Մեհրաբադ օդանավակայան: N 726 չվերթ: Իրան-Ֆրանսիա:
Գիշերվա երկուսն է, այսինքն՝ անքուն ողջ գիշեր, այսինքն՝ ուժասպառություն, հոգնածություն, շփոթ՝ հետն էլ տարակուսանք` գնալ ու այլևս չվերադառնա՞լ (անիմաստ մտահղացում է), թե՞ հակառակը՝ մնալ այստեղ` հարազատ Թեհրանում՝ ընդունելով բոլոր թերություններն ու առավելությունները (ավելի անիմաստ որոշում): Դա էլ քիչ չէ՝ հայրական գերեզման, հավերժ գնալ-գալ (հավերժ՝ իմ կյանքի չափ), գիշերային թռիչքներ, ճամպրուկներ քարշ տալ, մազից ավելի բարակ ու սրի բերանից էլ սուր` դժոխքի կամրջին նմանվող մաքսատնից անցում, հագուստի ու պայուսակի, ականջների ու քթանցքների նվաստացուցիչ ստուգում:
Հրաժեշտ` առանց բառերի ու հայացքի, սառն ու հապշտապ, զայրույթ, որ պետք է թաքցնել, ցավ, որ պետք է կուլ տալ:
Մոլեռանդ, հավատավոր կանանց գալուստ: Տեսքս անընդունելի է: Գլխաշորս հետ է գնացել, չադրայիս վերին կոճակն արձակված է: Լա՛վ: Դուք ճիշտ եք: Կարգի եմ բերում ինձ: Բեռնակիրը բերել է ճամպրուկս ու պայուսակս, գումարն է ուզում, շտապում է, ուրիշ հաճախորդ է փնտրում: Ասում եմ. «Պետք է մինչև մաքսատուն գաք, պայմանավորվել էինք»: Իրենն է պնդում: Ուզում է գնալ: Ճամպրուկս դնում է ուղեբեռների հոսքագծի վրա և ձեռքով նշան անում մեկ այլ ուղևորի: Ինքս ինձ ասում եմ. «Մի՛ բարկացիր, տիկի՛ն ջան, վճարի՛ր, թող գնա: Այդպես է»:
Ապակյա միջնորմի այս կողմում մեկնողներն են, մյուսում` ճանապարհողները: Բոլորն էլ տխուր են, ընկճված: Համր բառերն ու խոսուն հայացքներն անցնում են ապակե պատից ու թանձր մառախուղի նման նստում նրանց դեմքերին: Ճամպրուկս մանրազնին ստուգում են: Ինչ-որ կասկածելի և ահարկու բան են գտնում. չգիտեմ՝ ինչ: Սպառնալի մի մատ ցույց է տալիս ճամպրուկի պարունակությունը:
-Զե՛նք է:
«Զե՞նք, իմ պայուսակո՞ւմ»: Հսկիչը խոսում է մի պաշտոնյայի հետ: Կռանում են և նայում ստուգող համակարգչի էկրանին: Ճանապարհելու եկած մարդիկ ծիկրակում են ապակու հետևից: Կողքիս կանգնած ուղևորները փսփսում են: Լուռ հետաքրքրասիրությունն ալիք է տալիս նրանց հայացքներում: Միաժամանակ նրանց աչքին դառնում եմ վտանգավոր, կարծես փոխվում է տեսքս: Ինձ ուղղված մեղադրանքը կտրուկ է:
Ահաբեկի՞չ:
Գուցե: Ամեն ինչ էլ հնարավոր է: Բայց զենքը ոսկեզօծ սակրատեգ է. տղայիս համար եմ գնել. Սպահանից. անծանոթ մանրավաճառից: Հնարավոր չէ դրանով մեկին սպանել, առավել ևս՝ օդաչուին: Ճամպրուկս մի կողմ են քաշում: Պիտի մանրազնին ստուգեն: Ուղևորներն ապշած ու տարակուսած, գուցեև երկյուղած նայում են ինձ: Ասում եմ. «Սա հին սակրատեգ է, դերվիշներն են դրանից կրել: Ինձ դուր եկավ, գնեցի: Գործածել չգիտեմ: Կամ ինչո՞ւ պիտի գործածեմ»: Չեն լսում: «Զենք»-ը զգուշությամբ հանում են ճամպրուկից, զննում: Հսկիչն ասում է՝ թանկարժեք հնաոճ իր է, մշակութային ժառանգություն:
Հիմարությո՛ւն:
Կտրոնը պահել եմ, ընդամենը հինգ հազար թուման արժե: Սակրատեգի վրա փորագրված են արաբական բառեր, հավանաբար հատվածներ են Ղուրանից: «Պարոն Թութին[1] պիտի գնահատի սակրատեգը»: Բարձրախոսով կանչում են Թութիին: Ոմանք ծիծաղում են, մեկն էլ քթի տակ թութակի նման կրկնում է նրա անունը:
Մի ձեռք բռնում է դաստակս. ծեր կին է, ինչ-որ բան է ասում: Չեմ ըմբռնում: Շտապում եմ: Սակրատեգի հարցը պիտի լուծեմ: Ասում եմ. «Սա ինձ հարկավոր չէ: Ձեզ եմ նվիրում, միայն թե հանգիստ թողեք»: Հնար չկա, պիտի սպասեմ: Ճակատագիրս Թութիի ձեռքերում է: Վա՜յ ինձ: Կինն ուսիս է խփում. «Տիկի՛ն ջան, ցա՛վդ տանեմ, ուշանում եմ, վախենում եմ այստեղ մնամ»: Գեղջկուհի է, իրեն կորցրել է: Աղաչում է` իր փոխարեն լրացնեմ մաքսատան հարցաթերթիկը: Ասում է. «Աչքերս չեն տեսնում: Գրել-կարդալ էլ չգիտեմ: Տղաներս ասել են` մա՛մ, նստիր ինքնաթիռ ու արի: Չէի պատկերացնում` էդքան դժվար է: Անցագրային կետում երկու անգամ ուշքս գնաց, քիչ է մնում մեռնեմ»: Պատասխանում եմ. «Համբերի՛ր: Զբաղված եմ: Ուրիշին խնդրի՛ր»: Ասում է. «Ո՞ւմ խնդրեմ, բոլորն էլ զբաղված են»: Մատնացույց եմ անում սիրունատես մի երիտասարդի: «Նրան մոտեցել եմ: Եվրոպայում է մեծացել: Գրել չգիտի: Վախենում եմ՝ տղաներս էլ պարսկերենը մոռացած լինեն ու էդպես անգրագետ էլ մնան»: Բարձրախոսը կրկին հայտարարում է Թութիի անունը: Ծեր կինը պտույտ է տալիս նույն տեղում, չգիտի՝ ո՞ւր գնա, ի՞նչ անի: Հարցնում է. «Տիկի՛ն, Շվեդիայի ինքնաթիռը որտե՞ղ է»: Թերթում եմ նրա անձնագիրը, առաջին ճամփորդությունն է: Անար բանու Չինարին է: Արագ-արագ լրացնում եմ հարցաթերթիկը: Ութսուներեք տարեկան է: Նույն օդանավով ենք մեկնելու, Փարիզ է գնալու, հետո` Շվեդիա: Ասում է. «Տասը տարի է` տղաներիս չեմ տեսել, սիրտս մղկտում է: Թե ինչո՞ւ հասան աշխարհի ծայրը, մեր Յազդն ինչո՞վ էր պակաս: Համառեցին, թե գնում ենք: Ամուսինս, Աստված հոգին լուսավորի, ասաց` ջահելի խենթություն է»:
Թութին գալիս է, տասնամյա երեխայի հասակ ունի, բայց դեմքը կնճռոտ է, քիթը` մեծ: Ակնոցի ապակիները բաժակապնակների չափ են: Զննում է սակրատեգը, ասում. «Հնաոճ իր է»: Տարուբերում եմ գլուխս: Անար բանուն նայում է, ձեռքը սահեցնում սայրի վրայով, ասում. «Ուրիշ հուշանվեր չկա՞ր: Սրանից դերվիշներն են կրում»: Դիմում եմ Թութիին. «Ինչքա՞ն հին է»: Համառությունս նրան զայրացնում է: Ասում է. «Կոթը նոր է, սայրը` հին»:
Համենայն դեպս կարելի է դրանով կտրել օդաչուի, անձնակազմի անդամների, հսկիչների գլուխները, ուղևորներին պատանդ վերցնել և օդանավը Աֆրիկա տանել: Վտանգավոր է:
Ասում եմ. «Աքեմենյան դարաշրջանի այս զենքը ձեզ եմ նվիրում»: Չեն ընդունում: Պետք է հետ ուղարկել այն: Ծեր կինը կողքիցս չի հեռանում: Թութին շտապում է: Քունը տանում է: Հորանջում է: Վերցնում եմ սակրատեգը, փորձում գտնել ճանապարհելու եկած ընկերոջս. ապարդյուն: Մարդիկ ինձ են նայում ու ժպտում. ամաչում եմ: Քառասուն-հիսուն ծեր ու ջահել մարդ, մեծ ու փոքր երեխաներ՝ թառամած թրաշուշանները ձեռքներին, սպասում են Հնդկաստանից ժամանող ինքնաթիռին: Իրարանցում է, խառնաշփոթ: Մի երեխա տրորում է ոտքս, վազում՝ ցնծությամբ թափահարելով թոշնած ծաղկեփունջը: Սակրատեգը նվիրում եմ դռան մոտ կանգնած բեռնակրին: Բարկացած ու հևասպառ վերադառնում եմ, տեսնում՝ ծեր կինը շփոթված շուրջն է նայում: Նկատում է ինձ, հրճվանքով թափահարում ձեռքը, հապշտապ մոտենում: «Որտե՞ղ էիր: Մտածեցի` գնացիր, ես մնացի»:
Գալիս է հետևիցս, պայուսակը ծանր է, հևում է: Քրտինքը ծորում է վրայից, գրպանից հանում է վանդակավոր թաշկինակը, սրբում երեսը: Թաշկինակը կես սփռոցի չափ է: Ասում է. «Սեհիլան` մեր գյուղի ուսուցչուհին, աշխարհի բոլոր քաղաքների անունները գիտի: Ասաց` Շվեդիայում ամռանն էլ է սառնամանիք` -150OC: Կով ու ոչխար սառչում են, մնում կանգնած: Վախեցա, ինչքան բրդից շոր ունեի, հագա: Հիմա էլ շոգից մեռնում եմ»:
Թռիչքն ուշանում է, օդանավը մեկ ժամից, գուցեև երկու ժամից է թռչելու, հայտնի չէ: Ճանապարհելու եկածները տրտմալի համբերությամբ կանգնել են ապակե միջնորմի հետևում: Այս կողմում գտնվողները նայում են այն կողմում գտնվողներին: Նրանք չեն կարող լսել իրար: Չվերթի ժամը նշանակված է, բայց ստույգ չէ, հազար ու մի «գուցե»-ից, «կասկածելի իր»-ից է կախված: Մռայլ մտքեր են գլխիս մեջ պտտվում, գուցե ինձ այլևս թույլ չտան վերադառնալ, գուցե այլևս չտեսնեմ հարազատներիս, գուցե մեկնումեկը մահանա իմ բացակայության ժամանակ: «Գուցե»-ի վերջը կցվում է «երբեք»-ին, որը սև ու մռայլ բառ է և մահվան անհասկանալի գաղափարի նման մեխվել է ուղեղումս, մինչև որ կարողանա իրեն դրսևորել:
Անար բանու Չինարին լուռ ու մունջ, ստվերի նման հետևում է` երբեմն քրթմնջալով: Մոլորված հայացքի ու դողացող ձեռքերի մեջ սրտնեղություն կա: «Երանի՜ նրանց, ովքեր խելքը գլխին երեխաներ ունեն: Իմ տղաները դեռ փոքրուց էին ավարա: Դադար չունեին: Գյուղացիներին հավան չէին, ուզում էին գնալ ինչ-որ քաղաք, Թեհրան, մի ուրիշ տեղ: Ո՞ւր: Իրենք էլ չգիտեին: Երբ երիտասարդ էինք, աշխարհի մասին ոչինչ չգիտեինք, Յազդը մեզ համար աշխարհի սկիզբն էր ու վերջը»:
Ասում եմ. «Մայրի՛կ ջան, լավ է՝ Ձեր տեղը գտել եք»:
Ուշքն ու միտքը տղաներն են: Մոռացել է՝ որտեղ է և ինչ երկար ճանապարհ է իրեն սպասում: Աչքերը երազկոտ են. Յազդի երազն է թիկունքում թողել, առջևում օտար քաղաքն է: Ասում է. «Տղաներիս հեռագիր ուղարկեցի: Ես գրել չգիտեմ: Ասացի, Սեհիլան գրեց: Հարցրի` էդ որ աշխարհի ծայրը հասաք, գոնե հիմա գոհ ու առո՞ղջ եք: Պատասխանեցին` անգործ ենք, միայնակ, ցրտին չենք դիմանում, գիշերները երբեմն լաց ենք լինում, հիմա էլ ուզում ենք Ամերիկա գնալ: Սեհիլան ասաց` Ամերիկան սատանա է: Ամուսինս գնաց էն աշխարհ, հետ եկավ: Ասաց՝ որդիներս թափառական են դարձել, մեկ է՝ ուր էլ գնան, օտարական են լինելու»: Ընդհատում եմ. «Շտապի՛ր, պիտի հանձնես պայուսակներդ »:
Անար բանուն երկու պայուսակ ունի: Առաջինի մեջ մանր-մունր իրեր են, մի քանի տուփ քաղցրեղեն, երկու-երեք կտոր Յազդի մետաքսե դիպակ, պլաստմասսայե բաժակներ, երկու զույգ տղամարդու կոշիկ, հուշանվերներ՝ տղաների համար: Երկրորդը լցված է սմբուկով ու նռով: Ասում է. «Մեր այգու նուռն է»: Անցնում ենք փորձությունը. հանձնում ենք ճամպրուկները, վերցնում պայուսակներն ու առաջ գնում: Իմ տոմսի հետ՝ նրա տոմսն էլ եմ ցույց եմ տալիս: Բարձրանում ենք վերևի հարկ: Անձնագիրս ձեռքիս է: Սովորության համաձայն՝ անտեղի հուզվում եմ: Վատ կանխազգացում ունեմ: Սիրտս տրոփում է: Վախենում եմ՝ ինչ-որ բան կարող է քիչ կամ շատ լինել, կարող է անձնագրիս կնիքը պիտանի չլինել: Ինչո՞ւ: Չգիտեմ: Ամեն բան էլ սպասելի է: Հարցաքննելն ու անհանգստություն պատճառելը համընդհանուր երևույթ է:
Ամեն ինչ բարեհաջող է ավարտվում: Մարմինը ստուգելու գործընթացն այն ժամանակների նման չէ: Փոքր-ինչ պարզեցրել են: Անար բանուն խուտուտ ունի, հենց դիպչում են մարմնին, ծիծաղից ուշաթափվում է: Երկու ոսկյա թևնոց ունի, մեկ մատանի: Ցույց է տալիս: Երկար ցուցադրում է ու վախեցած շուրջը նայում: Մի զույգ հակինթե կիսաթանկարժեք ականջօղեր էլ գրպանում է թաքցրել: Վախենում է գտնեն և մաքսանենգության համար ձերբակալեն: Գտնում են: Դողում է: «Հարսիս համար եմ տանում, Սեհիլան է տվել, քոռանամ, թե խաբում եմ: Հարսս եվրոպացի է, բայց մուսուլման է դարձել, նամազ է անում»: Թախանձում է: Ոչինչ չեն ասում: Թույլ են տալիս անցնել, ականջօղերն էլ վերադարձնում են Անարին:
Ասում է. «Տղաս եվրոպացու հետ է ամուսնացել: Հարսս Շվեդիայի գյուղերից է: Աղաչեցի-պաղատեցի, որ հետ գա. Յազդի աղջիկներն ինչո՞վ են պակաս, ամեն մեկը մի-մի արեգակ է: Հիմա ինչպե՞ս եմ խոսելու հարսիս հետ, ես շվեդերեն չգիտեմ »:
Հասնում ենք սպասասրահ: Անար բանուն փռվում է կողքի աթոռին: Նիրհում է: Ինչ-որ բան է մրմնջում: Գլուխը կախ է, ոտքերն իրարից առանձնացած: Կարծես երազում տղաներին է տեսնում՝ ավարա տղաներին, որոնք աշխարհի սառցապատ ծագում լավ կյանք են փնտրում: Անար բանուն հանկարծ կռանում է ու աթոռից սահում: Վեր եմ թռչում, կողքի ուղևորն էլ է օգնության հասնում: Բարձրացնում ենք, գիտակցությունը տեղը չէ: Չի հասկանում՝ որտեղ է: Մի երեխա երկար ծիծաղում է, մի կին վշտացած տարուբերում է գլուխը: «Տիկի՜ն ջան»: Ձայնը խռպոտ է: Կարգի եմ բերում չադրան: Ինքն իրեն հավաքում է, ձգում պարանոցը, փորձում ծիծաղել, գոնե ժպտալ: Ուզում է ցույց տալ, որ ամեն ինչ լավ է: Սակայն աչքերը կիսաբաց են ու հոգնած: Նրա ծեր մարմինն էլ չի դիմանում:
Ուղևորներին են կանչում, պետք է ինքնաթիռ բարձրանալ: Երկար հերթ է գոյացել: Անար բանուն շտապում է: Հրմշտելով առաջ է անցնում: Զարմացած նայում է օդանավի հսկա թևերին: Պայուսակը ծանր է, քարշ է տալիս, սանդուղքի երկրորդ աստիճանին կանգնում: Ճանապարհը փակել է: Ծառայողներից մեկն օգնության է հասնում: Ընկնում է կնոջ թևերի տակ և նրան աստիճան-աստիճան վերև բարձրացնում:
Նրա տեղն իմ կողքին է: Ուրախանում է: Նստում է, պայուսակը դժվարությամբ տեղավորում ոտքերի տակ: Ասում է. «Է՜հ, տղաներ, էս ամենը ձեր պատճառով է: Երանի էդքան չմտածեի ու էս օրը չընկնեի»: Հանում է կոշիկները: Տնքում է: Սև, հաստ գուլպաներ է հագել: Շոգում է: Քրտինքի մեջ կորել է: Ասում է. «Փա՛ռք Տիրոջը, որ տեղս քո կողքին է: Սեհիլան ասում էր` եթե հնարավոր լինի, կնստես մեկի կողքին, որին կարող ես քո աղջիկը համարել: Ափսոս, աղջիկ չունեմ, նա հաստատ ինձ Շվեդիա չէր հասցնի: Դուք երեխա ունե՞ք»: Շրջվում եմ, երեսս թաղում բարձի մեջ: Ուզում եմ քնել: Նրա գեր ու խոնավ բազուկը սեղմում է ուսս, տաք մարմինը տարածվել է աթոռին, իմ տեղի կեսն էլ է զբաղեցրել: Բերանից տհաճ հոտ է փչում, բայց մարմինը բուրում է: Ծածկոցը քաշում եմ երեսիս. քունն աչքերիս առաջ է: Հարցնում է. «Դո՞ւք էլ եք Շվեդիա գնում»: Գլուխս տարուբերում եմ: Ասում է. «Վախենում եմ՝ տեղ չհասնեմ»: Չեմ պատասխանում: Շարունակում է. «Տիկի՛ն, հենց հասնենք Շվեդիա, ինձ կասեք»: «Քնի՛ր, Անա՛ր բանու, քնի՛ր»: Ամրագոտիներն են ստուգում: Իմն ամրացված է: Անար բանուն չգիտի ինքնաթիռից օգտվելու կանոնները: Շվարել է: Շուռումուռ է գալիս: Արմունկով ուժեղ խփում է կողիս: Շշնջում է. «Ես օտար լեզու չգիտեմ»: Ուղեկցորդուհին փորձում է կապել նրա ամրագոտին. Անարը գոտու վրա է նստել: Ձեռքս դժվարությամբ մտցնում եմ նրա շիկացած ու հոգնած մարմնի տակ: Խուտուտ է գալիս, կծկվում է, քահ-քահ ծիծաղում: Ասում եմ. «Խնդրո՛ւմ եմ, մի փոքր բարձրացեք»: Բռնում եմ գոտու ծայրը, քաշում: Դուրս չի գալիս: Ավելի ուժեղ եմ ձգում, օգուտ չկա: Գեր է, ծանր: Նստել է ձեռքիս ու տեղաշարժվելու մտադրություն չունի: Ուղեկցորդուհին փորձում է օգնել. մյուս կողմից էլ ինքն է ձեռքը խցկում նրա մարմնի տակ: Անարը ծիծաղից ցնցվում է, մի պահ վրաս է ընկնում, հասցնում եմ, գոտին դուրս եմ քաշում: Ասում է. «Վա՜յ, տիկի՛ն ջան, մեռա: Մարմինս ջուր է դարձել: Ինչքա՜ն ծիծաղեցի: Երանի՜ տղաներս տեսնեին»: Եվ նորից սկսում է ծիծաղել: Բռնում է ձեռքս, պահում իր կոշտ ու տաք ափերի մեջ: Հաճելի դեմք ունի, սև, կլոր աչքերը շողում են: Կրկին ասում է՝ հենց Շվեդիա հասնենք, իրեն իմաց տամ: Բացատրում եմ` ինքնաթիռն ավտոբուսի նման տասը տեղ կանգ չի առնում, Թեհրանից թռչում է, «Շառլ դը Գոլ» օդանավակայանում վայրէջք կատարում: Այնտեղ պետք է իջնել և ուրիշ օդանավ նստել: Ավելի է շփոթվում: Զարմացած՝ երեսիս է նայում: Ասածներիցս բան չի հասկանում: «Շվեդիա»-ն իր իմացած միակ տեղանունն է: «Երեք օր է` ճամփեքին եմ: Յազդից ավտոբուսով Թեհրան եմ եկել: Ճամփին ակը ծակվեց, ավտոբուսը ճամփից շեղվեց, մի ծեր իշապանի խփեց, սպանեց: Գլուխդ չտանեմ, մի խոսքով գիշերը դաշտում քնեցինք, մոծակները մեզ քրքրեցին: Մտածեցի՝ կմեռնեմ: Հազար տեսակ ցավ ու հիվանդություն ունեմ: Ութսունից ավելի եմ: Բայց տղաներիս շատ եմ ուզում տեսնել: Էս պայուսակը, որ տեսնում ես, նռով ու բրնձով լիքն է: Մի քանի շիշ էլ նռան հյութ եմ վերցրել: Մեր գյուղի պտուղն է: Դրա համար էլ ինձ ասում են Անար[2]»,- ասում է ու բարձր ծիծաղում: Հետո երկու կարմիր, խոշոր նուռ է հանում պայուսակից. «Խնդրե՛մ, համտեսեք»: Տարուբերում եմ գլուխս: Նա ճզմում է նուռը: Զարմացած նայում եմ նռան թափանցիկ կեղևին. փուչիկի նման նուրբ է ու քիչ է մնում՝ պայթի: Ասում եմ. «Չէ՛, չէ՛: Մի՛ պնդեք: Վերնազգեստս սպիտակ է»: «Մի՛ վախեցիր, տիկի՛ն: Սա սովորական նուռ չէ, սիրո պտուղ է: Ես նռնենու ստվերում եմ մեծացել: Որբ եմ եղել, մայրական կաթի փոխարեն նռան հյութ են խմեցրել: Ծառի ճյուղերը քաշում էի ներքև, հասած նռան հյութը խմում. կարծում էի՝ մորս կուրծքն է: Մարդիկ ասում էին Անարա՛ք, այս ծառը քո մայրն է, կողքի չինարին էլ` հայրդ: Անձնագիր ստանալու ժամանակ հարցրին՝ անունդ ի՞նչ է, ասացի՝ Անարաք, ազգանո՞ւնդ, Չինարի. դուրս շպրտեցին` ասելով` ի՞նչ է, դու ծառի ծնո՞ւնդ ես: Պատասխանեցի՝ հա՛»: Քնքուշ ձայն, ծիծաղկոտ աչքեր ունի: Փոքրամարմին է, գիրուկ, ոտքերը հատակին չեն հասնում: Նման է հասած նռան` կարմիր թշերով ու հյութեղ շրթունքներով: Տրամադրությունը բարձր է, անընդհատ շուռումուռ է գալիս և կարճլիկ ու գիրուկ ոտքերը թափահարում: Քունն աչքերիցս թռել է: Թռիչքից մեկ ժամ է անցել: Նախաճաշ են բերում: Անար բանուն քաղցած է, ուտում է իր բաժին հացն ու մուրաբան, հետո հարցնում. «Սովա՞ծ չես: Ինչո՞ւ չես ուտում»: Թույլտվությունս ստանալով՝ նախաճաշիս մնացորդն առաջն է քաշում ու ախորժակով ուտում: Հարցնում է` երեխաներ ունե՞մ: Ի նշան հաստատման` տմբտմբացնում եմ գլուխս: Շարունակում է. «Երեխաներդ քեզ մո՞տ են»: Պատասխանում եմ՝ այո՛: «Երանի՜ Ձեզ, ի՜նչ բախտավոր եք: Երեխաները կյանքի համն ու հոտն են: Տասներկու տարի է՝ տղաներիս չեմ տեսել: Ո՞ւմ մտքով կանցներ՝ Անարի որդիները Եվրոպա կհասնեն: Մեծս գրել էր, թե նամազ է անում ու կռիվ տալիս հայրենիքի համար: Հարցրի` ո՞ւմ հետ ես կռվում: Պատասխանեց` հայրենիքի ու հավատի թշնամիների: Փոքր տղաս նրան նման չէ: Տարին մեկ անգամ նամակ է ուղարկում, քաղցր խոսքեր գրում: Ասում է՝ մա՛մ, արի՛ այստեղ, միասին սրճարան կգնանք, կպարենք: Ստում է հերն անիծածը, բայց միևնույնն է, մարդու սիրտը հալվում է: Մեծիս ուշքն ու միտքը կռվելն է, սրա-նրա գլուխը կտրելը: Ասում եմ՝ ղասա՞բ ես, թե՞ մարդասպան: Անընդհատ ասում է, որ մի օր սպանելու է գնդապետ Զամանիին: Խեղճ ամուսինս խրատում էր. «է՛շ, գնդապետը մուսուլման է, կին, երեխա ունի, հետո էլ մարդ սպանելը մեղք է»: Գլուխը լիքն է նման մտքերով, ստախոս էլ է: Երկու անգամ էլ ամուսնացել է: Առաջին կինը կատվի էր նման` մի բուռ ոսկոր: Երբ նկարը տեսանք, ամուսինս թքեց, նկարը պատռեց, թափեց արտաքնոցը: Մինչ այդ փոքր տղայիս նկարը տեղ հասավ: Մազերը շեկ էր ներկել, ոնց որ սիրուն աղջիկ լիներ: Գրում էր, թե թառ է նվագում ու հարսանիքների ժամանակ երգում: Ամուսինս ասաց` պատիվս գետնով տվեց, սա իմ տղան չէ, հոնքերը փետել է, երեսին դիմափոշի լղոզել. իմ որդիները մահացել են: Ասաց ու այնքան ողբաց, մինչև ինքը մահացավ: Առանց տղաներիս ու ամուսնուս իմ ապրելն էլ անիմաստ էր, գնացի, նռնենու տակ պառկեցի, որ Ազրայիլը[3] գա, հոգիս առնի: Մեկ էլ գյուղացիները ձայն տվեցին: Փոստատարն էր գալիս: Մինչև հիմա նրա հեծանվի զանգն ականջներիս մեջ է: Ի՜նչ զնգզնգոց էր: Գյուղի երեխեքը նստել էին պատերի վրա ու ծափ էին տալիս: Գյուղապետն էլ էր եկել. ասաց. «Անա՛ր, ի՞նչ ես նստել, Եվրոպայից նամակ ունես»: Նամակը տվեց, ծրարն ու նամականիշը վերցրեց, ասաց՝ փաստաթուղթ է, գյուղի արխիվում պիտի պահենք: Նամակը փոքր տղայիցս էր, գրել էր` վե՛ր կաց, արի՛, կարոտել եմ, վախենում եմ դու էլ մեռնես: Միանգամից հարյուր տարով ջահելացա: Վեր թռա, հետո ի՞նչ, որ կնոջ է նմանվել, ինչ տեսք էլ ունենա, իմ արյունն է: Շվեդիան որտե՞ղ է: Տասն ամսվա մեջ չգտա մեկին, որ տեղը հաստատ իմանար: Գյուղապետն ասաց` մի՛ գնա, ճամփին կմեռնես: Ասացի՝ ոտքով էլ լինի՝ կգնամ: Մարդիկ ասացին` յոթ ծովի վրայով պիտի անցնես: Ասացի՝ կանցնեմ, Աստված ինձ հետ է, երեխաներիս աչքն իմ ճամփին է: Մեծ տղաս նյարդային խանգարում ունի: Առավոտից իրիկուն վրեժխնդրության մասին է խոսում: Շահի օրոք երկու անգամ դատվեց, բայց չխրատվեց: Ասում եմ՝ բոլորս էլ Տիրոջ հպատակներն ենք: Չի համաձայնում, պատասխանում է՝ միայն մենք ենք Աստծո ընտրյալները, մնացյալը մեր հայրենիքի ու հավատքի թշնամիներն են: Մի օր մի քանի ոստիկան եկան մեր գյուղ: Տղայիս հետևից էին եկել: Գնդապետ Զամանին օգնեց, տղայիս թաքցրեց նկուղում: Քառասուն օր նրան հաց ու ջուր էր տալիս, հետո տղաս անհետացավ: Երեք տարի տեղեկություն չունեինք, կարծում էինք` մահացել է, սուգ էինք անում, մարդկանց ասում` նահատակվել է: Գյուղացիները գալիս էին մեզ մխիթարելու: Մեր սենյակի գորգը վաճառեցինք, գումարը նվիրաբերեցինք մզկիթին: Մի օր էլ, փա՛ռք Աստծո, իմացանք` Շվեդիայում է: Սկզբում կարծում էինք` Շվեդիան Իրանի հյուսիսային գյուղերից է, հետո հասկացանք` աշխարհի ծայրին է: Դա էլ հերիք չէր` փոքր տղաս ճամփա ելավ: Ինչքան աղաչեցինք-պաղատեցինք` չօգնեց: Երիտասարդները էշի համառություն ունեն. գնաց: Մի քանի տարի Թուրքիայում թափառելուց հետո տեղափոխվեց եղբոր մոտ: Գլուխդ տարա: Չեմ թողնում՝ քնես: Ուզում եմ տեսնես, թե երեխան ինչ օրի կարող է հասցնել ծնողին: Տասը տարի է՝ քնած թե արթուն, նրանց մտքիցս չեմ հանում: Վախենում եմ հիշողությունս կորցնեմ ու տղաներիս մոռանամ: Ամուսինս ասում էր՝ բարին էլ դա կլինի, երանի կարողանանք նրանց մտքներիցս հանել ու հանգիստ մեռնել: Ես, սակայն, երդվել եմ՝ մինչև երեխաներիս չտեսնեմ, չեմ մեռնի: Այնքան աղոթեցի, մինչև տոմս ուղարկեցին ինձ համար: Յազդից եկա Թեհրան՝ Սեհիլայի եղբոր՝ Մոհանդեսի տուն: Նա էլ ինձ օդանավակայան բերեց: Ասացին՝ Շվեդիայում սմբուկ չկա: Մի քանի կիլոգրամ առա: Ա՜խ, եթե Դուք էլ Շվեդիա գայիք: Այսօր սմբուկ կտապակեմ, հետո էլ ֆեսենջան կպատրաստեմ: Ամեն օր պարսկական ճաշեր եմ եփելու անխելք տղաներիս համար, որ Յազդը հիշեն. թե չէ՝ ի՞նչ գրողի տարած Շվեդիա: Սեհիլան ասում էր՝ այնտեղ մարդու բերանում թուքը սառչում է, արցունքը սառույց է դառնում, մարդիկ կուրանում են: Ասում եմ, Աստված մի՛ արասցե, կարո՞ղ է տղաներս էլ կուրանան: Տեսնես՝ ինչո՞վ են սնվում: Ամուսինս ասում էր՝ խոզի միս են ուտում, էդ պատճառով էլ կնոջ են նմանվել: Մեծ որդիս թիկնեղ տղամարդ է, հոնքերն էլ չի կոկում, բայց այնքան է դեմքը խոժոռել ու վրեժխնդրությունից խոսել, որ աչքերն իրար են մոտեցել: Հենց հասնեմ, գրկելու եմ փոքր տղայիս, սեղմելու եմ կրծքիս: Գիշերը նրա մոտ եմ քնելու՝ գլուխս ոտքերին դրած: Առաջ, երբ փոքր էր, բոբիկ էր ման գալիս, ոտքերից խոտի հոտ էր փչում: Եղինջը խայթում էր ամբողջ մարմինը: Հիմա եվրոպական օճառ են օգտագործում, օտար հոտով են բուրում: Երբ մեծս ծնվեց, վրայից մեծ մարդու քրտինքի հոտ էր գալիս: Ամուսինս ասաց` տղան մեր գլխին փորձանք է դառնալու: Ասացի` Աստծո ստեղծածն է, բոլորը հո՞ չեն բուրելու: Շունն ու կատուն էլ վատ հոտ ունեն, բայց սրտները մաքուր են, հավն էլ՝ բայց անմեղ է ու անվտանգ: Ասաց` սրա ուղեղն է նեխած: Հոտը գլխից էր, բայց ինձ համար վարդաջրի բույր էր, սիրում էի նրան: Մեջնունին ասել են՝ Լեյլին չախկալի է նման, պատասխանել է՝ մեռնեմ նրա չախկալ աչքերին: Սերն էդ տեսակ բան է: Փոքրս լավն է, թառ էր նվագում, ես պարում էի: Ո՜նց էի կոտրատվում: Գրել էր` մա՛մ, լավ ձեռք ունես, իրանական ռեստորան կբացենք, անունն էլ կդնենք «Անար բանուն և որդիները», կհարստանանք:
Վատ եղանակ է, ինքնաթիռը վեր ու վար է անում: Դա Անար բանուին ուրախացնում է, ծափ է տալիս, ոտքերը թափահարում: Մի՞թե չի հասկանում, որ ճոճվում ենք երկնքի ու երկրի արանքում, և եթե ինքնաթիռն ընկնի, հազար կտոր կլինենք. մեր կյանքը հիմա մազից է կախված: Զուգարանի տեղն է հարցնում: Չեմ պատասխանում: Վատ եմ զգում, սիրտս տրոփում է: Րոպեներն եմ հաշվում, թե երբ եմ ոտքս գետնին դնելու: Անարն էլ չի համբերում, արձակում է ամրագոտին, փորձում վեր կենալ: Ֆրանսուհի ուղեկցորդը թույլ չի տալիս: Անարը գեր ազդրերն իրար է սեղմում: Ասում եմ. «Նստի՛ր: Համբերի՛ր: Կընկնես»: Չի կարողանում դիմանալ: Վեր է կենում, ճոճվելով գնում: Կոշիկներն աթոռի տակ են: Ուղևորներից մեկը հետևից կանչում է: Երիտասարդ է, համբերատար: Բռնում է Անարի ձեռքը, ուղեկցում նրան: Օդանավը ցնցվում է: Մի կին ճչում է: Անարը մի ձեռքով կախվում է երիտասարդից, մյուս ձեռքը գցում նստածներից մեկի ուսին: Ծիծաղում է: Իրանցի ուղևորներից հոգնած ֆրանսուհին անհուսորեն շարժում է գլուխը: Աչքերս փակվում են: Մշուշի մեջ Անարի տղաներն են: Ցուրտ է, սրթսրթում են: Հարցնում եմ. «Սա՞ է այն տեղը, որը փնտրում էիք»: Չեն պատասխանում: Նրանց սև մազերին ձյուն է նստել: Ուզում են մեկնել ուրիշ քաղաք՝ ջերմ ու հարազատ՝ լեռներից ու ծովերից այն կողմ: Ասում եմ՝ համբերե՛ք, ես էլ եմ գալիս: Գնացքի շչակը սուլում է: Ուղևորները կախվել են դռներից ու լուսամուտներից: Անար բանուն էլ է այնտեղ: Հարցնում է. «Ո՞ւր եք գնում»: Ոչ ոք չի պատասխանում: Ինքնաթիռի ուժգին ցնցումից արթնանում եմ: Անարի ձայնն եմ լսում. բռունցքով զուգարանի դռանն է զարկում ու կանչում. «Տիկի՜ն, խնդրում եմ, օգնե՜ք»: Ուղեկցորդուհին անտարբեր է, տեղից չի շարժվում: Մի ուղևոր վեր է կենում, բացում դուռը: Անարը լվացել է երեսն ու ձեռքերը, ջուրը կաթում է գլխաշորի ծայրերից: Ասում է. «Վա՜յ, էս ինչ նեղ էր: Աստված էլ պետք չբերի: Իսկական զուգարանը մեր զուգարանն է, ոչ թե սա»:
Ցնցումները հետզհետե նվազում են: Սիրտս տեղն է ընկնում, բայց մարմինս ջլատված է, թևերիս մեջ ուժ չկա: Ծածկոցը քաշում եմ երեսիս և մինչև վայրէջքն այլևս աչքերս չեմ բացում:
Օդանավի անիվներն ուժեղ բախվում են գետնին: Անարը վեր է թռչում: Տեսնում է՝ ուղևորներն իրենց իրերն են հավաքում: Արագ-արագ արձակում է ամրագոտիները: Հարցնում է
-Հասա՞նք:
-Այո՛,- պատասխանում եմ:
-Հասա՞նք Շվեդիա:
-Ո՛չ:
-Բա որտե՞ղ ենք:
-Փարիզում:
Ուղևորները շտապում են: Շարվել են միջանցքում և հրմշտում են իրար:
-Շվեդիան մյո՞ւս կանգառում է:
Արդեն որերորդ անգամ բացատրում եմ` պետք է իջնել և ուրիշ ինքնաթիռ նստել: Ասում է.
-Ես չեմ իջնի: Կմնամ այստեղ: Վախենում եմ կորչեմ, տեղ չհասնեմ:
-Արի՛: Ես քեզ կճանապարհեմ:
Աղաչում է.
– Տիկի՛ն ջան, ցա՛վդ տանեմ, մինչև Շվեդիա հետս արի:
Աչքերն արտասվակալած են: Գլուխը կախում է և ինքն իրեն խոսում: Ասում եմ.
-Տիկի՛ն Անար, վե՛ր կաց: Քեզ կհանձնեմ ինձնից ավելի հուսալի մեկին: Չես կորչի:
Տարակուսում է: Ուրիշ ճար չունի: Համաձայնում է.
-Աստված գիտի, գուցե տղաներս այստե՞ղ են:
-Գուցե:
Ոտքերն այտուցվել են, կոշիկների մեջ չեն մտնում: Կոշիկները դնում է թևի տակ և ճամփա ընկնում: Հեծկլտում է: Ոտքերը թմրել են: Ասում է.
-Որդիներիս համար չլիներ, տեղիցս չէի շարժվի: Մեր Յազդն իսկական դրախտ է, նմանը չկա: Հեղափոխությունը քաղաքացիների համար է, մեզ հետ կապ չունի: Մոշադ Աքբարի որդին ոստիկան է դարձել, վատ տղա չէ, գնացել է քաղաք: Ասացի՝ դուք էլ մնացեք, ծերությանս օրերին գոնե ձեռնափայտս ձեռքս կտաք: Չլսեցին:
Ուղեկցորդուհիները շարվել են դռան մոտ: Անարը շաղակրատում է, ուզում է համբուրել ֆրանսուհուն. բոյը կարճ է, այտին չի հասնում: Ուղեկցորդուհին ժպտում է ու սեղմում Անարի ձեռքը:
Առջևում երկար միջանցք է: Հարցնում է.
-Շվեդիան շատ հեռո՞ւ է այստեղից:
Վերցնում եմ նրա պայուսակը. սարսափելի ծանր է, հետ եմ վերադարձնում: Ասում եմ.
-Տե՛ս, դու պիտի այս կողմով գնաս, ես՝ այն: Իմ ու քո ճանապարհներն այլևս նույնը չեն: Տոմսդ ցույց կտաս այն երկու կանանց (օդանավի անձնակազմից են), կխնդրես, կօգնեն:
Շվարած ինձ է նայում: Նման անսպասելի բաժանման չէր սպասում: Կախվում է չադրայիցս: Ասում եմ.
-Բարի՛ ճանապարհ, տիկի՛ն ջան: Տապակած սմբուկից մի ափսե էլ ինձ համար կպահեք:
-Ինչպե՞ս բացատրեմ, ես նրանց լեզուն չգիտեմ:
-Տոմսդ ցույց կտաս:
-Ի՞նչ ասեմ:
-Ասա՝ Շվեդիա:
Կրկնում է՝ Շվեդիա, և շվարած տոմսին է նայում: Կանչում է.
-Տիկի՜ն:
Հեռանում եմ՝ առանց հետ նայելու: Երկար և հոգնեցուցիչ թռիչք էր: Ուրախ եմ, որ վերջապես գետնի վրա եմ, և այդ անիծյալ ցնցումները՝ երկնքի ու երկրի արանքում, հետևում են մնացել: Պարսիկ ուղևորները, իրարից առաջ ընկնելով, վազում են: Մտքիս մեջ Անարն է. գնա՞ց, չգնա՞ց:
Անձնագրերի ստուգման անցակետի մոտ երկար հերթ է. ինձնից առաջ շատ ուղևորներ են մոտեցել: Ձախ թևում եվրոպացիներն են, աջում՝ դրսից եկածները` պարսիկ, արաբ, աֆղան, սև, դեղին և այլն… Մեկն ուսիս է խփում.
-Ներեցե՛ք, ինքնաթիռում Ձեր կողքին նստած ծեր կինը շարժվելու ուժ չունի, Ձեզ է փնտրում:
-Մեկը չկա՞, որ նրան օգնի: Ես շտապում եմ,- պատասխանում եմ:
-Ձեզ է փնտրում, օտարներից վախենում է:
Հետ եմ նայում: Միջանցքի խորքում նրան եմ փնտրում: Մեկ էլ տեսնում եմ՝ պայուսակը գիրկն առած նստել է հատակին՝ այնտեղ, որտեղ թողել եմ: Ուղևորները շտապ-շտապ անցնում են նրա կողքով: Հեռվից նկատում է ինձ. ցնծության ճիչ է արձակում: Դեմքը պայծառանում է: Քարշ գալով, ուժասպառ՝ ընդառաջ է գալիս ինձ:
-Տիկի՜ն: Խնդրո՜ւմ եմ: Ոտքերս թմրել են: Քայլերս փոխել չեմ կարողանում: Կողքովս անցնողներին ասում եմ` Շվեդիա, Շվեդիա, շան տեղ չեն դնում:
Հաշմանդամի սայլակով մի կին է անցնում: Անարը նախանձով նայում է, ասում.
-Ինձ համար էլ գտիր դրանից:
-Լա՛վ: Այստեղ նստի՛ր: Տեղիցդ չշարժվես, մինչև վերադառնամ:
«Էյրֆրանս»-ի աշխատակիցներին համոզում եմ, խնդրում, աղաչում. հնար չկա: Սայլակը նախօրոք են պատվիրում: Պետք է խնդրագիր ներկայացնել, մի քանի օր սպասել: Բացատրում եմ՝ այս կինը Իրանի գյուղերից է եկել, ոտքերի մեջ ուժ չկա, քայլել չի կարող: Կարեկցում են, բայց կարգը խախտել չեն կարող: Մտածում եմ` ի՞նչ անեմ, թողնեմ ու գնա՞մ: Չէ՛, չեմ կարող: Խիղճս թույլ չի տա: Մեկ էլ աչքս ընկնում է մի բեռնասայլակի վրա. այն նոր սայլակներից է, որոնց կողերին ձողեր չկան: Կարելի է վրան նստել: Հիանալի է: Շտապում եմ: Անար բանուն՝ ոտաբոբիկ, ոտքերը լայն բացած, նստած է կենտրոնում՝ հատակին: Մարդիկ անտարբեր անցնում են նրա կողքով: Անարի պայուսակը դնում եմ սայլակի վրա: Մտածում եմ՝ իր հետ ի՞նչ անեմ: Ասում եմ.
-Անա՛ր բանու, վե՛ր կաց, նստի՛ր սայլակի առաջամասում:
Կանչում է՝ վա՜յ, տիկի՜ն, ու զարմացած ինձ է նայում: Հավատը չի գալիս: Ծիծաղում է:
-Վայ-վույի ժամանակը չէ: Շո՛ւտ արա, վե՛ր կաց:
-Ո՛վ սուրբ Աբոլֆազլ:
-Շո՛ւտ արա:
Ստիպված համաձայնում է: Ամաչում է: Նայում է մարդկանց: Հարցնում է.
-Այս սայլակի վրա նստե՞մ:
-Հա՛, շտապի՛ր: Գործ ունեմ, ուշանում եմ:
Կարմրել է, մոլորվել, քիչ է մնում՝ լաց լինի: Ասում է` ամոթ է, կծիծաղեն:
-Ոչ ոք քեզ չի ճանաչում: Եվրոպայում ոչ մի բանն էլ ամոթ չէ:
Ոտքը ցավում է: Օգնում եմ: Հեծկլտում է: Ճիգ է գործադրում: Ընկնում է, հետո կիսով չափ կանգնում՝ ձեռքը հենած ծնկին, և հենվում է սայլակին: Ասում եմ՝ նստի՛ր, և սեղմում եմ ուսը: «Վա՜յ, տիկին ջան»-ը շուրթերին ընկնում է սայլակի վրա: Ծանր է: Բեռնասայլակը պոկվում է տեղից, չխկչխկոցով սլանում ու պատին բախվում: Մարդիկ ծիծաղում են: Անարը գլխաշորով ծածկում է դեմքը:
Նման ծանրությամբ սայլակ քաշելը հեշտ չէ: Պտույտ ենք տալիս նույն տեղում, աջ ու ձախ գնում: Անար մայրիկն օգնում է, ոտնաթաթը հենում է հատակին, հրում: Սայլակն առաջ է գնում: Մի բեռնակիր արձագանքում է կանչիս. մոտենում է, երկուսով բռնում ենք սայլակի բռնակն ու Անար բանուին առաջ հրում: Ասում է.
-Ա՜խ, որդինե՛րս, որտե՞ղ եք, պիտի տեսնեիք ձեր մորը հիմա:
Վերցնում եմ նրա տոմսը: Նայում եմ: Գութնբերգ: Աշխարհագրության մասին իմ գիտելիքները սահմանափակ են: Արդեն պարզ է՝ Գութնբերգը Շվեդիայի քաղաքներից է, բայց Շվեդիայի ո՞ր հատվածում է, չգիտեմ: Համենայն դեպս, տղաներն այնտեղ սպասում են իրենց մորը: Մոտենում եմ օդանավակայանի աշխատակիցներին, հարցուփորձ անում: Պարզվում է՝ պետք է գնալ «Բ» հատված, այսինքն՝ հակառակ կողմը: Տասը րոպեի ճանապարհ է, այն էլ՝ ավտոբուսով: Անարը երկարացնում է պարանոցը, ականջ դնում: Զարմացած՝ երեսիս է նայում: Մինչև ավտոբուսի կայանատեղին՝ երկար ճանապարհ կա:
Անարի տոմսը ձեռքիս է: Ուշադիր նայում եմ: Փարիզ-Գութնբերգ չվերթին մնացել է մեկ ժամ: Շատ ժամանակ չունենք: Ինչ գնով էլ լինի, Անար բանուին, որ նման է սայլակին դրված փքված անկողնու, պիտի հասցնեմ միջանցքի վերջնամաս: Շրջադարձին դեմ ենք առնում շարժասանդուղքին: Շվարած կանգնում եմ. ի՞նչ անեմ:
Տեսնելով շարժվող աստիճանները՝ Անար մայրիկը թռչում է տեղից: Աչքերը կլորանում են: Գոռում է.
-Վա՜յ, տիկի՛ն, այս աստիճանները գնում են: Ես տեղիցս չեմ շարժվի: Արի, ուրիշ ճամփով գնանք:
-Մի՛ աղմկիր: Լռի՛ր, թե չէ քեզ կթողնեմ այստեղ, կգնամ:
Հոգնել եմ, այլևս համբերություն չունեմ: Ասում եմ.
-Իբր ինչո՞ւ ես գնում Շվեդիա: Վեր ես կացել, ճամփա ընկել, որ ի՞նչ: Տես՝ ինչ օրն ես ընկել, ինչպես ես տանջվում:
Բարկացած եմ ու չգիտեմ՝ բարկությունս ում գլխին թափեմ: Շարունակում եմ.
-Պայուսակդ կիջեցնեմ: Վե՛ր կաց, գնացի՛նք:
Թևերի տակ ընկած՝ բարձրացնում եմ նրան: Տնքում է, ծնկները չեն ուղղվում: Վեր է կենում և հենվում պատին: Վերցնում եմ պայուսակն ու իջնում: Պատին կառչած՝ Անարը վախեցած նայում է ինձ ու վազող աստիճաններին: Մեկ-երկու անգամ ցատկով առաջ է գալիս: Ոտքը բարձրացնում է, հետո գլուխը տարուբերում ու սարսափով հետ քաշվում: Վստահ եմ՝ առաջին աստիճանից ներքև է գլորվելու: Գոռում եմ.
-Տիկի՛ն Անար, նստի՛ր սանդուղքին ու նստած իջիր:
Պատասխանում է.
-Վա՜յ, տիկին ջան: Ի՜նչ հող տամ գլխիս: Չեմ կարող: Տղաներս ասում էին՝ Շվեդիան մեր դարպասի հետևում է, Մեշհեդ գնալուց էլ հեշտ է: Ասում էին՝ կնստես, կգաս:
Մտածում եմ ինչ անել, երբ շարժասանդուղքի գլխին երկու բարձրահասակ շվեդներ են հայտնվում: Ուզում են ներքև իջնել: Անար բանուն փակել է ճանապարհը: Նրան ինչ-որ բան են ասում, չի հասկանում: Ինձ են դիմում. շվեդերեն. ես էլ չեմ հասկանում: Զգուշորեն փորձում են Անարին մի կողմ հրել: Չի ստացվում: Խոսում են իրար հետ, ինձ են մատնացույց անում: Մինչ կփորձեմ որևէ բացատրություն տալ, տեսնում եմ՝ բռնում են Անարի թևատակերից, վերև բարձացնում: Անարը ճչում է, խուտուտից սկսում է ծիծաղել: Վայ-վույ է անում, կծկվում: Երկաթե փոքր ճարմանդներով սև կոշիկներն ընկնում են ձեռքից: Թափահարում է կարճլիկ, գիրուկ ոտքերը: Եվրոպացիների հագուստներից ու թևերից է կախվել: Անարը ծանրաքաշ է, և նրան պահելն այնքան էլ հեշտ չէ: Մտածում եմ՝ հիմա երեքն էլ ներքև կգլորվեն, և աչքերս փակում եմ: Բարեբախտաբար, անվնաս հասնում են տեղ: Կես մարդ դարձած Անարին դնում են գետնին: Անցնում է ինչ-որ ժամանակ, մինչև Անարի շունչը տեղն է ընկնում: Քրտինքը ծորում է վրայից: Գլխաշորը մի կողմ է թեքվել. երևում է նրա կիսաճերմակ, կիսահինայած մազերի փունջը: Ասում է.
-Գյուղապետն ասում էր՝ յոթ ծովերի, յոթ սարերի վրայով պիտի անցնես, բայց չգիտեր, որ բեռնասայլակին եմ նստելու, օտար տղամարդկանց շալակն եմ ելնելու:
Բեռնասայլակը մնացել է վերևում: Կաղալով հասնում ենք ելքի դռան մոտ: Անգործ մի բեռնակիր ինձ է նայում: Կանչում եմ նրան, գումար տալիս, որ Անարին հասցնի ավտոբուսի մոտ: Բացատրում եմ՝ «Բ» տերմինալ: Գիտի: Ասում եմ.
-Տիկի՛ն Անար, պիտի բաժանվենք: Այս պարոնը քեզ տեղ կհասցնի, վարորդին էլ կզգուշացնի` որ կանգառում պիտի իջնես: Մի՛ վախեցիր: Այս մարդիկ լավն են:
-Իսկ Դո՞ւք:
-Ես էլ գնամ իմ ճանապարհով:
-Տիկի՜ն…
-Մնա՛ս բարով:
Արցունքները հորդում են աչքերից: Ձեռքս բռնում է, երեք-չորս անգամ համբուրում այտս: Պայուսակը բացում է, մի նուռ հանում, տալիս ինձ:
Սիրո նուռ:
Ասում է.
-Երանի Դուք էլ գայիք Շվեդիա: Իմ պատրաստածը կհամտեսեիք: Տղաներս ծաղկի նման են, այնքա՜ն լավն են, այնքա՜ն բարի: Չեմ չափազանցում, երդվում եմ:
Ուզում է Մեքքայի կողմը նայել, բայց չգիտի՝ այն որ կողմում է:
Պատասխանում եմ՝ մեկ ուրիշ անգամ:
-«Ուրիշ անգամ»-ը հաշվի մեջ չէ: Խոսքս էսօր-էգուցի մասին է:
Բեռնակիրը սպասում է. սևամորթ է՝ բարի ժպիտը շուրթերին: Անարը խեթ-խեթ նայում է նրան, հետո պայուսակը տալիս, ընկնում թևը և դանդաղ ու մանր քայլերով հեռանում: Շրջվում է և աշխարհի ամենասիրալիր աչքերով ինձ է նայում:
Նրա տված նուռը ձեռքիս է:
Պիտի ճամպրուկներս վերցնեմ: Մեկ ժամ է անցել վայրէջքից: Իմ ուղեկիցները գնացել են: Ճամպրուկներս տարել են պահեստ, որի դուռն այժմ կողպած է: Անքնությունը, հոգնածությունն ու քաղցն ուժասպառ են արել ինձ: «Էյրֆրանս»-ի աշխատակիցն ասում է՝ պիտի սպասեմ մի քանի րոպե: Մի քանի րոպեն դառնում է կես ժամ, հետո մեկ ժամ, հետո ողջ հավերժություն… Սպասում եմ: Անարի մասին եմ մտածում: Ինքս ինձ ասում եմ՝ հիմա հասել է և զբաղված է եփել-թափելով: Տղաները նրա համար նոր զգեստներ կգնեն, կոշտ ու կոպիտ, մեծ գլխաշորի փոխարեն մետաքսե նուրբ շալ նրա գլխին կգցեն, կտանեն զբոսանքի` կենտրոնական հրապարակ, կինո, ծովափ, գազանանոց: Տասնամյա ընդմիջումից հետո այս գիշեր Անար մայրիկը գլուխը կդնի մեծ տղայի գարշահոտ ոտքերին, կքնի և լավ երազ կտեսնի. ամենալավը երբևէ տեսածներից:
Չորեքշաբթի է՝ հետկեսօր: Վերադառնալուցս երեք օր է անցել, ճամպրուկներս եմ դատարկում: Չադրաս մի կողմ եմ դնում, որպեսզի լվացքատուն ուղարկեմ: Ստուգում եմ գրպանները` երկու հատ հարյուր թումանանոց թղթադրամ, մի տուփ մաստակ, անցյալ տարվանից մնացած լվացքատան ստացականը, բանկի կտրոն և ինքնաթիռի տոմս:
Տո՞մս:
Կարդում եմ` Թեհրան-Փարիզ-Գութնբերգ, կիրակի, սեպտեմբերի 29:
Կիրակի, սեպտեմբերի 29:
Փարիզ-Գութնբերգ: Անար բանու Չինարի: Կիրակի, սեպտեմբերի 29:
Քարանում եմ: Գլխումս ամեն ինչ իրար է խառնվում: Անհնա՛ր է: Անար բանուն գնաց: Նստեց ինքնաթիռ: Ես տեսա: Տոմսը դնում եմ սեղանին. հակառակ երեսով: Չեմ ուզում տեսնել: Չեմ ուզում մտածել: Հեղձուկը խեղդում է կոկորդս: Այրող հուզմունքը պտույտ է տալիս երակներումս: Հայացքս գամվել է այդ անիծյալ տոմսին:
Նրան ասացի` տիկի՛ն, նայի՛ր, տե՛ս, որևէ բան չե՞ս մոռացել: Նայեց: Պայուսակն ամուր սեղմել էր կրծքին, անձնագիրն էլ ձեռքին էր: Իսկ տո՞մսը… Տոմսն ինձ մոտ էր, դրել էի գրպանս ու մոռացել: Ի՜նչ հիմար եմ ես: Ի՜նչ անփույթ եմ: Պիտի գտնեմ նրան, բայց ինչպե՞ս: Գլխումս ամեն ինչ իրար է խառնվել: Մտածել չեմ կարողանում:
Երանի նրան օգնած չլինեի: Երանի հայտնված չլինեի նրա ճանապարհին: Երանի ուրիշը հանդիպած լիներ նրան: Իմ մեղքն էր: Տղաների մեղքն էր: Այն անիծյալ փոստատարի մեղքն էր, որ բերեց որդիների նամակը:
Գնում եմ Շվեդիա: Գնում եմ Գութնբերգ: Գնում եմ Յազդ: Գնում եմ՝ գտնեմ նրան:
Ասում էր. «Ուզում եմ տեսնել տղաներիս, գրկել, հարյուր անգամ համբուրել, հետո գլուխս դնել ու հանգիստ մեռնել»:
Զանգում եմ «Էյրֆրանս» ընկերություն, հեռախոսագիծն զբաղված է: Նորից եմ զանգում. երեք անգամ, տասն անգամ: Զբաղված է: Տո՜ւ-տո՜ւ-տո՜ւ-տո՜ւ… ալլո՛, ալլո՛: Միացել է, բայց ոչ ոք չի պատասխանում: Երաժշտություն է հնչում: Մի ձայն ասում է` սպասեք, հիմա Ձեզ կպատասխանեն: Հիմա` այսինքն` մի ամբողջ կյանք, մի հավերժություն: Սիրտս տեղից թռչում է: Լսափողը դնում եմ: Զանգում եմ օդանավակայան: Սեպտեմբերի քսանիննի՝ ժամը մեկի Փարիզ-Գութնբերգ չվերթի ուղևորների անվանացանկն եմ խնդրում: Լռություն է, աշխարհի ամենաերկար լռությունը. տասը րոպե: Գուցե կապն ընդհատվե՞լ է: Ալլո՛,- բղավում եմ,- ալլո՜: Պատասխանում են: Անվանացուցակը չունեն, եթե ունենային էլ, մեկ է՝ չէին տրամադրի: Պնդում եմ, աղաչում-պաղատում, բացատրում՝ ծեր է, իրանցի, անունը՝ Անար բանու Չինարի, կորել է: Նրա տոմսն ինձ մոտ է: Ինքը մեկնել է Շվեդիա՝ Գութնբերգ: Թեհրանից է եկել: Ալլո՞: Ձայնը կորչում է: Մեկ ուրիշն է պատասխանում: Սկսում եմ նորից: Նման անունով մարդ մեկնողների ցուցակում չկա: Զանգում եմ Փարիզում Իրանի դեսպանություն. խոստանում են օգնել, բայց երեք օր հետո, աշխատակիցներն արձակուրդում են: Զանգում եմ Շվեդիայում Իրանի դեսպանություն. նման անունով մարդ իրենց մոտ գրանցված չէ: Զանգում եմ Ստոկհոլմում ապրող բարեկամիս, խնդրում եմ հետաքրքրվել` Չինարի, Անարի ազգանունով տղաներ կա՞ն Գութնբերգում, Յազդից են, մեկը՝ երկար, ներկած մազերով, երգիչ, մյուսը`սև աչք ու ունքով, նյարդային, անբարեհամբույր: Սպասում եմ: Գուցե Անար բանուի մտքով անցնի ու Փարիզի տեղեկատվական ծառայությունից հեռախոսահամարս հարցնի. բայց ի՞նչ լեզվով:
Ուրբաթ, շաբաթ, կիրակի, երկուշաբթի, երեքշաբթի… մի շաբաթ… մի ամիս…
Նրա տված նուռը՝ «սիրո նուռ»-ը, մահճակալիս մոտ՝ գզրոցին եմ դրել: Ինքս ինձ բազմիցս հարցրել եմ՝ որտե՞ղ է, ի՞նչ է անում: Մարդու մտքով հազար բան կարող է անցնել՝ լավ կամ վատ: Այսօր այն թեթև, լուսավոր օրերից է, այն հազվագյուտ օրերից, երբ պատուհանից լսվում է անտեսանելի թռչունների ճռվողյունը, երբ հակառակ ընդունվածի՝ քթի տակ ուրախ սուլելով անցնում է խոժոռադեմ հարևանը, երբ տիկին հսկիչը լավ տրամադրությամբ է արթնացել և շաղակրատում է ծեր փոստատարի հետ: Թռչունների ուրախ դայլայլը և լուսամուտից հայտնված հանկարծակի լույսը ընդունում եմ որպես լավ նախանշան: Ինքս ինձ ասում եմ` Անար բանուն տղաների համար ֆեսենջանն արդեն պատրաստել և հանգստացել է հոգնեցուցիչ ճամփորդությունից հետո: Մտածում եմ` մի երջանիկ օր կվերադառնամ, լեռների դիմաց՝ արևի տակ, մի տուն ու պարտեզ կամ այգի կգնեմ, Անար բանուի նռան կորիզները կտնկեմ ու բերքը մարդկանց կբաժանեմ: Սիրո նուռը ճաշակողներին կթվա՝ հարազատ են իրար, և ամեն անգամ իրար նայելիս՝ նրանց սրտերը սիրով ու բարությամբ կլցվեն, խռովված հոգիները կխաղաղվեն: Եվ դա կլինի շնորհիվ հարյուրամյա Անար բանուի, որը քնած է իր նռնենու տակ այնքան քաղցր քնով, որ ոչ ոք չի համարձակվում արթնացնել նրան: Փոքր տղան քաղցր ձայնով երգում է, նռերը նրա սիրո մասին են մրմնջում: Մեծ տղան Անարի նման երկու սևաչյա աղջիկների հայր է և վրեժի մասին մոռացել է: Եվրոպացի հարսն էլ երջանիկ է, քնելուց առաջ աղոթքի նման մտքում կրկնում է «աշ[4]» բառը և գլուխը հանգիստ բարձին դնում:
Վստահ եմ` Անար բանուն որտեղ էլ լինի, քնած թե արթուն, մտածում է երկար ու հեռավոր ճամփորդության մասին, հիշում է ամրագոտիների ու խուտուտի, բեռնասայլակի վրա նստելու և օտար տղամարդկանց շալակը ելնելու, իր տոմսի կորչելու, նաև` իմ մասին:
Երբեմն երազ եմ տեսնում, նրա ձայնը հնչում է ականջներիս խորքում. «Տիկի՛ն ջան, տղաներիցս նամակ եմ ստացել: Ամերիկայում են` անտուն ու անգործ, հիմա էլ պատրաստվում են ուրիշ երկիր գնալ: Տեսնես՝ ո՞ւր»: «Անա՛ր բանու, մի՛ տխրիր, շատերն են այդպիսին, միշտ և ամեն տեղ օտար են, քուն ու դադար չունեն: Մի օր կտեսնես`տղաներդ վերադարձել են, երջանիկ են, պառկել են նռնենիների ստվերում և նիրհում են: Հետո միտները կրկին մի բան կընկնի ու նորից կկապեն իրենց ճամպրուկները: Անվերջ գնալն ու գալն էլ մի տեսակի կյանք է»: Մրմնջում է. «Մեր Յազդն ինչո՞վ է պակաս»: Ասում եմ. «Անա՛ր բանու, քնի՛ր, թող ես էլ քնեմ»:
Լռում է: Խոսում է ինքն իր հետ, տղաների հետ: Նրա ձայնն ականջիս չի հասնում, պատկերը մշուշի մեջ է և հին նկարի նման քիչ-քիչ հեռանում է երազի խառնիճաղանջ փակուղիներում…
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Նունե Հովհաննիսյանի
[1] Թութակ
[2] Նուռ
[3] Մահվան հրեշտակը
[4] Ապուր
