Ինչքան էլ փոխվում են ժամանակները, և ծանրանում` կյանքը,
պոեզիան մնում է մարդու լուսավոր ու հավատարիմ ուղեկիցը: Եվ յուրաքանչյուր բանաստեղծ իր ասելիքով, խոսքով փնտրում է Կյանքի ճշմարիտ ճանապարհը:
Բանաստեղծ Թադևոս Տոնոյանի «Երկնքից առաջ» գիրքը աչքի է ընկնում գեղարվեստական ու կենսական ինքնատիպ հայացքով, հմայքով ու խորքով: Գրողը գնում է Խոսքի ճակատագրին ընդառաջ: Խոսքը դառնում է գալիքի կերտիչը:
«Երկնքից առաջը» ներքին շարժում է դեպի Երկնքի երազելի Հանգրվանը: Երկինքը դառնում է բանաստեղծական հոգու այն տիրույթը, ուր դրսևորվում է ասելիքի` գրողական խոսքի նպատակը, բանաստեղծական մեծ երազը: Այդ երկինքը բանաստեղծի ներսում է, որտեղից էլ հանդարտ մենախոսում է Աստծու հետ:
Իր մեծ նախորդների` Նարեկացու, Խ. Աբովյանի, Հովհ. Թումանյանի, Դ. Վարուժանի, Սիամանթոյի, Մ. Մեծարենցի նման Թ. Տոնոյանն իր պոեզիայում արտասովոր սեր, հավատ ու կարոտ է պահում Աստծո ու իր երկրի հանդեպ: Այնպե՜ս նուրբ է հոսում ամեն երկում այդ խոր սիրո երանգը` գրված փիլիսոփայական խաղաղությամբ: Մի տեսակ թախծոտ ու մեղմ հոգնություն կա այս աշխարհից (‹‹Ճանապարհելուց հոգնել եմ արդեն, // Մնացի մենակ, մենա՛կ…մեն-մենակ»), և քիչ-քիչ մեծանում է նրանից հեռանալու սպասումը. «Ես սպասում եմ Իր աստղանավակին`// Որպես Տիեզեր մեկնող աբեղա »: Սա իմաստավորվում է երկնքի հավերժական լույսի կարոտով: Եվ մորմոք կա ասելիքի մեջ. ի սկզբանե մեղսական լինելու պատճառով չի կայանում ոչ միայն մարդկային, այլև անձնական կատարելությունը, և երկինքը դառնում է երազելի հանգրվան.
Երբ ուժատվում են թևերը հոգվո,
Ու մենք կարոտած երկինք ենք նայում,
Մեզ ետ է կանչում հին, ծանոթ լեզվով
Տիրոջ լույսն անհոդ` աստղը հմայուն:
(«Տիրոջ լույսն անհոդ»)
Աստված էլ է մեծ տառապյալ. նրա աստվածային կատարելությունն էլ չի կայանում մարդու, նրա տառապանքի ու մեղքերի պատառով. չէ՞ որ նա երկնքի անաղարտություն էր տվել մարդուն: Գրողը նրբորեն զգում է տիրոջ դառնացած հոգու ցավը և այն վերապրում բանաստեղծորեն.
Մեզնից տիրոջը բան չի հարկավոր,
Ո՛չ երկրի անկում, ո՛չ մարդու խուճապ,
Բայց նրա Վերքը խորն է այնքան, որ
Չի ապաքինվում մեզ ներելու չափ:
(‹‹Մեզ ներելու չափ››)
Իսկ ու՞մ է տրվելու երկինքը.
Երկիրը` նրան, ով այն նվաճեց
Երկինքը` ով այն երազեց անձայն…
(«Արնոտ մահարձան»)
Երբ երկրից խոսողն ու երկնքից լսողը (‹‹Զույգ աշխարհների անջրպետումը // Ասել-լսելու բայումն է թաքուն››) ներդաշնակվում են խոսքի գեղարվեստի տիրույթում` երկնքից առաջ ու երկրից հետո*, ապա խոսքը դառնում է ակամա միջնորդ` միմյանց միացնելու և մարդկային հոգու փրկության: Հեղինակը, կարծում ենք, սա լեզվա-բանաստեղծական բանաձևով է լուծում.
