Հայկ Համբարձումյան | Ագռավաքարի դռները թակելով. Էպոսը հետանկախության շրջանի պոեզիայում

Հայ պոեզիան էպոսի գրական-բանաստեղծական մշակումների ու անդրա­դարձ­ների մեծ փորձառություն ունի։ Էպոսի առաջին պատումի գրառումից ի վեր տասնյակ պոետիկ մշակումներ են եղել՝ ստեղծված տարբեր նպատակներով, նախատեսված ընթերցողական տարբեր շրջանակների համար, գաղափարական տարբեր ուղղվածությամբ։ Բանավոր էպոսի այդ գրական մշակումները մեծապես նպաստել է են «Սասնա ծռերի» հանրային ճանաչմանը։ Մասնավորապես Հովհաննես Թումանյանի «Սասունցի Դավիթ» պոեմը (1903 թ․) մեր էպոսի ամենից հայտնի տարբերակն է և իր ձևաբովանդակային ամբողջականությամբ, գաղափարի և իրացման, ներդաշնակությամբ անգերազանցելի է մնում մինչ օրս։ Թեև ինքը՝ Հովհ․ Թումանյանը այդքան էլ գոհ չէր այդ մշակումից և ծրագրում էր ևս մեկ անգամ մշակել էպոսը, այս անգամ արդեն՝ ոչ միայն երեխաների համար։ Սակայն հենց այս մշակման միջոցով են մեծապես ձևավորվել «Սասնա ծռերի» մասին լայն հանրության պատկերացումներն ու ընկալումները, որոնք գերիշխող են մինչ օրս։

Բացի գրական ամբողջական կամ մասնակի մշակումներից, խորհրդային տարիներին, հատկապես 1939 թվականին՝ էպոսի 1000-ամյակի հոբելյանական միջոցառումների շրջանում բազմաթիվ են եղել «Սասնա ծռերով» ներշնչված, կամ էպոսի հերոսներին բանաստեղծական անդրադարձները, առանձին մոտիվների ու գաղափարների իրացումները։

Արդեն խորհրդային վերջին տարիներին, արմատներին վերադարձի, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքի պայմաններում էպոսն իր տարբեր մոտիվներով, խորհրդանշաններով, գաղափարներով վերադառնում է գրականություն։ Այս շրջանում հրատարակված գործերից հիշատակելի է մասնավորապես բանաստեղծ, թարգմանիչ Հրաչյա Բեյլերյանի «Մհերի դուռ» բանաստեղծությունների ժողովածուն (1988 թ.)։ Այստեղ թեև էպոսից մեջբերումներ, կամ ուղիղ հղումներ չկան, սակայն բանաստեղծությունների ընդհանոր տրամադրությունները, քնարական հերոսի ներամփոփ, օտարված տիպը, հիշեցնում է էպոսի Փոքր Մհերին։ Ուշագրավ է, որ ավելի ուշ՝ 2011թ․ Հր․ Բեյլերյանը «Նարցիս» գրական հանդեսում հրատարակում է Փոքր Մհերին նվիրված չորս փոքրիկ պոեմ, իսկ առաջաբանում նշում է, որ դրանք գրել է 20-21 տարեկան հասակում, սակայն ինչ-ինչ պատճառներով հրատարակել է միայն հիմա։ Նույն առաջաբանում Հր․ Բեյլերյանը չափազանց ուշագրավ մի միտք է հայտնում էպոսի մշակումների մասին․ «․․․էպոսը չի տրվում «մշակման». այն կարող է ժողովրդին դյուրահաս լեզվով վերապատմվել, ինչպես փորձել է անել Թումանյանը, կամ կարող է «հավաքական տեքստի» բերվել, ինչպես Մանուկ Աբեղյանն է «գաղափարախոսաբար» արել` ըստ իր ճաշակի․․․»(էջ 64)[1]։

Հր. Բեյլերյանի այս միտքը փաստվում է «Սասնա ծռերի» հետ թեմատիկ ու մոտիվային ընդհանրություն ունցող մեծ ծավալի բանաստեղծական գործերի՝ պոեմների ուսումնասիրությամբ: Ի տարբերություն առանձին բանաստեղծությունների, նաև արձակի իրացումների էպոսի մոտիվներով գրված պոեմները, գեղարվեստական իրացման բարձր մակարդակով աչքի չեն ընկնում։ Որպես կանոն այս գործերում առաջնահերթ կարևորվում է թեմատիկ-գաղափարական նպատակադրումը, իսկ գեղարվեստական իրացումը զիջում է։

Հեղինակները մեծ մասամբ չեն կարողանում գեղարվեստական համապատաս­խան լուծումներ գտնել, հիմնավորել էպոսին անդրադարձի իրենց նպատակները։ Ընդհանրապես մեծ ծավալի էպիկական կամ քնարաէպիկական պոեմը որպես ժանր որոշակիորեն սպառել է իրեն։ Եվ այս պարագայում այս ստեղծագործութ­յունները անխուսափելիորեն հիշեցում են այս ժանրի նախորդ՝ հայ դասական գրականության մեջ իրացումները, մասնավորապես Հ․ Թումանյանի, Ա․ Իսահակյանի, Հովհ․ Շիրազի, Ս․Կապուտիկյանի, Պ.Սևակի պոեմները, նաև դրանց որոշակի ազդեցություն է նկատելի։ Ժանրը, թեման նաև էպիկական սյուժեներն ու մոտիվները պարտադրում են որոշակի բառապաշար ու ոճ, պաթետիկ տոնայնություն, համապատասխան արտահայտչամիջոցներ ու տիպականացում։ Իհարկե, ոչ բոլոր հեղինակներն են պահպանում այս սկզբունքները կամ տեղյակ են դրանցից ընդհանրապես, սակայն նույնիսկ կիրառության դեպքում ստեղծված գործերը ժամանակավրեպ ու շինծու են թվում։

Այսպիսի տպավորություն կարող ենք ստանալ ընթերցելով Արթուր Արմինի(Բաբայան) «Փոքր Մհեր»[2], Դերենիկ Գևորգյանի  «Ագռավաքար»[3], Դավիթ Հովհաննեսի՝ «Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր»[4] պոեմները,  Ռազմիկ Դավոյանի «Ծովինար. հայոց հնագույն նախապատմական էպոսը»[5]  չափածո հատվածներով արձակ գիրքը:

Այս պոեմների մի մասում հեղինակները ձգտում են հարազատ մնալ էպիկական աշխարհի կառուցման սկզբունքներին, մյուսներում էպոսն ու էպոսի հերոսներն արդիականացվում են, բերվում նոր ժամանակներ՝ կորցնելով իրենց գեղարվեստական ամբողջականությունը:

Շատ դեպքերում հեղինակները ոչ թե ներշնչվում են էպոսով, այլ փորձում օգտվել «Սասնա ծռերի» հանրաճանաչությունից՝ ենթադրելով, որ հեշտությամբ կարող են էպոսի ինչ-որ մոտիվի կամ հերոսի շուրջ նոր ու արդիական պատում ստեղծել։ Սակայն մեր ազգային էպոսն իր խորությամբ, գաղափարական բազմաշերտությամբ, մոտիվային հարստությամբ իր նկատմամբ համապատասխան ակնածանք ու վերաբերմունք է պահանջում և ձախողվում են պարզունակ ու շահադիտական մոտեցումները։

Էպոսի կերպարների արդիականացման այս փորձերը հիմնականում կարելի անհաջող համարել։ Այստեղ թեմատիկ-գաղափարական առանցքը՝ մեր գրականության մեջ և հանրային դիսկուրսում անընդհատ կրկնվող գաղափարներն են,  արտահայտության հիմնական ձևը՝ մեծմասամաբ պարզունակ հայրենասիրական հռետորաբա­նությունը, գերիշխող տոնայնությունը՝ կարոտը,  դժգոհությունը, ապա նաև հպարտությունը: Ներկայացվող գաղափարները շինծու են թվում: Հաճախ դրանցում նկատելի է, որոշակի պետական պատվեր, գուցե ոչ ուղղակի, սակայն օրվա իշխանությունների քաղաքական դիսկուրսի որոշակի արձագանքների ձևով։

