Մետրոյի գնացքից դուրս եկա։ «Սասունցի Դավիթ» կայարանում մարդկանց հոսքը տարօրինակ շատությամբ թափվեց շուրջս։ Սկզբում փորձում էի խցկվել, հնարավորինս շուտ հասնել նպատակակետ շարժասանդուղքին։ Նույնիսկ վազանցի անհաջող փորձեր արեցի, բայց ի վերջո հանձնվեցի մարդածովին ու դարձա հոսքի հետ շարժվող կաթիլներից մեկը։ Շարժասանդուղքը պարտաճանաչ արեց իր գործն, ու ես արդեն քայլում էի դեպի կանգառ։ Հինգ րոպեանոց ճանապարհը Ծիր կաթինի մեծության թվաց։ Ընթացքում հասցրի նկատել, որ էությունից վերածվել եմ մարմնի․ առարկայացած գոյության, որին կարելի էր միայն կողքից նայել, ինչպես ծառից ընկնող տերևին, ու ոչ ցավալ, ոչ ուրախանալ․ պարզապես նայել։ Ինչևէ, այդ մարմնին դեռ պետք էր տուն տանել, լողացնել ու նախապատրաստել հաջորդ օրվա մրցույթին։ Երեք տարի շարունակ հիմնական աշխատանքից բացի աշխատել էի ստարտափի վրա։
– Էդ քո խելքի բանը չի,- մի քանի փափուկ ակնարկներից հետո երեկ կտրուկ ասել էր ամուսինս։ Որոշ բառեր ասել էի՝ արածս արդարացնելու համար, հետո ականջներումս աղմուկը սկսվել էր, ես սսկվել ու մոռացել էի վեճի թեման։
Ապրում էինք նրա տատի ու պապի հետ՝ Էրեբունու տանը։ Տատը երկրորդ Ուրսուլան էր դարձել։ Մինչև տուն գալս երեխաները նստեցնում էին քշովի բազկաթոռին, աջուձախ էին տանում, խաղում էին ճմրթված կաշվի ալիքներով, նկարվում էին՝ կախ գցած գլուխը մեկ բարձրացնելով, մեկ թեքելով։ Պապը երեք երգ գիտեր, երեքն էլ տատն էր սովորեցրել ջահել ժամանակ, երեքն էլ անդադար երգում էր քթի տակ ու տատին ասում անտառաճանաչ։ Երեխաների հետ աչքով աչք չուներ։ Հենց մոտենում էին, ձեռնափայտը տնկում ու հոխորտում էր։ Նպատակս մեկն էր՝ հաղթել մրցույթում, ստանալ հոնորար, խնամակալ վարձել տատի ու պապի համար, գնալ, փախչել մոխրագույն տնից։ Երկու սենյակ ուներ առաջին հարկի բորբոսահոտ տունը, նեղ ու փոքր խոհանոց, դրանից փոքր սանհանգույց ու խորդանոց․ բոլորը մոխրագույն՝ վարագույրները մի քիչ մուգ, պատերը մի քիչ բաց, հատակը՝ անփայլ, դռները՝ լատեքսի փայլով, կահույքը՝ խամրած, ափսեներն ու կաթսաները՝ մաշված։ Հյուրասենյակում քնում էին տատն ու պապը․ ամեն գիշեր բազմոցը մահճակալ էի դարձնում, սենյակից բերում էի ներքնակը, վերմակը, երկու բարձն ու սպիտակեղենը, համոզում, որ քնելուց առաջ ատամները սանհանգույցում դրված ջրամաններում տեղավորեն։ Վստահանում էի, որ ոտուգլուխ հարմար տեղավորվել են, աթոռներ էի շարում բազմոցի եզրով, սենյակի լույսն անջատում էի ու գնում մեր ընտանեկան ննջասենյակ։ Գոռգոռում էի դեռ քնելուն չպատրաստված երեխաներիս՝ չորս տարեկան Սարոյի և ութ տարեկան Նոնայի վրա, մեղադրում հոգնածությունս չհասկանալու համար։ Նրանց էլ ոտուգլուխ տեղավորում էի մեկտեղանոց մահճակալին ու պառկում հեռախոսով ինչ-որ բան բզբզացող ամուսնուս կողքին։ Հազվադեպ պատահում էր, որ մտքում վերլուծում էի օրվա անցուդարձը կամ պլանավորում հաջորդ օրվա անելիքները՝ ճաշը, լվացքը, արդուկը, երեխաներին ճանապարհելը, հատակը մաքրելը, հյուրասենյակից անկողինը հավաքելը, լվացվելը՝ մինչև աշխատանքի գնալը, իսկ դրանից հետո բոլորի սնունդն ու բավարարված քունը հսկելը։ Մնացած օրերին, եթե ստարտափի վրա չէի աշխատում ու համակարգչի առաջ քնում, ուղեղս պառկելուս առաջին իսկ վայրկյանից դադարում էր իրեն նեղություն տալ անգիր արած գործողությունները կրկնելու համար։ Ե՞րբ ու ո՞նց կենտրոնանայի ականջներիս աղմուկի վրա այնպես, ինչպես ոմանք կարողանում են կենտրոնանալ սրտխառնոցի վրա։ Ատում եմ մոխրագույն պատերը։
