեց-զարդարվեց, ինչպես միշտ էր անում, օրինակ, ընտրությունների գնալուց, կախեց ամենածանր ականջօղերը, հայելու առաջ համոզվեց, որ ամեն ինչ իր տեղում է․․․ ա՛հ, չէ, մազի լաքը մոռացավ, ֆշֆշացրեց մազի լաքն էլ (ու հիմնականում օդի մեջ, որովհետև էդ պահին միշտ փակում էր աչքերը), լաքի փրփրահատիկները նստեցին ուսերին, վերցրեց հոր լուսանկարն ու գնաց սպեցիալիստի մոտ (ըստ նրա՝ մարդկությունն ուղիղ երկու կեսի էր բաժանվում՝ սպեցիալիստների ու սպեկուլյանտների): Երեկոյան վերադարձավ, միջանցքի տումբայի վրա գցեց հոր գունավոր լուսանկարն ու փակվեց սենյակում:
Վելիսցիխեի «Մայիսի իննի» զբոսայգու հուշապատի վրա նրա հոր անունն էլ կա՝ մյուս անունների ու անձրևների տակ։
– Փառքդ շատ, Աստված, սկի Լենինին տենց չեն պահում, ոնց դու ձիվան- կրեսլոներդ,– Քեթո հորաքույրը խաչակնքեց:
Քեթո հորաքույրը վրացական դպրոցում ուսմասվարի օգնական էր աշխատում։ Ոչ միայն ուսմասվարի, այլ ցանկացած ուսուցչի։ Եթե քիմիայի դասատուն էր հիվանդանում, հորաքույրս թևատակն էր առնում մատյանն ու մտնում դասարան։ Եթե պատմության դասատուն էր հիվանդանում, դասը Քեթո հորաքույրն էր անցկացնում։ Ֆիզիկա, մաթեմատիկա, գրականություն․․․ նույնիսկ՝ ֆիզկուլտ․ մի տրիկո էր հագնում, ծխախոտը խցկում բերանն ու վազում դպրոցի շուրջը, հետևից հազիվ էր քարշ տալիս իր ամպի չափ տուտուզն ու աշակերտներին։
Մի անգամ ֆրանսիացի հյուրեր եկան դպրոց։ Քեթո հորաքույրս ինքնագլուխ որոշեց, որ ինքը կարող է փոխարինել նաև հիվանդ տնօրենին։
– Ինձ մենակ դրա Բուդյոննիի[2] բեղերն էին պակասում, էնպես էի հպարտ- հպարտ կանգնել էս ֆրանցուզների դեմը, կզակս հպարտությունից իջել, նստել էր փորիս, փորս էլ վախից, որ սրանք մի ոռի հարց կտան, իջել էր ծնկներիս վրա, ինչը ճիշտ ա՝ ճիշտ ա, ինձնից համ լավ Դեզդեմոնա դուրս կգա, համ էլ լավ Բուդյոննի։
– Դպրոցի պատմության անկյուն ունե՞ք,– հարցրեցին ֆրանսիացիք։
– Ունենք, ինչի՞ չունենք․․․
– Քեթո, ձենդ կտրի․․․– սեղմած ատամներից սաստեց ուսմասվարը,– Քեթո, գետինը մտնես դու․․․ Քեթո, դժոխքի բաժին դառնաս դու․․․
Ֆրանսիացիքին տարավ զավխոզի սենյակ։ Բացեց մգլահոտ պահարանի դուռն ու ցույց տվեց Լենինի սպիտակ գիպսե կիսանդրին։
– Ահա մեր դպրոցի պատմության սրբասուրբ մասունքը։
– Ո՞վ է․․․ ո՞վ․․․– հարցնում էին ֆրանսիացիք։
– Մեր դպրոցի առաջին տնօրենը՝ Էդուարդ Պապունաշվիլին։
Երբ տնօրենը՝ Էդուարդ Պապունաշվիլին, իմացավ տեղի ունեցածը, մի կուշտ ծիծաղեց ու Լենինի կիսանդրին տարավ տուն։
Տատս ճանճի փետով սկսեց խփել Քեթո հորաքրոջ ոտքերին: Ծիծաղում էի ու աչքի պոչով նայում պատի վրա իմ շոկոլադե թաքուն մատնահետքին:
Էդ օրը տատս առանց զամբյուղի էր եկել:
Էդ օրը իմացավ, որ ինձ հայկական դպրոց են տանում:
Էդ օրը գրկեց ինձ՝ ծովահեններին, մայմուններին ու գավրոշներին:
Էդ օրը վերջին անգամ էի նրա մութ գրկի մեջ:
Հենց էդպես էլ ասաց՝ ծոծո։ Փղի վրա նստած: Պապս: Միակ բառը, որն ասել է ինձ:
Հետո հորաքույրերս եկան: Քեթո ու Լեյլա փոթորիկները՝ մի հովանոցի տակ: Երկու չաղլիկ ոնց էլ տեղ էին անում։ Հովանոցը չծալած, խոսքը մեկ արած՝ սկսեցին վրա տալ հորս:
– Մենակ թե բաց ականջ գտնեն, մտնեն մեջը, էս ինչ խասյաթ ունեն, տո՛։
Հայրս՝ նավթավառի մոտ, ձեռքերը մեջքին՝ սպասում էր՝ թեյնիկը եռա:
– Չես տենո՞ւմ՝ ինչ խաբար ա երկրում, ամեն ինչ տակնուվրա, խառնվել ա իրար, շունը տիրոջը չի ճանաչում։
– Ինչ ա լինելու հետո՝ մարդ չգիտի, իսկ դու էրկու ոտդ մի կոշիկի մեջ ես դրել ու տղուդ բախտի վրա քար ես գցում, կործանում ես, ղմերթո՜, ի՞նչ ա էս մարդու մտքին, ցած իջի, ձեն հանի, Աստված չե՞ս, դու՛ մի բան ասա, դու՛ սրա գլուխը մտցրու,– Քեթո հորաքույրս աջուձախ ցիրուցան էր անում մոխիրը։
– Հայկական քթիցդ էլ էն կողմ աշխարհ կա, այ տղա, բայց վրեդ խաբար չկա։
– Գոնե հայկական խորամանկությունը խոդի քցի։
– Ինքն ու իրա գրքերը, ուրիշ ոչինչ ու ոչ ոք, լավ, էդ գրքերից մի գրամ խելք գոնե չհավաքեցի՞ր,– Լեյլա հորաքույրը կատաղած քորում էր արմունկը,– ժամանակները փոխվեցին, իսկ դու էդ հալից ընկած էշն ես տանջում, չես հասկանո՞ւմ՝ էդ էշը քեզ հեռու չի տանի։
– Էդքանը կջոգի, երբ էշը ծառը կհելնի։
– Տղեդ մի օր էրեսով կտա քեզ, ու բերանդ ջուր կառնես, չես իմանա՝ ինչ ասել ու․․․
– Ու ի՞նչ էրեսով ես էրեխուդ էրեսին նայելու։
– Կհարցնի՝ էս երկրում էդքան դպրոց կար, իսկ դու հենց հայկականի՞ն կպար։
– Հայաստանում ապրեիք՝ ձենձուն չէի հանի, բայց Վրաստանում եք ապրում, տնաշեն, Վրաստանում, երկիրն էլ խառը, խարխուլ, «Մխեդրիոնին»[3] մի կողմից, Զվիադը՝ մյուս, իսկ դու մեջտեղում հայկական դպրոց ես խաղացնո՞ւմ։
– Կամ էդ ո՞նց հանկարծ մեջիդ հայը արթնացավ, ո՞ւր խփեցիր գլուխդ։
– Իսկ ո՞վ ասեց, որ դու հայ ես, ինչ ա թե մեր հերը Վարդանյան էր, ուրեմն դու հա՞յ ես, եթե ուզում ես իմանալ՝ մեր հերը ավելի շատ ռուս էր, քան հայ, հիմա չասես՝ ըտենց չէր, հայի թիքա չկար վրեն, հայերեն մի բառ սկի չգիտեր, սիրտն էլ՝ վեչնի ռուս բոզերի մոտ։
– Իսկ դու տղուդ ուզում ես զոռով հայացնել՝ սպիտակ ագռավ սարքել սև ագռավների երկրում ու․․․
– Ու չես մտածու՞մ, որ Զվիադը շուտով էդ հայկական դպրոցներն էլ կվերացնի, ո՞վ թույլ կտա հայերին լպտալ էս երկրում․․․
– Ի՞նչ ես հետո անելու, ո՞նց ա կեսից սովորելու վրացականում, երբ էրկու քոռ տառ չի իմանա ու․․․
– Եթե խոսելու աշխարհի առաջնություն լիներ, տղես, ամեն տարի հորաքույրերդ կհաղթեին։ Պիտի համբերությամբ լսես նրանց, ու հույս չունենաս, որ նրանք թույլ կտան քեզ մի բառ խցկել, համբերությամբ լսի նրանց․ իժի լեզու ունեն, բայց բարի սիրտ:
Թեյնիկը ֆսֆսացրեց:
Լեյլա հորաքրոջ արմունկը կարմրեց։
Հայրս թեյնիկը վերցրեց կրակից:
– Տղես, բաժակս տուր:
Սեղանից վերցրի արծաթագույն բաժակակալով բաժակն ու տվեցի նրան: Հայրս մի կարևոր բան էր ասելու՝ պռոշները ատամների տակ, հոնքերը քթարմատին։ Իսկ հորաքույրերս՝ կազմ ու պատրաստ, ծխախոտի նոր գլանակներով զինված: Հայրս բաժակի մեջ գլգլացրեց ջուրը, երկու գդալ շաքարավազ լցրեց (թեև երբեք քաղցր թեյ չէր խմում), անշտապ խառնեց, խոր շունչ քաշեց, մի կում արեց, ծամածռվեց ու ձեռնափերն իրար խփեց.
– Մդա՜, ոնց որ էլի անձրև ա գալու այ․․․
– Դու չես լսո՞ւմ, որ ասում են՝ Վրաստանը վրացիների համար ա, դու հասկանո՞ւմ ես, որ էրեխուդ զրկում ես երկիր ունենալուց,– պայթեց Քեթո հորաքույրս, ձգվեց, թևիցս քաշեց ու թաքցրեց ինձ իր ծոցի մեջ։
– Ո՞վ ա ասում, է՞․․․
– Զվիադը։
– Ականջովդ ես լսե՞լ։
– Չէ։
– Ես էլ՝ չէ։
– Բայց ի՞նչ նշանակություն՝ ով ա ասել, Զվիա՞դը, թե՞ Տարիելը, ասենք թե Զվիադը չի ասել, ասածը դրանից կորա՞վ։
– Բոլորի լեզվին էդ ա փաթաթած։
– Մեկն ասեց՝ հազարը կրկնեց։
– Էդ մեկը չկա, իսկ հազարը կա։
– Էսօր մի բան են ասում, էգուց ուրիշ բան կասեն,– թափ տվեց ձեռքը հայրս։
– Հետո՞․․․
– Ամեն ժամանակ իր օրհներգն ունի։
– Ուրեմն բարի էղի՝ հիմիկվա օրհներգի տակ կանգնես ու ձեռդ էլ կրծքիդ դնես։
– Իսկ երբ փոխվի, ձեռս ո՞ւր տանեմ․․․
Քեթո հորաքրոջ փոփոլ գրկի մեջ տաք էր, կտուրի շուրջը գնացք էր պտտվում, ծնկներս էլ չէին մրմռում, էնտեղ ոչ մի Սպիչկա չկար, էնտեղ հորաքույրս ինձ սիրում էր, էնքան էր սիրում, որ թուրը ձեռքին պաշտպանում էր ինձ ինչ-որ բանից, ինքն էլ կարգին գլուխ չէր հանում ինչից, սպիչկաներից, ամեն ինչից ու բոլորից, էնտեղ ես չաղ էի, վրես շատ միս կար, հորաքույրս գոհ էր, կմշտում էր ինձ ամեն կողմից ու հրճվում, որ չաղ եմ, որ շատ միս ունեմ ոսկորներիս վրա, որ պաշտպանված եմ, որ նման եմ իրեն, ու ինձ այլևս երբեք չի ասի՝ նիհար ես, լղպոր, մաշկ ու ոսկոր, ծուռտիկ ոտքերով, հյուծված, ահավոր սպիտակ, հոգին փչած ուրվական, նրա ուզած թմբլիկ տղեն էի խմորի երկու գնդերի արանքում, ուր լիքը ծուխ կար, ուր գլանակներով նրա վախերն էին, հոգսերը, հայհոյանքները, խաչբառերը, ուր ձեռ էի առնում նրան, որ ամեն գնով փրկում է ինձ, դողդողում վրաս, վախենում ամեն մի մանրուքից, երևի հունիսի մեկից սկսած, երբ կտրվեց ճոպանուղու լարը, նույն ճոպանուղու, որով էդ նույն օրը բարձրացել էինք զբոսայգի, ու նա մի քաղցր ամպ դրեց ձեռս, որն ինձ հասցրեց մյուս ամպերի մոտ, որտեղ նկարվեցինք կարմիր ավազի վրա կանգնած, ուրախությունից կարմրած, իսկ հետո տանը հեռուստացույցից իմացանք, որ ճոպանուղին պոկվեց[4], ու հորաքույրս տակը թրջեց, ետ կանգնեց դեղին կլորից, նստեց ու ծխախոտ վառեց, մայրս մաքրեց չիշիկը, կրակի վրա թեյնիկով ջուր դրեց, Քեթո հորաքույրս կուլ տվեց ծուխն ու նայեց հատակին, սեղանի վրա ճզմեց ծխախոտն ու ամուր գրկեց ինձ իր հսկայական թզերի մեջ, ուր գնացքը պտտվում էր կտուրի շուրջը, հավը անձրևաորդ էր հանում պապուս կոշիկից, ես մակարոն էի ուտում, տատս հայհոյում էր պապուս, պապս նրանից պաշտպանվում էր կրծքին խփած մեդալներով, հայրս քիթն էր քչփորում հոր ու մոր արանքում, հետո հոր քիթն էր քչփորում մոր քթի տակ, իսկ պուճուրացած հորաքույրս՝ սպիտակ գոգնոցով, գլխին սպիտակ ժապավեն, ծխում էր քիչ հեռու կանգնած՝ երկար ու հաստ գլանակ, մոխիրը թափ էր տալիս իր դպրոցական պայուսակի մեջ ու ծիծաղում էր, իսկ տարայի մեջ մուրացկանի թողած լոբու մի հատիկի վրա անձրև էր գալիս՝ ծվիմա, ծվիմա, ժուժունա ծվիմա։
– Ժու-ժու-նա ծվիիի-մա մոոո-վի-դա, դի-դի մինդո-րի դա-նա-մա[5]՜․․․
Քեթո հորաքույրս ծիծաղեց։ Լեյլա հորաքույրս ծիծաղեց։ Մաման-պապան ծիծաղեցին: Ես էլ ծիծաղեցի։ Ու անձրև եկավ՝ ծիծաղի պես հեշտ։
[1] Վրաց․՝ «Ես փոքրիկ վրացի եմ / Կովկասյան լեռների որդի, / Քարթլ-Կախեթին, Իմերեթին, / Գուրիան ու Սամեգրելոն, / Բոլորն էլ իմ հայրենիքն են, / Իմ սիրելի Վրաստանը», Դուտու Մեգրելիի (1867 – 1938) բանաստեղծությունից։
[2] Սեմյոն Բուդյոննի (1883-1973)- Խորհրդային Միության մարշալ, զորահրամանատար։
[3] «Մխեդրիոնի»՝ ռազմական կազմակերպություն, հիմնվել է 1989-ին, մասնակցել է աբխազական պատերազմում ու Զ․ Գամսախուրդիայի դեմ ռազմական հեղաշրջմանը։
[4] Թբիլիսիում Մթածմինդա սարի ճոպանուղու ողբերգությունը, 1990-ի հունիսի 1-ին Մթածմինդայի զբոսայգի տանող ճոպանուղու վագոնիկները պոկվեցին կտրված ճոպանի հետևանքով, զոհվեց 19 մարդ։
[5] Վրացական մանկական երգ՝ «եկավ անձրևն ու թրջեց մեծ դաշտը․․․»։