Խոսքը երկնքի ու երկրի միջև
Ու Մեր միջև է. մեզ է միացնում,
Մեր կյանքն իրապես միշտ կարճ ու քիչ է,
Որ երկրից երկինք ստեղծի անցում:
(‹‹Խոսքի բանաձև››)
Աշխարհի համընդհանուր քաոսում մարդու կյանքը կորստյան մեջ է, և այս ողբերգության մեջ մեծանում է ճշմարիտ կյանքի քաղցր կարոտը.
Մեր ժամն էլ հասավ պատասխան տալու.
Հրեշտակները սպասել չեն կարող,
Այսքա՜ն դիակներ, լերդացած արյու՜ն,
Ճշմարտության սով ու… կյանքի կարոտ…
(«Մեզ կթվա, թե դեռևս մենք կանք»)
Մարդը կորցրել է իր հոգու խաղաղությունը, դուրս եկել իր աստվածային ուղեծրից, նրա հատուցումը կարճ է լինելու, բայց դեռ հեռու է պատժի վճիռը. ‹‹Ծածկել է Տերը ծով, ցամաք ու կյանք, // Բայց ուշանում է Վճիռն ի վերո›› :
Թ. Տոնոյանը հոռետես չէ, փորձում է գտնել հավերժական ծայրաբևեռների` կյանքի ու մահվան, հոգու ու մարմնի միասկիզբ էությունը. նրանք բոլորն էլ մի ոգու աղբյուրից են բխում: Հիշենք Լև Տոլստոյի ‹‹Հարություն›› վեպը, ուր ծեր գեներալը կարծում էր, որ հոգիները իրար ճանաչելու են միայն բոլոր երկրային բաներից զտվելուց հետո կամ դրա նման մի բան, իսկ նկարիչը կարծում էր, որ հոգիները իրար ճանաչելու են այն լույսով, որ բխելու է հոգգիների եթերային մարմնից:
Թադևոս Տոնոյանը նրբորեն մեկնում է մարմնի` իբրև անցողիկի, և հոգու` իբրև հավերժի խորհուրդը: Հոգին երկնային է, երկնքին ձգտող, իսկ մարմինը` երկրին: ‹‹Ես բաժանվում եմ իմ եկեղեցուց. Հրաժեշտ մարմնին›› շարքը մարմնի և հոգու հավերժական պայքարն է, որտեղ հոգին միշտ անանց է. և սրա հենքի վրա են փոխպայմանավորվում մնացած գեղարվեստական-ծրագրային շարքերը` ‹‹Հայաստան, աշուն, վերջին չուն դրախտ: Աստծո մի գավառ››, ‹‹Որ նախ պիտի լինի խոսքով››, ‹‹Պատվիրաններ աստղանավորդին (Աստղային բանաձև)››, ‹‹Ագռավաքարի երկու կողմում››, ‹‹Ուղերձներ մինչ աքլորականչ››:
Գրողը մարմինն ու հոգին, երկիրն ու երկինքը նույն գեղարվեստական տիրույթում է բանաստեղծականացնում. մարմինը կյանքի տաճար է, ուր հոգին պիտի մերձենա երկնքի տաճարին. ‹‹…տու՜ր ինձ, տու՜ր պարզ մի նշան ու փոքրիկ հերքում, // Որ իմ ուժերը ճամփան դեպի քեզ գտնեն ու հարթեն››: Դեռ Դավիթ իմաստունն էր հավատում փրկության տանող այս ուղուն. ‹‹Իմ անձը փրկողն Աստված է›› (Դաւթի սաղմոսների գիրքը 41. 12 ): Իսկ Տ. Չրաքյանը (Ինտրան) կարծում էր, որ կոչված ենք կատարելագործվելով մերձենալու աստվածային կատարելությանը. «Զրկանքներն ու տառապանքները որ մարմնոյն հետ յարընչական են, անհրաժեշտ են հոգւոյն բուն կրթութեան: Երբ կեանք մը կþ աւարտի, հոգին աւելի կամ նուազ պայծառօրեն կը գիտակցի իր ըրած բարոյական շահուզէնին, և նախասահմանեալ ձեւով ու րոպէին, վերստին կը ծնի աշխարհի կենաց` նոր մարմնառությամբ: Իւրաքանչյուր կեանք դէպի կատարելագործում ամբարձման շարժում մըն է շնորհիւ այն դաստիարակության` որ պիտի ընծայէ վերամարմնացեալ հոգւոյն» (Ոստան», ամսագիր, թիւ 1, Կ. Պոլիս,1911, էջ 226):
Մարմինն ու հոգին ներդաշն չեն: Բայց միևնույն ժամանակ նրանք նույն սկզբի տարբեր դրսևորումներն են: Մարմնի մեջ հոգի կա, հոգու մեջ` անմահություն.