Ավտոբուսն այս անգամ էլ ուշացավ։ Կանգառում՝ նստարանի կողքին, գարդոնի վրա ծվարած թափառականն էլի մաշված մոխրագույն ալյումինե կոպեկամանը տեղավորել էր մի քանի հաստ գուլպա հագցրած ոտքերի ներքևում, ինքն անտարբեր հենվել էր սպասասրահին։ Թվում էր, թե այնքան միևնույն էր նրա համար կոպեկամանին մոտեցողների «վերաբերմունքը», որքան այն փաստը, որ մոտեցողները մագնիսորեն վանվում էին նրա չորս կողմը պարուրած բուրմունքից։ Յուղոտ սևուսպիտակ մազերը անճոռնի գլխարկի տակից եզերում էին ճակատը, հոնքերը խիտ էին ու սուր՝ ճիշտ պապի հոնքերի պես։ Ժամանակին տատն ու պապը նախանձելի զույգ են եղել։ Գրագիտությամբ ու պիջակավոր աշխատանքով չեն փայլել, բայց միշտ սիրով ու կատակներով են լույսն ու մութը դիմավորել՝ չհաշված պապի հարբած ծեծերը։ Մի տղա են ունեցել՝ ամուսնուս հայրը, որը որդուն կոչել է հոր անունով՝ Սահակ, առաջին կնոջ հանկարծահաս մահից հետո նրան թողել է ծնողների մոտ ու ծանոթի մեքենայով մի կերպ հասել խոպան՝ երկնքից թափվող ոսկին հավաքելու ու ծովի եզրին նստած ջրահարսին ճանկ գցելու անխոնջ հավատով։ Երևի նման մի տղա էլ թափառական կինն ուներ։ Դժվար, թե աղջիկ ունենար ու դրսերում քներ։ Կամ գուցե աղջիկը ինչ-որ գյուղում ա՞յծ էր պահում, կամ ինչ-որ քաղաքում բարձրակրունկներով թատրո՞ն էր գնում՝ հետևի շարքում ամրագրած տոմսերը կողքինի հեռախոսում, կամ արդեն չկար, կամ չէր էլ եղել․․․ Խառը ժամանակներ են։ Հիմա է, որ լատինատառ գրելը մեղք է, իսկ դեմքը «գեղեցկացնելը»՝ զարգացածություն․ գուցե աղջիկը «զարգացածների» խմբո՞ւմ էր։ Հիմա է, որ ցավը կարելի է կիսել հազարմեկերորդ անծանոթի հետ, ու չի կարելի մտերիմ հոգի ունենալ, որ հանկարծ մի օր չդավաճանի․ ի ցույց աշխարհին ցնծության պոռթկումներով էֆիրներ են շպրտվում, իսկ ստոպ սեղմելուց հետո ոռնոցը միլիոն էկրան է ճեղքում․ գուցե աղջկա ձայնը խառնվա՞ծ էր ոռնոցին։ Հիմա է խաղն առանց բեմելու, բեմելն՝ առանց բեմին քնելու, քնելը՝ չշտապելով, շտապելը՝ առանց պլանավորելու, պլանավորելը՝ առանց երազելու․․․ Գուցե ոչ էլ երազել էր աղջիկ ունենալ․․․
Ավտոբուսը եկավ։ Ութսուն դրամ ունեի՝ թղթադրամներից ու երթուղայինի համար պահած հարյուր դրամանոցից բացի։ Դրեցի կոպեկամանի մեջ՝ երազելով թույլ չտալ ծերանալ կամաց-կամաց դեֆորմացվող մարմնիս, ու բարձրացա։ Ավտոբուսի կոպեկատուփը մի անգամ էլ զնգաց իմ շնորհիվ։ Նախորոք վճարելն էլ իր դրական կողմն ունի՝ ստիպված չես արդեն նստած ծանոթին չտեսնելու տալ, երբ վերջին հարյուր դրամանոցն է ձեռքիդ։ Գրկված ուևորներն առաջուհետ դղրդում էին ավտոբուսի ամեն արգելակման ու տեղից պոկման ժամանակ։ Փնթփնթում էին․ ոմանք՝ հոգնած ու կիսաձայն, ոմանք՝ միայն կողքինի ականջին՝ չբարկացնելով մեքենաների պիկից, փողոցների նեղությունից լարված վարորդին, ոմանք՝ լավ էլ բարկացնելով։ Սակայն ոչ մեկի գանգատը չէր փարատվում. գրկման, անջատման, տեղավորման, առաջուհետ գործողությունների հերթափոխը նույն կամ տարբեր դեմքերի մասնակցությամբ անվերջանալի էր։ Ոչ էլ հնարավոր էր սկիզբը հիշել։ Նույնն էին վարորդի յոթ հարկանի նախշերը, ավտոբուսի կարմիր ինքնակպչուն «Չ՝ծխել»-ը, ամառ-ձմեռ նույն ծանր հոտը, որին սկզբում փորձում էին դիմակայել փակ քթով, հետո հարմարվում էին։ Ամեն ինչն էր նույնը․ գույները, դեմքերը, «մի կիլո երկաթն է ծանր, թե մի կիլո բամբակը»․ մի քիչ շատ խանութներով, մի քիչ մեծ խանութներով, մեծ գրպաններով, նույն հրճվանքներով ու ցավերով, ցաներով, կոցկած պեպեններով, թաքցրած կարմիր այտերով, ցոգոլով, խշխշան տերևներով, դրանց վառված հոտով, նույնասեռ հիացմունքով, տարասեռ արհամարհանքով, երբեմն պարծանքով՝ հետմահու։ Երևի ինձնից հետո էլ ամուսինս մի բան կունենա պարծենալու, երբ ստարտափս դրամաշնորհ ստանա։ 30-ից հետո էի ամուսնացել։ Սահակը փրկարարի դեմքով էր ինձ նայում․ ես չլինեի, տանն էիր մնալու բազմանշանակ ենթատեքստով։ Ճիշտ է, մի վեց, ութ տարի կրթվելու, աշխատանքի, զուգահեռ ոչ մի քեֆ-ուրախություն-խնջույք-փարթիից հետ չմնալու կիսալուրջ-կիսախումհար համատեղումը անհամեմատելի էր ընտանիքի բերած անակնկալների հետ, բայց դե տանը մնալ չարժեր։ Ո՞վ էր տերս․․․
Ավտոբուսում հանդիպեցի քրոջս, գնում էր հիվանդացած թոռանը տեսության, ես իմ ամուսնուց չբողոքեցի, նա՝ իր։ Երկուսս էլ իրար աչքերի բիբերի խորքով գնացինք անցած օր, անցած շաբաթ ու ամիս, տեսանք գերմարդկային ուժը, որով դիմակայում էինք, անմարդկային թուլությունը, որով խուսափում էինք ընդունումից։ Հետո․․․ կարգին չգրկվեցինք ու չկիսվեցինք դժբախտ երջանկությամբ։ Մեկն ասաց «Կանգառում կպահեք»-ն, ու շատերի հետ իջավ նաև քույրս։ Չհասցրինք հիշել ու անցած գնացածը իրար պատմել։ Այնքան կուզեի։ Մի տեսակ լիքն էի։ Ինձ հետ այդպես հազվադեպ է պատահում։ Բայց քրոջս թոռան ջերմությունը 39 էր, շտապօգնություն էին կանչել, անալգին դիմեդրոլ էին սրսկել, հիմա քնած էր, պետք էր ուշադիր լինել, որ քնած ժամանակ չբարձրանար։ Վիրուսներ էին տարածված։ Տատն էլ օրեր առաջ ջերմություն ունեցավ։ Քնելուց առաջ զվերաբոյով թեյ տվեցի, ինձ համար էլ թունդ սուրճ պատրաստեցի, որ չքնեմ ու ավարտին հասցնեմ ստարտափս, իբր չգիտեի, որ ոչ մի սուրճ ինձ չի փրկի, եթե քունը վրա հասնի։ Ամուսնությունից հետո և առաջ միակ անփոփոխ պայքարն է, որում տանուլ տալուն չեմ համակերպվում։ Ականջներումս աղմուկը կամաց-կամաց սկսում է գլուխ բարձրացնել։ Հույս ունեմ՝ չի սկսվի, ու ես ի վիճակի կլինեմ ստարտափս ներկայանալի տեսքի բերել, պրեզենտացիան մի անգամ բարձրաձայն պարապել։ Թե չէ, որ մի տեղս ուժգին ցավում է, շուրջս ոչինչ չեմ նկատում, անգամ երեխաներիս ու նրանց ցանկությունները։ Երևի բոլորի մոտ է այդպես։