Այս տեսանկյունից բնութագրական է ժամանակակից հայտնի բանաստեղծներից մեկի՝ Արտեմ Հարությունյանի օրինակը. 1998 թվականին ասուլիսներից մեկում նշում է, որ նոր էպոս է գրում՝ «Ռոբերտ Քոչարյան» անունով և ավելացնում.   «Մեծ սպասումներ ունեմ Ռոբերտ Քոչարյանից, որովհետեւ նա իր ժամանակի հրամայականն է… Պետք է ճշմարիտ, լավ, Սասունցի Դավթի պես մի տղա գար, որպեսզի զգար պահի կարևորությունը…»:[6]

Բարեբախտաբար կամ դժբախտաբար Արտեմ Հարությունյանն այդ պոեմը չի գրում, կամ հրատարակում: Այստեղ կանգ չենք առնի պոեմների մանրամասն քննության վրա, դա թողնելով  մեկ այլ առիթի, ավելի հետարքիր ու բազմազան են էպոսին՝ բանաստեղծական անդրադարձները:

Հետանկախության շրջանում էպոսի բանաստեղծական ընթերցումները  համապատասխանում են  ժամանակաշրջանի հասարակական տրամադրութ­յուն­ներին ու ընկալումներին, արտացոլում են իշխող գաղափարական մտայնութ­յունները։ Ինչպես արձակի դեպքում է, պոեզիայի պարագայում նույնպես, էպոսի նկատմամբ վերաբերմունքը տատանվում է պաշտամունքի հասնող ակնածանքից, մինչև նվազաբերությունը, հեգնանքն ու սարկազմը։ Էպոսի հերոսները շարունակում են ոգեշնչել ժամանակակից բանաստեղծներին, ընկալվում են որպես ազգային զարթոնքի, ժողովրդական երազների ու սպասումների խորհրդանիշեր կամ ընդհակառակը՝ մերժվում, ծաղրվում, դիտարկվում որպես խունացած անցյալի ստվերներ ու զարգացումն արգելակող մտածողության կաղապարներ, որոնցից պետք է ազատվել։

Հետանկախության շրջանի գրական մամուլում և բանաստեղծական ժողովածուներում կարելի է հանդիպել էպոսի հերոսներին ու նշաններին տարբեր անդրադարձներ՝ տարբեր սկզբունքներով։  Օրինակ, 1990-ականների սկզբի համար բնութագրական է իրականության ու էպիկական աշխարհի հակադրության մոտիվը։ Այն գտնում ենք Սասուն Գրիգորյանի «Մենք լավ տղերք» ենք բանաստեղծության մեջ է, որն արձագանքում է պատերազմական իրավիճակում գտնվող երկրի հոգսերին ու մտահոգություններին․

Իմ թուր-կեծակին որտե՞ղ է, տվեք․
Մենք թշնամու դեմ թղթով ենք կռվում
Մարտը չշահած, ախ, շուտ ենք մեռնում
Մենք լավ տղերք ենք, ափսոս ձի չունենք [7]։

Ինչպես արձակում էր, պոեզիայում նույնպես գերիշխող են էպոսի ամենից հակասական հերոսին՝ Փոքր Մհերին և այս կերպարի իմաստաբանական դաշտում ընդգրկված նշաններին ու մոտիվներին  անդրադարձները։ Մհերը կրկին երկակի ընկալում ունի՝ որպես սպասվող ու երազելի փրկիչ, կամ որպես հնացած արքետիպ-կաղապար։  Օրինակ, Սիլվա Կապուտիկյանի ուժեղ ու տպավորիչ «Ադամամութ» շարքի «Ներհակություն»  բանաստեղծության մեջ Փոքր Մհերը պայքարի խորհրդանիշ է․

Ահա փողփողում է հայաշխարհի վրա
Անկախության դրոշն  երազելի,
Ու դարերի իղձը կարծես դարձել իրավ,
Ներշնչում է բերկրել ամեն հայի։
Ուրեմն ինչո՞ւ եմ ես կանգնել այսպես հեռու,
Չեմ խառնվոււմ հախուռն այս ցնծության,
Այդ ես չէի՞ միթե դժնի տարիներում
Իմ երգերով, խոսքով, իմ էությամբ
Ուզում էի ճեղքել՝ Մհերի պես խռով,
Քարանձավի մութն ու ժայթքել դուրս,
Փշրել կապանքները՝ խրված հազար տեղով
Իմ աշխարհին, հողին, խրված հոգուս[8]․

Պայքարի ու ընդվզման հետ միասին Մհերը այստեղ թերևս ինչ որ չափով արտահայտում է բանաստեղծության քնարական հերոսի կասկածն ու վախը՝ ծնված նոր իրականության անորոշությունից։ Հերոսուհին մտավախություն ունի, որ հայ ժողովրդին այս ազատությունը դեռ շատ փորձանքներ է բերելու։

Տարբեր ընթերցումների է ենթարկվում հատկապես Մհերի փակման վայրը՝ Ագռավաքարը։ Քարայրի մոտիվը կամ քրոնոտոպը հետանկախության շրջանի պոեզիայում դառնում է մի ընդգրկուն խորհրդանշան, ամենատարբեր, երբեմն իրար հակասող իմաստներով՝ ազգային բարդույթների հավաքատեղիից մինչև իմաստության ու արժեքների գանձարան։ Ժամանակի հետ որոշակիորեն փոխվում են անդրադարձի երանգները, գերիշխող են դառնում հեգնանքն ու սարկազմը։ Օրինակ, Էդվարդ Միլիտոնյանի «Ագռավաքարը» բանաստեղծությունը, հայ ժողովրդի մշտական սպասումների ու վախերի մի ցայտուն պատկեր է։ Հեղինակը հեգնում է թե՛ սպասողներին,   և թե՛ քարայրը, տալիս է Մհերի կերպարի մի նոր մեկնաբանություն․

Մարութա սարի գագաթին կանգնած այս էլ քանի դար
Ձենով Օհանը, Քեռի Թորոսը,
Նաև այն խղճուկ պառավը, անգամ Խանդութ Խաթունը
Քառաձայն երգչախմբի հանգով գոռում են,
Գոչում, ճչում են, պաղատում`
Դուրս արի, Փոքր Մհեր, դուրս արի Ագռավաքարից,
Դուրս արի, բալա, ախր պաղ քարանձավում
Էլ հոդացավ, էլ ռադիկուլիտ, էլ չգիտեմ ինչ կվաստակես:
Քարը փեշիցդ թափի, դուրս արի, բալա,
Մեկ է, ոչ ցորենը քանց մասուր կդառնա, ոչ էլ մասուրը` ցորեն:
Դառնանք ասենք, որ նրանց միացավ Էդգար Պոյի ագռավը,
Դառնանք ասենք ապա, որ նրանց ձայնակցեց
Նույնիսկ մի հասարակ քար:
Սասունցու կողով այս Փոքր Մհերը իր էշն է քշում:
Այդ ընթացքում Ագռավաքարը դանդաղ, ծանր բարձրանում է
Լեռը,
Ապա թավալգլոր` մինչև լեռան ստորոտ:
Ել ու վար,
Վար ու ել:
Այս էլ քանի դար:
Մեզ մնում է արձանագրել` Փոքր Մհերը մեր Սիզիփոսն է,
Բայց Ագռավաքարի ներսում:
Ագռավի պես վեր է ելնում:
Քարի պես գլորվում է վար[9]:

Էպոսի ոճավորմամբ, սակայն խորհրդավոր պատկերների ու խորհրդանշանների նվազաբերությամբ, կենցաղայնացմամբ բանաստեղծն արձանագ­րում է հին կաղապարների ու գաղափարների անընդհատական ու անիմաստ շրջանառումը, դրանց վնասակարությունը։  Փոքր Մհերի առասպելը զուգահեռում է էքզիստենցիալ գրականության սիրելի Սիզիփոսի առասպելի հետ: Էպոսի կրտսեր հերոսի ու նրա իմաստաբանության այսպիսի ընկալումը հետագայում տարբեր կերպ իրացվում է այլ բանաստեղծների ստեղծագոր­ծություններում նույնպես։

Մասնավորապես, Կարեն Անտաշյանի «Հայրենասիրական բնույթի ճամփորդական նոթագրումներ» շարքում կարդում ենք․

Մենք շարունակում ենք հավատալ մեր հերոսական կռվին,
իսկ այդ ընթացքում
պզուկոտ տարիքի մի սիրահարված թուրք
«Մհերի դռան» վրա կարմիրով գրում է
“Atatürk+Akgül=Sevmek”
և դաժանորեն անմեղ ժպտում աշխարհին[10]։

Զբոսաշրջիկի ուղեգրական նոթերի միջոցով հեղինակը շոշափում հայ հասարակության համար ցավոտ և այդ շրջանում լայնորեն քննարկվող հարցեր՝ անցյալի հետ առերեսում, իրականության սթափ գնահատական, անցյալի գաղափարական կաղապարների հաղթահարում, ցեղասպանություն, հայ-թուրքական հարաբերություններ։ Կարեն Անտաշյանի «Անտաշատ» գրքում, որտեղ ընդգրկված է նաև վերևում բերված բանաստեղծությունը, մի ամբողջ գլուխ կա «Ագռավաքար» վերնագրով։ Այն բացվում է մի շարք հասկացությունների թվարկմամբ ու ներկայացմամբ, որոնք ըստ հեղինակի պայմանավորում են մեր ազգային էությունը։

Ավանդական,  քարացած պատկերացումների թվարկումը կատարվում է ընդգծված  սարկազմով և բնութագրվում որպես «ազգային հոգեվերլուծության սեանս»։  Թվարկվող  հասկացությունների մեջ իհարկե կարևոր դեր ունեն էպոսի որոշ հայտնի մոտիվներ․ «Հերոս – Վաղինակ Ճպուռյանի օրգանիզմ + Սասունցի Դավթի երևակայություն»(էջ 47)։ Կամ «Ճակատագիր — Դուբլ N 4499. տեսարան «Ծննդոց», էպիզոդ «Բուռ ու կես ջուրը»… 3-4` գնա՛ց… թուու… ամբողջական բուռը թափվում է հրմշտոցի մեջ, կես բուռը հասնում է ինչ-որ մեկին, ով կորչում է ամբոխում…» (էջ 47)։

Ըստ բանաստեղծի կամ նրա քնարական հերոսի, Ագռավաքարը մի վայր է, գուցե հանրագիտարան, որտեղ հավաքվում են ազգային բոլոր մտասևեռումները, ավանդական հասկացությունները, ինքնությունն արտահայտող տարբեր հատկանիշներ, բարդույթներ,  որոնք պետք է հաղթահարվեն, քանի որ խանգարում են ապրել։ Քնարական հերոսի վրա ծանրացող անցյալի հերոսական պատմությունները համեմատվում են  «Պապենական գլխացավի» հետ և ավարտվում անցյալին ուղղված՝ հանգիստ թողնելու խնդրանքով ու իրականություն վերադարձով․

– Պա՛պ, ա՛յ պապ,
գիտեմ, հիշում եմ, կանգնիր,
մենակ եմ հետ դառնալու,
մութ է…
…………………………………………………………………..
Առավոտյան հետ եմ վերադառնում
սուս ու փուս… հազար ու մի գործ կա… զզվել եմ,
մինչ նա իր հայրենի գյուղում թաղված է իր համար-
այնքան հեշտ, որ նախանձից ապրել չի լինում (էջ 53):

Անցյալի պատմության ծանր բեռից ազատվելու մոտիվը հակադրվում հերոսական անցյալն ու այն խորհրդանշող էպիկական հասկացությունների ընդունված ընկալմանը։ Անցյալին ու այն խորհրդանշող էպոսին այսպիսի անդրադարձները իրենց արտահայտության սրությամբ ու բանավիճայնությամբ կա՛մ հասարակության մի մասի կողմից ընդունվում էին զայրույթով ու քննադատությամբ կա՛մ ուղղակի անտարբերության մատնվում։ Սակայն պետք է գնահատել բանաստեղծների խիզախությունը՝ այս խնդիրները գրականություն բերելու առումով։ Մանավանդ եթե հաշվի առնենք, որ փոքրաթիվ են էպոսի այսպիսի ընթերցումները։

Ագռավաքարի՝ որպես ազգային անլուծելի խնդիրների շտեմարանի ընկալումը, ի հակադրություն այն գաղափարի, որ Մհերի քարայրը  հայոց ինքնության ու արժեհամակարգի պահպանության վայրն է, իրացվում է բանաստեղծ Հովհաննես Գրիգորյանի ակնարկների ու հոդվածների՝ «Բաց դռների օր Մհերի քարայրում» ժողովածուում:[11] Այս նյութերում թեև էպոսին ուղղակի հղումներ ու հիշատակություններ չկան, սակայն այստեղ քննարկվող մշակութային ու հասարակական խնդիրները կրկին հանգում են ազգային մտասևեռումներին, որոնք խանգարում են ժամանակակից քաղաքակիրթ հասարակության ձևավորմանը:

Կնճռոտ ու մութ անցյալի, հայ-թուրքական չկարգավորվող հարաբերութ­յունների թեմաներն են իրացվում Աշոտ Գաբրիելյանի «Ագռավաքարից մինչև իմ ծնունդը» և «Փոքր Մհերը Ագռավաքարում» բանաստեղծություններում։ Սակայն ի տարբերություն վերևում բերված բնագրերի, այստեղ առաջնային է ոչ թե անցյալը մոռանալ-հաղթահարելու, այլ հիշելու բանաստեղծական մոտիվը․

Թալեաթի ներբանները հագած
Գյուլի քաղաքակիրթ ոտքերն են
Կեսհայրենիք մտնում…
Եվ կես եղած մի ժողովուրդ
Հայ-թուրքական սահմանի բացմամբ
Փոքր Մհերի վերադարձն է ուրվագծում
Ցորենով բեռնված վագոնների տեսքով…
Ես ոչինչ չունեմ հիշելու.
Ագռավաքարից մինչև իմ ծնունդը
Եղեռն է եղել…[12]։

Այստեղ էլ Փոքր Մհերի փրկչական առաքելությունը կրկին որոշակիորեն կենցաղայնանում է՝ հասարակական ակնկալիքներին համապատասխան, և նույնանում Թուրքիայից Հայաստան եկող հացահատիկի վագոնների հետ։ Բանաստեղծության հերոսը չի հավատում հայ-թուրքական համաձայնագրերի հեռանկարին, քանի որ թշնամին  նույն է, պատմությունը կրկնվում է միշտ, իսկ հայ հանրությունը խնդիրներ ունի հիշողության հետ։

Ժամանակների անփոփոխության, հերոսի օտարման ու ընտրության անորոշության մոտիվները, սակայն արդեն մարդու ճակատագրի մակարդակում  իրացվում են Թադևոս Տոնոյանի «Ագռավաքարի երկու կողմում» բանաստեղծության մեջ․

Դեռ նույնն է ցորենն, ու նույնն է գարին,

Ու ոտքերիս տակ` դարձյալ փլուզում,
Երկու կողմում էլ Ագռավաքարի
Ես եմ,  և´ ներս, և´…
Դուրս գալ եմ ուզում[13]։

Այս թեմային անդրադարձող այլ բանաստեղծների գործերում հիմնական մոտիվները կրկնվում են։ Փոքր Մհերը մե՛կ նույնացվում է ազգային ճակատագրին, դիտարկվում որպես հայ ժողովրդի ինքնամեկուսացման, առասպելական-գաղափարական նույն շրջագծի մեջ անընդհատ պտույտի ու վերադարձի խորհրդանիշ, մե՛կ որպես զարթոնքի ու հաղթանակի խորհրդանիշ՝ զուգահեռվելով նոր իրականությանը, մասնավորապես Արցախյան հերոսամարտի հաղթանակին (Վարդան Հակոբյան)[14]։