Իմ մեջ են ապրում մարմինն ու հոգին,
Ու ես` Հորս մեջ` քառասուն տարի,
Նա էր` մի օր ինձ զատելով հողից`
Պարգևեց նաև ջերմացող մարմին:
(‹‹Իմ մեջ են ապրում մարմինն ու հոգին››)
Մարմինը յուրօրինակ ‹‹ագռավաքար›› է, որը կբացվի հոգու ‹‹համբարձման›› ժամանակ: Երբ գա հոգու ժամանակը, մարմինը, երկնային զգեստ հագնելով, կզատվի մեղքից` վերջնականգառից.
Ինչ փորձություն են միսն ու արյունը, երբ հոգու բռան
Մեջ պսպղում են հավերժի թուրը, ցորենն ու գարին:
Երբ պսպղում են հավերժի թուրը, ցորենն ու գարին,
Հնչում են նորից արարչական զանգ ու մուրճ ու կռան,
Հոգին մարմին է առնում վերստին ետևում դռան
Ու դուրս է թռչում հոգին մարմընի վերջնականգառից:
(‹‹Վերջնականգառ››)
Հետաքրքրական է, որ ‹‹Մայրերու հրեշտակներ›› ** գրքում նմանօրինակ բանաստեղծական արծարծում ևս կա.
Հոգիները կ’ ուսանեն լոկ ճախրանքներ ու թռիչք,
Մինչ մարմինները դանդաղ մահվան տենդը կը սորվին…
(‹‹Արարիչը››)
Բանաստեղծը այնքան լավ է զգում, որ ունենք վախճանի հազար ու մի առիթ, բայց Տերը խնայում է մեզ ու փրկում.
Երկրից հեռու է դեռ մեր Երկինքն էլ.
Անջրպետին այս Տերն է իրազեկ,
Նա դեռ փորձում է մեզ էլ առինքնել`
Ընծա բերելով հոգեերազներ…
Գրողը մոտենում է ժողովրդի ոգուն` արյանը, ձայնին, իր ծագման առասպելին, ձուլվում աստվածային տարերքին` իր անանձնական ապրումների, անձնական որոնումների գնով (‹‹Հայաստան, աշուն, վերջին չուն դրախտ: Աստծո մի գավառ››, ‹‹Պատվիրաններ աստղանավորդին (Աստղային բանաձև) ››, ‹‹Ագռավաքարի երկու կողմում››): Արյունը հիշողություն է, ժամանակ, ուժ, կանչ, տիրոջ ձայն: Վերը նշված ծրագրային շարքերով, ըստ իս, նպատակ կա և երազ` Հովհ. Թումանյանի, Դ. Վարուժանի ոգով իր ցեղին տալու Երկնքի հասցեն (‹‹Համաստեղման կարգ››)` ազգային հասցե կերտելու համար. ‹‹Սակայն եթե երկնքին մոտենանք, հասնենք, // Հողը դարձյալ ետ կգա, կունենանք հասցե›› (‹‹Հասցե››), որ ‹‹…աշխարհային ոչ մի տարերք // Չկարողանար մեզ ջրահեղձել››, սա ‹‹վերառաք›› սիրո հասցեն է: Նա վերաիմաստավորում է հայ ժողովրդի պատմության գեղարվեստը, իմատավորում գալիքը, բանաստեղծորեն արգասավորում հոգևոր հողը: Այս առումով բացառիկ գյուտ է ‹‹Հայաստան, աշուն, վերջին չուն դրախտ: Աստծո մի գավառ››` շարքը: Հատկապես ‹‹Հայաստան›› խորունկ բանաստեղծությունը:
Հայությունը դարերի ընթացքում սովորել է մահվանը հաղթել Աստծո ‹‹Բան›› -ով: Մեր ազգայինի մեջ շատ համամարդկայնություն կա, մեր էության մեջ չար չկա, փորձություն կա: Եվ պատահական չէ, որ մեր հոգու խոսքի` աղոթքի մեջ տագնապ ու խնդրանք կա` չարին չհակվելու, փորձության չգնալու: Մեր ներսի ու դրսի տարածքը հոգևոր է, մեր սահմանն անսահմանն է (‹‹Ուր էլ որ գնամ` միշտ Հայաստան է››), մեր ճակատագիրն էլ` մեր անսահմանության մեջ: ‹‹Հայաստան›› բանաստեղծությունը ամենաբնութագրականն է մեր լուսեղեն ձգտման, մահվան հաղթահարման.