Ականջներիս խշշոցը դեռ երեկվանից է փորձում ինձ տրամադրել գալիք ցասումին։ Սահակը չի հավատում, որ դրա հետ ապրելն անտանելի է։ Երեկ աշխատանքից մեկ ժամ շուտ դուրս եկա։ Որոշել էի Պռոսպեկտից հրապարակի մետրո ճանապարհը երկարացնել, մի քիչ էլ ինքս մաշել քաղաքիս փոսոտ ասֆալտը, թավալ գալ սիրելի փողոցային առևտրականների ստվերում, չոր ավելուկ, բազուկի տերևներ ու չմաքրած ընկույզ գնել, հետո առանձնանալ մի ծառի տակ, մի քանի ընկույզ քարով կոտրել, մենակ ուտել, ընկույզի կեղևները լցնել գրպաններս ու էլի քայլել։ Սիրում եմ հին մայթերի բոլոր սալիկները, մայթերը ճեղքած ծուռ ծառերը, բարձր մետաղյա ձիգ գովազդասյուները՝ հիմնականում դատարկ կամ այնքան մաշված պաստառով, որ գովազդը չի նշմարվում, բողոքող ազդանշանները, որ չես հասկանում, վարորդի լացն են զսպում, թե՞ հայհոյանքը։ Առանց լուսացույցի նեղ փողոցն անցնելիս ճանապարհս առանց «Քուր ջան, ներող կլինես»-ի կտրեց նարնջագույն առկայծող համազգեստով «Աջ պահի, կոխի տակը» հրահանգները երկու հարյուր դրամի հույսով ամբողջ եռանդով կարգադրող տղամարդը․ նիհար էր, դեմքը սևացած էր, կնճիռների անփայլ ծալքերը հուշում էին հոգնություն ու դառը անցյալ, գուցե նաև լիքոտ, սուրճի բաժակը շրջող ու մշտաբողոք կին, ժամանակի հոսքով ընթացող երեխաներ, ծեր ու հիվանդ մայր․․․ Երկու հարյուրի փոխարեն հարյուր դրամանոց շռայլվեց տղամարդուն, որը չզսպեց իր համոզմամբ արդարացված զայրույթը՝ հեռացող մեքենային ճանապարհելիս։ Դեռ կանաչիներին ու ընկույզներին չէի հասել, երբ զգացի, որ շուտով կփլվեմ։ Տաքսի կանչեցի։ Սկզբում մտածեցի՝ կոմֆորտ, հետո որոշեցի խնայել։ Մինչ «Ստարտի» մոխրագույն օպելը կհասներ, գնեցի Սարոյի սիրած յոգուրտից ու Նոնայի ուզած «Ներկիր ինքդ»-ից։
– Ո՞ւր քշեմ, քուր ջան։
– Ուղիղ։
– Բա հիմա՞։
– Աջ։
– Հիմա՞։
– Դե գժվացրիք։ Ուր ուզում եք՝ քշեք, – արդեն հեծկլտում էի։ Չամաչեցի խոսելուս ձևից։ Վարորդն էլ չկանգնեց ու ինձ չիջեցրեց։ Հարցեր չտվեց։ Ուղղակի քշեց։ Որոշել էի գոնե մեքենայի ընթացքի ժամանակ վայելել ճանապարհը, մենակությունը, լռությունը, փողոցները, անծանոթների օտարությունը, խորթությունը, հանդիպող հայացքների մտերմությունը, բայց ստացվեց այն, ինչ ստացվեց։ Տաքսուց իջա, ուռած աչքերս լվացի ցայտաղբյուրի սառը ջրով։ Սարսափելի ծարավ էի։ Չեմ կարողանում խմել հիշատակ-ցայտաղբյուրների ջրից․ ինձ մեղավոր եմ զգում լինելուս համար։ Յոգուրտն ու «Ներկիր ինքդ»-ը թողել էի տաքսու մեջ։ Շենքի տակի խանութից նորից գնեցի ու քայլեցի տուն․ Սահակը արդեն տանը կլիներ։ Ատում եմ մոխրագույնը։
Ես ու Սահակը իրար հասկանալ չէինք սովորել։ Ընտելացել էինք հարմարվելուն, հարգելուն, երևի սիրելուն, բայց այ հասկանալու հարցում երկուսս էլ թերանում էինք։ Բաժանվե՞լ՝ կարելի էր։ Բայց հայրական տուն վերադառնալ՝ ոչ։ Այդ տանն էր, որ առաջին անգամ սկսեցի ատել անունս։ Երեք կանգառից կհասնեի, իսկ մտքերս երեք ոտնաչափ էին հեռու անցյալի տագնապից։ 22 տարեկան էի, նոր էի ավարտել համալսարանը, ստացել կարմիր դիպլոմն ու տուն էի վերադարձել առանց ծաղիկների, բայց գլուխս բարձր։ Մայրս ծիրանի ջեմը դրել էր մարմանդ կրակին, իսկ ինքը հավանաբար սրճախմության էր։ Ջեմի բույրը դեռ առաջին հարկից զգացվում էր։ Դիպլոմի մեջ կարդում էի անունս, հիանում ինձնով, տեղին ջանքերով, չորս տարիները սահում էին աչքերիս առաջով՝ ծիծաղ, լաց, դաս, անքուն գիշերներ, անզգայացած գիշերներ, երբ մութն անգամ չէր վերացնում ցերեկվա մշտազբաղ վիճակը։ Դռան բացվելը չէի նկատել։ Հիշողություններիս թելը կտրել էր անունս՝ հնչած ականջիս տակ, շշուկով, զզվելի, զարմանալի, անգորով հեգնանքով։ Դեմքիս ու դիպլոմիս միջև հայտնվել էր ծաղկեփունջ։ Մատներ էի զգացել մարմնիս վրա ու զզվել այդ տաքությունից։ Վայրկյաններ տևած ընդարմացումից սթափվել էի, ազատվել մորս ամուսնու մատներից ու փախել տնից։ Նա էլի էր ձայնել անունս, հետո բարձր ծիծաղել։ Այնպես, որ երրորդ հարկից մինչև առաջին հարկ քրքիջն ուղեկցել էր ինձ։ Այդ օրն էր, որ սկսել էի ատել անունս՝ այդուհետ ինձ խանգարող ամենացից գոյությունը։ Սկսել էի խորշել, թե ինչպես է ամեն օր, ամեն տեղ, ամեն պահատածի բերանից դուրս պլստում ու մեկ կպչում ինձ արհամարհանքով, մեկ գոյությանս նայում վերևից, հազարից մեկ էլ խնամքով հոգատարություն խաղում, երբ մարմնիցս պահանջ ունի։ Մենակ քայլում էի անտունների կողքով ու ինձ համարում նրանցից մեկը։ Շատ մանրուքներ սկսել էի հիշել ու տառապել դրանց գոյությունից։ Հիշել ու լալիս էի մորս գնած բլուզի համար․ մի մետրաչափ մեծ էր, որ մինչև ուսումնական տարվա վերջ հագովս լիներ, բայց հաստատ մայրս մոռացել էր, որ արդեն առաջին կուրսի ուսանող էի, աճս էլ կանգնել էր։ Հետո մորս ամուսինը իր հին հեռախոսը՝ չստացված նկարներով, մեքենա սարքողների կոնտակտներով, ջնջված բանկային ծրագրով, համակարգից դուրս եկած ֆեյսբուքով ու չջնջված մեյլով (կարևոր չէր համարել ամենակարևորը) ինձ էր տվել․ մայրս իր հին հեռախոսը նրան էր տվել, որովհետև նրա փչացած հեռախոսը հնարավոր չէր եղել նորոգել, ու մորս համար նորն էին գնել։ Երկար ստացվեց․․․ Բայց ոչ այնքան երկար, որքան ամեն օր տնից համալսարան ձգվող ոլորանները, որոնք ինձ հասցնում էին ամուսնությունից առաջ կյանքիս կարևորագույն առաքելություններից մեկը կատարելուն՝ ուսանողությանը։ Չէ, ուզում էի սովորել, բայց ուզում էի նաև մեկ-մեկ լուսաբացի կամ մայրամուտի աչքերի մեջ սիրով նայել։ Ինչևէ, մի օր` խցկված, մյուս օրը` մեջքիս կրելով անծանոթի թլֆած ծանրությունը, մեկի օրվա հոգնության հոտը, խումհարահոտը, երբեմն էլ նստած՝ մի քանի կանգնած ուղևորների իրերի ծանրությունից ոտքերս ճկելով վայելում էի քաղցր կյանքը։ Դրան արժանանալու համար երկու տարի մասնավոր պարապմունքների էի հաճախել, մինչև գիշերվա երկուսը տնային առաջադրանքներս էի կատարել, առավոտվա ութից գնացել էի դպրոց, դասերի ժամանակ թուքումուր ստացել անուշադրության, նայելու, բայց չտեսնելու, լռելու, բայց չլսելու համար, հետո վազել պարապմունքի, որ հանկարծ չուշանամ ու նոր թեման սկսելուց տեղում լինեմ։ Այդ ընթացքում տան անդորրը խրատների լույսի ներքո էր։ Օրը եզրափակվել էր տուն վերադառնալուց հետո մորս ուրախությամբ։ Ասել էր, որ շատ էր անհանգստացել, սիրտը վատ էր ու տեղը չէր գտնում, իսկ տանից (դեռ առաջին հարկից) վառված ջեմի հոտ էր գալիս։ Էլ չհետաքրքրվեց, թե իմ սիրտն ինչ վիճակում է։ Կարևորը՝ ես տանն էի, ողջ էի․ բոլորը երջանիկ են, քանի դեռ հարմար եմ։