Մհերի կերպարի կամ Ագռավաքարի մոտիվների որոշ իրացումներում գերիշխում են մարդու ճակատագրի, աշխարհի ու Աստծո հետ հարաբերության էքզիստենցիալ մոտեցումները։ Դրանք էլ արտահայտվում են որբության, օտարման, մերժվածության անեծքի բանաստեղծական մոտիվներով (Հրաչյա Բեյլերյան, Ավագ Եփրեմյան, Վաչե Եփրեմյան, Թադևոս Տոնոյան)։

Գրողներից շատերն ուղղակի վերարտադրում են և էպոսը գիտեն խորհրդային շրջանի կաղապարներով։ Այս դեպքում այդ անդրադարձները ոչ միայն ձևաբովանդակային նորություններ չեն բերում, այլև հաճախ չեն ամբողջանում, թվում շինծու և ժամանակավրեպ։

Պատճառն այն է, որ էպոսի տարբեր հասկացություններ, հատկապես Փոքր Մհերի կերպարը և նրա փակման վայրը չափազանց տարողունակ խորհրդանիշ-արքետիպեր են, որոնք համեմատելի-համադրելի են շատ տարբեր գաղափարների, տարբեր ժամանակների իրողություններ հետ, ունեն գրական, հասարակական, քաղաքական ընթերցման լայն հնարավորություններ։

Նկատվում է էպոսում արծարծվող գաղափարները համահայական դարձնելու, էպոսը արևելյան Հայաստանի, Արարատ լեռան ու համանուն դաշտավայրի հետ կապելու ձգտումներ: Ինչը տրամաբանական է, քանի որ անկախության շրջանում զգացվում է համազգային, ընդհանրական գաղափարաբանության կարիք։

Կենտրոնական է դառնում Ագռավաքարի՝ Մհերի քարայրի արքետիպ-խորհրդանիշը՝ երկակի ընկալմամբ. որպես ազգային ինքնության, արժեհամակարգի պահպանության վայր և որպես ազգային հիվանդագին մտասևեռումների, բարդույթների, հասարակության զարգացումը խոչնդոտող գաղափարների հավերժական հանգրվան:

[1] Տե՛ս «Նարցիս» հանդես, թիվ 4, 2011, էջ 64-68։

[2] Արմին Ա․, Փոքր Մհեր, Լոս Անջելես, 1992, 1996։

[3] Գևորգյան Դ., Ագռավաքար, Երևան, 2012: Հետայսու այս գրքից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում ՝ փակագծերի մեջ։

[4] Հովհաննես Դ․, Փոքր Մհեր և Դավիթ Տարեգիր (պոեմ նեոդյուցազնական), Երևան, 2016։ Հետայսու գրքից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում ՝ փակագծերի մեջ։

[5] Դավոյան Ռ., Ծովինար. Հայոց հնագույն նախապատմական էպոսը, Երևան, 2015: Հետայսու գրքից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում ՝ փակագծերի մեջ։

[6] Տե՛ս «Առավոտ» օրաթերթ, 06.05.1998 թ.

[7] «Գրական թերթ», թիվ 24, 1991, էջ 3։

[8] «Գրական թերթ» թիվ 31, 1991, էջ 1։

[9] Միլիտոնյան Է․, Այս պահին, Երևան, 2003, էջ 24։

[10] Անտաշյան Կ․, Անտաշատ, Երևան, 2009, էջ 48։ Հետայսու այս գրքից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում՝ փակագծերի մեջ։

[11] Գրիգորյան Հ․, Բաց դռների օր Մհերի քարայրում, Երևան, 2008։

[12] Գաբրիելյան Ա․, Գրպանի բանաստեղծություններ, Երևան, 2012, էջ 16-17։

[13] Տոնոյան Թ․, Երկնքից առաջ, Երևան, 2010, էջ 84։

[14] Հակոբյան Վ․ Ջրի հիշողություն, Ստեփանակերտ, 2013։