Իմ ցեղն իր ամեն, ամեն բարբառում,
Որպես հաց` Տիրոջ ձեռքերով հնձած,
Իր խոսք ու գիրն էր արդեն ամբարում
Եվ ուներ արդեն պատմության հնձան`
Ծնունդից ի մահ, Մահից համբառնում,
Ու կյա՛նքի, կյա՛նքի, կյա՛նքի համառում:
Բանաստեղծելիս գրողի միտքը հանկարծ լուսավորվում է, իմաստավորվում, անցնում արագ հասունացման ճանապարհ…նա իր ցեղային հոգեկերտվածքի լինելությունը տեսնում է մշակութային հոգեղենության մեջ` իբրև դեպի Աստված տանող ճշմարիտ ու հավերժական Խոսքի.
Որ իմ սերմը ծլի, մնա ու կատարի,
Պիտի հեղվի Տիրոջ այգի լույս ու ոսկով,
Ես հասկացա,
ես հասկացա
այսքան տարի,
Որ նա՛խ պիտի…
որ նա՛խ պիտի…
լինի Խոսքով:
Այս առումով հետաքրքրական երկ է ‹‹Տոհմածառի էտ››-ը, այն մեր ցեղի հոգու հավերժության առասպելն է.
Տերը նրանց էլ իմաստուն էտով
Տարել է երկինք` մոտիկ իր սրտին,
Որ պտղավորվի աշխարհից հետո
Մեր Տոհմածառը գարունքի ցրտին:
Այն գնում, միաձուլվում է աստվածաշնչյան հավերժական խոսքին. ‹‹Ես եմ ճշմարիտ որթատունկը, եւ իմ Հայրը մշակն է …եւ այն ամէնը, որ պտուղ է տալիս, էտում է, որպէսզի առաւել եւս պտղաբեր լինի: Դուք արդեն իսկ մաքուր եք այն խոսքի համար, որ ձեզ ասացի›› (Հովհաննէս 15. 1,2,3).