Մնաց երկու կանգառ։ Ու ես վերջապես կազատվեմ այս ամենից։ Որտեղի՞ց հայտնվեց քույրս։ Գոնե նկատած չլինեի։ Փորձիր, Ամալյա։ Հիշիր ինչ-որ ուրախ պատմություն։ Օրինակ՝ որ մի օր այնքան էիր խմել, ծովը ծնկներիցդ էր, երգելով տուն մտար՝ գարեջրի կիսատ շիշը ձեռքիդ, սպառնացիր մորդ ամուսնու գլխին կոտրել շիշը, եթե մի անգամ էլ համարձակվի անունդ տալ, իսկ առավոտյան ձևացրիր, թե ոչինչ չես հիշում։ Կամ հիշիր դասարանցի Կամոյի ու զուգահեռցի Սարոյի հետ տանգոն՝ վերջին զանգիդ օրը։ Երկուսն էլ քեզ էին սիրահարված։ Դու երկուսի հանդեպ էլ անտարբեր չէիր։ Բայց ոչ մեկին էլ չէիր սիրում։ Նրանք կռվում էին քեզ պարի հրավիրելու համար, իսկ դու գնացիր ու երկուսին էլ միաժամանակ հրավիրեցիր։ Չմերժեցին։ Ապուշ կտրած պարեցին։ Իսկ հետո երեքով մի լավ ծիծաղեցիք ու խմեցիք մանկության կենացը։ Կամ հիշիր, որ երբ մի անգամ ինչ-որ գյուղի եկեղեցու ուխտին էիք գնացել կուրսեցիներով, մատաղացու աքլորներից մեկը փախավ վանդակից ու թռավ գիրկդ։ Ճիշտ է, մի քանի վայրկյան ճչացիր, բայց հետո ամեն հիշելուց ծիծաղում էիք մինչև արցունքներ։
Նստելու տեղ ազատվեց։ Իսկ հաջորդ կանգառում պետք է իջնեմ։ Ամեն դեպքում արժե նստել։ Հոգնած եմ։
– Տեղ ենք հասել․․․
Երազս ընդհատվեց․ գետում լողում էի, ոգևորված կռիվ էի տալիս ալիքների հետ, խաղալով առաջ էի սլանում, ու հանկարծ նկատեցի, որ ջրվեժի եզրին եմ․ մեկ վայրկյան էլ, ու ալիքների հետ կգահավիժեմ ներքև։ Եթե չլիներ այդ «հանկարծը», ոչ մի պատմություն չէր պատմվի, չէին լինի ֆիլմերը, թատրոնները, գրքերը, մարդիկ, երազները․․․ Իսկ ավտոբուսի վարորդը իմ «հանկարծը» ընդհատելուց բոլորովին վատ չզգաց։ Թեև գիտակցում էի, որ երազ էի տեսնում․ մի ֆիլմից տպավորվել է, որ եթե չես հիշում, թե ինչպես ես հայտնվել կոնկրետ տարածքում, ուրեմն երազ է։
– Դե իջիր, որ տուն գնամ։ Մենք էլ ենք մարդ, մենք էլ ենք հոգնում։ Ձեզ ի՞նչ կա, նստում-քնում եք՝ մինչև հասնեք։ Ուշացնում ես, քուր ջան։ Իջիր, գնամ սմենս հանձնեմ։
Զզվելի է այդ մուննաթով «ջանը»։ Վերադարձա իրականություն։ Իջա։ Քայլում եմ։ Մի տեսակ անորոշ զգացողություն ունեմ․ երևի հոգնածության պատճառով է։ Փորձում եմ հետ տալ հիշողությունս՝ հասկանալու համար, թե որտեղից է գալիս այս զգացողությունը՝ աշխատավայրից, կանգառի կնոջից, քրոջիցս, մորս ամուսնուց․․․ Բայց հիշողության փոխարեն հետ է գալիս ընդմիջմանը կերած ձեթոտ կարկանդակի դառնահամը։ Վարորդն է մեղավոր․ չիմացա, կիջնե՞մ ալիքների հետ ներքև, թե՞ չէ։
– Բարև Ամելի։
Պատահական հանդիպում զուգահեռ դասարանցի Սարոյին։ Միայն նա է մնացել ինձ Ամելի ասող։ Եթե ես նկարչուհի լինեի, նրան կնկարեի անունս տալիս։ Ափսոս, որ դա երբեք չի լինի, որովհետև դերձակուհի մայրս չափազանց շատ էր կարևորել իր չստացած ուսումը: Ոչ մի սեփական երազանքի մասին խոսք լինել անգամ չէր կարող։ Սարոյին ողջունելն ու հրաժեշտ տալը միաժամանակ ստացվեց։ Հրաշալի է, երբ ավելորդությունները չեն թափվում գլխիդ։ Գիտեմ, որ դեռ սիրում է, սակայն վաղուց նա հայր է դարձել, իսկ ես՝ մայրիկ։ Եվ հետո, ի՞նչ ասի այսքան տարվա մեջ անգամ իրենից դեռ գլուխ չհանածին։ Մի անգամ փորձել էր պատմել, թե ինչքան է սիրում ինձ։
– Ամելի, ես․․․ լսիր, չգիտեմ, թե ոնց ասեմ․․․ Արի․․․ Չէ, ավելի ճիշտ․․․ Է՜հ․․․
Հազար անգամ լսել էի նրա սահուն խոսքը, անգամ աղջիկներով կռիվներն էինք նկարել ու զարմացել նրա ճկունությունից, բոլորին իրենց տեղը ցույց տալու ունակությունից։ Սակայն, երբ հերթը հասել էր ինձ, ուրբաթախոս էր դարձել։ Ես կրքոտ համբուրել էի, ասելով, որ մեր տարիքում այդքանն էլ բավական է։ Իզուր ջանքեր պետք չէ թափել, երկար-բարակ խոսել, ինչ է, թե վերջում՝ ամիսներ անց համբուրվենք, հետո իրար չհասկանանք, բացահայտենք, որ լրիվ տարբեր մարդիկ ենք, մի ժամանակ երեխա էինք ու բաժանվենք։ Եթե գիտես, վերջն ինչ է լինելու, ինչո՞ւ հենց վերջից էլ չսկսես։ Մի օր էլ, երբ վերջին զանգից հետո նորից որոշել էր խոսել հետս, ընդհատել էի «Բարև, Ամելի։ Արի լուրջ խոսենք»-ը իմ հեքիաթով։
– Գիտե՞ս, – ասել էի, – ուզում եմ քեզ մի հեքիաթ պատմել, որ իմանաս՝ բոլոր հեքիաթները չեն, որ երեք խնձորով են ավարտվում։ Ծայրահեղություններն են մոդա․ կամ մեկն էլ հերիք է, կամ մի արկղը քիչ է։ Ես հեքիաթ եմ հորինել ճնճղուկի մասին, որը երազում է նստել նապաստակի մեջքին ու ցատկոտել։ Գտնում է մի սպիտակ փափկամազիկ՝ կարմիր աչքերով, փաթաթվում է նրան, իսկ փափկամազիկը, փոխանակ թռչկոտի, հո՛պ, բռնում է նրա կոկորդից։ Եվ ինքը մեղավոր չէր, որ իր նման բարձրաշխարհիկ հիմալայան կատվին ճագարի տեղ էին դրել։ Այս հեքիաթում խնձոր չկա, որովհետև ոչ մի արքայազն արքայադստերը չի փրկում, չի սիրունաց․․․ է՜հ, էլ չեմ գցի ինձ սար ու ձոր․․․ Թող էս մի հեքիաթն էլ չավարտվի, ու չիմանաս՝ ճնճղուկը խեղդվե՞ց, թե չէ, կատուն անտե՞ր էր, թե չէ․․․ Ու հետո, ի՞նչ իմանաս, ես քո երազած նապաստա՞կն եմ, թե՞ կատաղած կատուն։
Միակ բանը, որ Սարոն ասել էր համբերատար լսելուց հետո՝ «Խելառս․․․ խմա՞ծ ես․․․»
Ու գնացել էր։ Հա, Սարո, էլի փուլ կգան մարդիկ ու շենքեր, արևը էլի կգլորվի ոլորաններով, անձրևատունը կթնդա, անձրև կչռռա տանիքներին, իսկ անձրևատնից վերև արևը կգլորվի սովորականի պես, ու ոչինչ, որ էս մի հեքիաթն էլ խնձոր չունենա։
Տեսնես կողքովս անցնելուց հետո շրջվե՞ց, փորձե՞ց մի անգամ էլ նայել հեռացող մարմնիս, ափսոսա՞ց, որ իր թևը մտած չեմ։ Ասում եմ, չէ, այսօր տարօրինակություններս ջրի երես են դուրս եկել։ Ի՞նչ, եթե նայեց կամ չէ, Ամալյա։ Արագացրու, քեզ քաղցած սպասողներ կան։
Տեղափոխվեցի հակառակ ուղղությամբ շարժվող ավտոբուս։ Եվս մի քանի կանգառ, ու ես կհայտնվեի մոխրագույն պատերով տանը։ Վարորդն ասաց, որ հինգ րոպեից կշարժվի։ Եթե «հինգ» բառը չասեր, գուցե չհիշեի, որ վերջին անգամ հինգ տարի առաջ եմ լսել հիստերիկ քրքիջը։
Սեղանին խաշած միս ու կարտոֆիլ էր դրված։ Հարևան կանայք գովաբանում էին ռեստորանի թթու դնող խոհարարին, բաստուրման ամբողջական մսից չէր, տղամարդիկ ողորմի էին տալիս՝ դեռ էլի ապրելու տեղ ուներ, հեռու բարեկամներից մեկը մանկության աղոտ պատմություններ էր պատմում (գուցեև հորինում)․․․ Բոլորը մուգ բլուզներով էին, բացի ինձնից։
– Միշտ էլ ինքնասածի էր, – լսել էի ինձ մեջքով նստած մի կնոջ շշուկը։
– Շատ երես տվեցին ժամանակին, – պատասխանը չէր ուշացել։
Վեր էի կացել մորս ինքնահողից հետո գցված հոգեհացի սեղանի մոտից, առանց հրաժեշտ տալու քայլել դեպի ելքի դուռը, մի պահ կանգ առել, հետո վստահ բացել այն ու ճանապարհող հայացքների ուղեկցումից հնարավորինս շուտ ազատվելով՝ շտապ փակել։ Քաղաքավարի դուրս էի եկել սրահից, մեխանիկական կարգապահությամբ անցել ճանապարհին հանդիպող բոլոր հին ու նոր լուսացուցային անցումներով, ծննդավայրիս անփոփոխ խոնավահոտը կլանելով՝ հասել հայրական տան բակ, առանց մուտքի վերևում կախված սառցալուլաները կոտրելու՝ բարձրացել մաշված աստիճաններով, որոնց տեղ-տեղ ծակերից երևում էր նախորդ հարկը։ Դռան դիմացի «Welcome»-ի տակից վերցրել էի բանալին ու մտել հայրական տուն։ Միջանցքում՝ անմիջապես դռան դիմաց, խոշոր հայելի կար։ Մոտեցել էի հայելուն, շոշափել էի անդրադարձող դեմքս․ սառած աչքերումս արցունքներ չկային․ դրանք ավելի վաղ էին մահացել, քան մայրս։ Հայելին ծուղա՞կ էր՝ ոչ։ Ինքդ քեզ ևս մեկ անգամ տեսնելու, նաև հսկելու, նաև հիանալու, նաև ատելու միջոց էր։ Ինչո՞ւ էի գնացել։ Ի՞նչն էր ինձ ստիպել այսքան տարի անց մտնել այս տուն։ Հորս նկարի կողքին շուտով կհայտնվեր հոգեհացի սրահից բերվող մորս նկարը, իսկ ամուսինը ծաղիկներ չէր դնի նկարի տակ։ Հորս ու մորս տունը կպատկաներ նրան, ու նա կապականեր այստեղ գնտվող ամեն բան՝ սկսած դռան դիմացի «Welcome»-ից։ Եվ եղավ լինելիքը։ Ապականեց։ Կյանքիցս սկսած։ Հույս ունեի մի քանի րոպե տխրել մորս մահվան համար, նայել հին նկարները, գտնել ինչ-որ բույր ու կապվել դրան։ Գուցե ստացվեր, ու նաև լաց լինեի։ Բայց զզվելի շշուկը անվանս տեսքով լցվեց ականջներս, ու ես չկարողացա փախչել կողպած դռնով։ Հետո հաղթական քրքիջն էլի ուղեկցեց ինձ աստիճաններով վազելիս։ Մարդիկ սրբացնում են պատերը, որոնց մեջ մեծացել են։ Ես ատում եմ դրանք։ Ատում եմ աշխարհի բոլոր պատերը։ Նրա որդու անունը Սարո դրեցի։ Ամուսինս միշտ նույն ապշանքով նկատում է, որ որդին միայն ինձ է նման։ Իսկ ես կծում եմ պռոշս։
Ի՞նչ։ Ի՞նչ եղավ։ Մոխրագույն պատերին չե՞մ հասնելու։ Սարոն, Նոնան, տատն ու պապը․․․ Այդքանին ո՞նց է տիրություն անելու։ Չէ, չէ․․․ ստարտափս։ Ոտքերս թմրում են։ Ատում եմ աղմուկը։ Ի՞նձ են տեղափոխում։ Հա, էլի։ Մարմնիս ո՞ր մասից են բռնել։ Մազերս յուղոտ էին։ Հիմա ի՞նչ կմտածեն։ Իսկ եթե մեռնե՞մ։ Կամ ավելի վատ՝ հաշմանդամ դառնամ։ Ո՞վ է տերս․․․ Չէ, մի անջատվիր․․․ Հը՞։ Չեմ կարողանում խոսել․․․ Գոնե ականջներումս ծանոթ աղմուկը հնչեր։ Մի անջատվիր․․․ Բոլոր ազգերի աստվածներ, բերեք իմ ականջների աղմուկն, ու թող ես ապրեմ դրանց անտանելի ներկայությամբ, բայց տարեք, ի սեր ձեր բոլորի, տարեք այս տեսարանը։ Ավտոբուսն այրվում է։ Ո՞վ արեց։ Դիվերսա՞նտ։ Հաստատ ադրբեջանցի էր։ Դրանք լցվել են մեր ամեն պատ ու ծակի մեջ, ինչպես մի ժամանակ՝ թուրքերը, պարսիկները․․․ լցվել են մեր տները, գրքերը, երազները, կինոները, ամեն բոթի ու փորձանքի մեջ։ Թե չէ, նորմալ ավտոբուս էր, ինչի՞ պետք է էս օրն ընկներ։ Հաստատ դրանք ստարտափս իրենցով կանեն։ Ո՞վ գիտեր ինձ ավտոբուսում։ Եթե Սարո՞ն էր։ Հաստատ պապն էր, կոպալն առած եկավ, մի բան արեց, որ չհաղթեմ։ Ոնց որ աղջիկս է, ջուր է տալիս։ Սահակը չեկավ։ Չէ, մայրս է, հիշել է, որ կամ։ Գնա, մամ, գնա մարդուդ մոտ, ես քո ինչի՞ն եմ պետք։ Է՜հ․․․ Սարո․ էդ տատուն հանգիստ թող։ Սահակը չեկավ։ Ոտքերս տարան։ Գրողը տանի սպիտակ խալաթավորներին։ Նորմալ նարկոզ էլ չեն կարողանում տալ։ Ասիստենտը բժշկի սիրածն էր։ Բայց դա ո՞ւմ է հետաքրքիր։ Սահակը չեկավ։ Բա Նոնային ո՞վ էր բերել։ Վախենո՞ւմ ես, Ամալյա։ Չէ։ Տխո՞ւր ես։ Չէ։ Դե, սայլակդ պատրաստել ենք, գնա տուն։ Տո՞ւն։ Ո՞ւմ տուն։ Ո՞վ է տերս։ Սրսկեք։ Չէ։ Ստորագրում եմ, հենց հիմա․․․ Էրեխեքդ։ Քեզ հոգեբան է պետք։ Գրողը տանի ձեր անտեր հոգեբանությունը։ Բերեք էդ թղթի կտորը․․․