Իմ Աստվա՛ծ,
Իմ Խա՛չ,
Իմ Երկի՛նք, գետի՛ն,
Աշխարհը ծնվում, մեռնում է դարձյալ,
Հայրս այգում է` մկրատով էտի,
Ու հեռվու՜մ…
հեռվու՜մ…
դաշտեր են արծաթ:
(‹‹Խաչը ծանր չէ , ես եմ անմարմին››)
Թադևոս Տոնոյանի պոեզիայում ուշագրավ է սուրբ երրորդության բանաստեղծական մեկնումը: Նա զգացել է սուրբ երրորդության անցումների կապն ու խորհուրդը. այն մի հոգեսկզբի, մի էության ժամանակային փոխներթափանցումների, ձևերի (երկնային և երկրային) հավերժական խորհուրդն է. ‹‹Որ գալիս է` Հայր դառնա երազուն, // Որ Հայրն էլ Որդի դառնա վերստին…››: Իր հայրը աստված է, Աստված էլ` հայր: Տարբերությունը ձևերի մեջ է, ոչ էությունների: Ընդ որում` հայրը հանդես է գալիս և՛ իբրև Աստված, և՛ իբրև ծնող, և՛ իբրև իր էության հոգեսկիզբ («Ու դեռ չեմ կարող անցնել քո ճամփան»): Գրողը նաև ներքին կապ է տեսնում լռության և խոսքի միջև` փիլիսոփայական, նաև խոհախրատական նուրբ ենթատեքստերով («Որ նախ պիտի լինի խոսքով» շարքը և այլն):
Թ.Տոնոյանը այն գրողներից չէ, ովքեր արհամարհում են դարավոր ավանդները, ձևը, լեզուն, գեղարվեստական հոգեբանությունը տողում և տողից դուրս: Զգայուն բանաստեղծը, կարելի է ասել, մայրական տագնապով է պաշտպանում իր երկրի լուսեղեն լեզուն, այդ լուսավոր լեզվի հայրենիքը, իմաստնությունը, դրանց կապն ու խորքը: Ակներև են բանաստեղծական ձևերի հետաքրքիր լուծումները («Ու դեռ չեմ կարող անցնել քո ճամփան», «Պարգև ու պատիժ, կյանք ու մահ», «Արնոտ մահարձան», «Թեքված դաշտերին», «Հողին ու երկնքին», «Խաչը ծանր չէ, ես եմ անմարմին», «Հայկական չու», «Տարեց երկինք», «Կգա» և այլն), հոգու բառերի նոր տիրույթները` աստղաքարտեզ, աստղափշեր, արծաթաքողին, աստղածեղ, աստղակար, աստղանավ, երկրակարոտ, ընթածիր, ինձնմանին, լուսընթացունակ, լուսատարիք, խոսքի հանք, կարոտաձեռք, կենսադեղ, հարներկա, հոգեերազ, հոգեհեղձում, նավամոլորակ, շողաբանակ, շղթածիր, Տիեզեր, Տիեզրի ծովանկար, և այլն: Երբեմն բառերը գրվում են մեծատառով (Հայր, Երկինք, Վճիռ, Վերք, Մահ և այլն) և հուշում գաղափարի ենթատեքստի կենտրոնացում: Գրական շարադրանքի մեջ բառերն ու ոճավորումները ներդաշնակ են ապրումներին, մնում են գեղագիտական չափի մեջ: Բանաստեղծը դուրս չի գալիս բանաստեղծության բնական սահմաններից, զուսպ ու տարողունակ է գրում հոգում կուտակված ցավը: Ամեն մի բանաստեղծություն ծավալով թերևս քիչ, բայց ներքին արժեքով բարձր է (թվում է` քառյակի ժանրին մոտ), մտահաղացմամբ` ինքնատիպ` ներքնապես կապված մեծ կյանքին:
Թ. Տոնոյանը կարողանում է նաև բարձրից նայել աշխարհի և մարդու անցուդարձին, բանականությամբ հասնել բանաստեղծությանը, նրա խոսքին, գրին: Նա այս փոքրիկ գրքով, բայց անմնացորդ նվիրումով, կյանքով ու հույսով լեցուն բանաստեղծություններով փաստում է` Աստծո երկնքի դուռը միշտ էլ բաց է խոնարհ հոգու առջև, և դարձ կա մոլորյալ մարդուն, որովհետև նա միշտ էլ երկնքի մեջ է` երկնքից առաջ: ‹‹Սերմը զարմի›› երկը ամենալավ բնութագրումն է իր և իր ստեղծագործության դերի ու նշանակության. ‹‹ Ու ես եկել եմ, որ երգս զատի // Տիրոջ երազանք ու մարդու անուրջ››: Եվ ի վերջո, ներքև թողած և՛ չարիք , և՛ ցավ` հյուսում է անցողիկ կյանքի հնագույն մեղեդին` հավերժ ընթացքի և անցնող մարդու. ‹‹Եվ ում սրտում կա մի կտոր երկինք, բաժանիր նրանց››:
* Ուշագրավ է, որ այս գիրքը իր թեմատիկայով, արծարծված բանաստեղծական խնդիրներով ակամա զուգահեռվում է նախորդ բանաստեղծական ժողովածուի` ‹‹Երկրից հետո››-ի հետ:
** Թ. Տոնոյան, ‹‹Մայրերու հրեշտակներ››, Եր. 1997. էջ 3:
