ԱՆՏՈՆԻՈ ԳՐԱՄՇԻ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐԸ
Այս «պատմվածքներն» Անտոնիո Գրամշին (1891-1937) գրել է բանտում: Իրականում դրանք նամակներ են, որոնց մեջ նա շարադրել է իր մանկական հիշողություները, տպավորությունները, ինչպես նաև բանտային առօրյայից:
Բանն այն է, որ 1922 թվականի հոկտեմբերի 24-ին Իտալիայում հաստատվեց ֆաշիստական վարչակարգը. Բենիտո Մուսսոլինին, ելույթ ունենալով Նեապոլում կայացած ֆաշիստական կուսակցության համագումարում, վերջնագիր ներկայացրեց կառավարությանը՝ ֆաշիստների համար պահանջելով վեց նախարարական պորտֆելներ: Իսկ արդեն հոկտեմբերի 28-ին կազմակերպվեց «արշավ դեպի Հռոմ», որի արդյունքում Վիկտոր-Էմանուիլ արքան Մուսսոլինիին առաջարկեց զբաղեցնել կառավարության ղեկավարի պաշտոնը: Իսկ 1922 թ. դեկտեմբերի 18-ին ֆաշիստները կազմակերպեցին Թուրինի ակտիվիստների ջարդը: Հաջորդ տարվա սկզբին բանտարկվեցին շուրջ 5 հազար կոմունիստ ղեկավարներ և ակտիվիստներ: Իրավիճակն էլ ավելի սրվեց 1924 թ. հունիսին, երբ սպանվեց սոցիալիստ Ջակոմո Մատեոտտին: «Մատեոտտիի ճգնաժամն» ուրույն շարունակություն ստացավ 1925 թ. Մուսսոլինիի հունվարյան ճառի համատեքստում, որտեղ որոշակիորեն հայտարարվեց, որ «ֆաշիստներն այսուհետև ոչ մեկի հետ մտադիր չեն կիսել իշխանությունը և պատրաստ են ճնշելու ամեն տեսակի ընդդիմություն»: Ֆաշիստական դիկտատուրան վերջնականապես հաստատվեց 1926 թ. նոյեմբերին, երբ Մուսսոլինիի դեմ անհաջող մահափորձից հետո կառավարությունն ընդունեց մի շարք «արտակարգ» օրենքներ:
Հենց այս ժամանակ էլ՝ նոյեմբերի 8-ին, ձերբակալվում է Անտոնիո Գրամշին: Ռեջինա Չյոլիում 26- օրյա բանտարկությունից հետո Գրամշիին ուղարկում են Ուստիկա կղզին, որտեղ նա, համաձայն դատավճռի, պետք է անցկացներ հինգ տարի: Իսկ արդեն 1928 թ. 57 կոմունիստներ կանգնում են «հատուկ տրիբունալի» առջև և դատապարտվում յուրաքանչյուրը 20-25 տարվա բանտարկության: Գրամշին դատապարտվում է 20 տարի, 4 ամիս և 5 օրվա բանտարկության: Մեղադրող կողմի ներկայացուցիչ, ռազմական դատախազ Մ. Իսգրոն հայտարարում է. «Մենք պետք է 20 տարի զրկենք այս ուղեղին աշխատելու հնարավորությունից» (II Processone: Gramsci e i dirigenti comunisti dinanzi al Tribunale Speciale, Roma, 1961, p. 190): Գրամշին, այս մտադրության ի պատասխան, բանտային իր կյանքը վերածում է իսկական ստեղծագործական լաբորատորիայի՝ թողնելով ստվարածավալ գիտական ժառանգություն:
Նույն թվականի հուլիսի 28-ին նրան ուղարկում են հիվանդ բանտարկյալների համար նախատեսված Տուրի դի Բարիի բանտը, որտեղ նա պետք է անցկացներ պատժաժամկետը: Գրեթե տասը տարի նա անցկացնում է մութ ու ցուրտ բանտում: Չնայած դրան՝ մինչև 1931 թվականը կարողանում է դիմակայել բոլոր կտտանքներին ու հիվանդություններին: Միայն 1931 թվականի օգոստոսից սկսում է արյուն թքել, իսկ արդեն 1933 թվականից օրգանիզմն անձնատուր է լինում. սկսվում են ուշագնացությունները, հալյուցինացիաները, զառանցանքները: Եվ արդեն 1937 թվականի ապրիլի 27-ին՝ բանտային ժամկետի ավարտից երեք օր անց (համաներման արդյունքում 10 տարին կրճատվել էր), Հռոմի հիվանդանոցներից մեկում հրաժեշտ է տալիս կյանքին:
Այսօր հայտնի են Գրամշիի ոչ միայն «Բանտային տետրերը», այլև «Բանտային նամակները»: Իսկ այդ նամակների մեջ կան նաև քնքշությամբ և իմաստնությամբ համեմված նամակներ իր որդիներին՝ Դելիոյին և Ջուլիանոյին: Գրամշին բանտից շատ հետևողականորեն և հոգատարությամբ հետևում էր, թե ինչպես են սովորում և մեծանում իր որդիները (փոքրին՝ Ջուլիանոյին, նա այդպես էլ չտեսավ, քանի որ նա ծնվեց ձերբակալության տարում, երբ կինը կրկին Մոսկվա վերադարձավ): Եվ որպեսզի ինչ-որ կերպ ուրախացնի իր որդիներին, որոնք կարոտում էին հորը, Գրամշին նրանց գրում էր զվարճալի և ուսուցողական պատմվածքներ մարդկանց, բնության և կենդանիների մասին: 1947 թվականին, հետմահու, Գրամշին պարգևատրվում է «Վիարեջո» գրական մրցանակով:
Ստորև ձեզ ենք ներկայացնում այդպիսի մի քանի «պատմվածք», որոնցից մեկը գրված է կնոջ քրոջը՝ Տատյանային, մեկը՝ կնոջը՝ Յուլյային, ևս երկուսը՝ որդուն՝ Դելիոյին:
Թոնդրակ
ԵՐԿՈՒ ՃՆՃՂՈՒԿՆԵՐ
(Նամակ 17)
Միլանի բանտ, 8 օգոստոսի, 1927 թ.
Թանկագի՛ն Տանյա [1],
ստացել եմ հուլիսի 28-ի նամակդ և Յուլյայի նամակը: Ես ձեզանից նամակներ չեմ ստացել ամսի 11-ից և մեծ անհանգստություն եմ ապրել, այնքան մեծ, որ մի բան եմ արել, որը քեզ անհեթեթություն կթվա: Թե կոնկրետ ինչ՝ չեմ ասի. ավելի ճիշտ, կասեմ այնժամ, երբ կգաս տեսակցության: Ինձ վշտացնում է, որ դու քեզ բարոյապես ճնշված ես զգում: Վշտացնում է կրկնակի, քանի որ ես համոզված եմ, որ նպաստել եմ քո վհատությանը:
Թանկագի՛ն Տանյա, ինձ միշտ անհանգստացնում է այն միտքը, որ դու քեզ ավելի վատ ես զգում, քան գրում ես, և որ դու իմ մեղքով կարող ես հանկարծ հայտնվել դժվարին կացության մեջ: Այնսպիսին է հոգեվիճակս, որից հնարավոր չէ ձերբազատվել: Այն արմատավորվել է իմ մեջ: Չէ՞ որ դու գիտես, որ անցյալում ես ապրում էի ինչպես արջն իր քարանձավում հենց այդ հոգեվիճակի պատճառով. չէի ուզում, որ որևիցե մեկը ներքաշվեր իմ անհաջողությունների մեջ: Ես փորձում էի այնպես անել, որ ինձ մոռանար անգամ իմ ընտանիքը. դրա համար ես տանն ավելի հազվադեպ էի գրում: Դե, բա՛վ է: Ի՞նչ է պետք անել, որ դու, ծայրահեղ դեպքում, գոնե ժպտաս: Այժմ քեզ կպատմեմ իմ ճնճղուկների պատմությունը:
Այսպես, թող քեզ հայտնի լինի, որ ես ճնճղուկ ունեմ, և որ դրանից մեկն էլ կար, բայց որը մեռավ՝ թունավորվելով, ինչպես ինձ է թվում, ինչ-որ թրթուրից (կամ ուտիճից, կամ էլ քառասնոտնուկից): Առաջին ճնճղուկը շատ ավելի համակրելի էր այժմվա ճնճղուկից: Նա շատ աշխույժ էր և խիստ հպարտ: Իսկ սա շատ աննշան է, ստորաքարշ հոգի ունի և զուրկ է նախաձեռնությունից: Առաջինն անմիջապես դարձավ խցի տեր-տնօրենը: Ինձ թվում է, որ նա ակնհայտորեն գյոթեական ոգի ուներ (ինչպես ասվում է մի կենսագրության մեջ, որը ես վերջերս եմ կարդացել)՝ Über allen Gipfeln [2]:
Նա նվաճում էր խցում գոյություն ունեցող բոլոր բարձունքները և այնուհետ մի քանի վայրկյանով անշարժանում դրանցից մեկում՝ վայելելով բարձրագույն խաղաղությունը: Նրա մշտական և կրքոտ ցանկությունն էր բարձրանալ հնդկարմավի թրմօղու շշի խցանի վրա: Այդպիսի փորձերից մեկի ժամանակ ցած ընկավ սուրճի մնացորդներով լեցուն ամանի մեջ, և քիչ էր մնում՝ խեղդվեր: Այդ ճնճղուկի մեջ ինձ դուր էր գալիս հատկապես այն, որ նա թույլ չէր տալիս իրեն դիպչել: Նա կատաղի պաշտպանվում էր իր լայն բաց արած թևիկներով և շատ եռանդունորեն կտցահարում էր ձեռքը: Նա դարձավ ընտանի, սակայն թույլ չէր տալիս չափազանց ընտանեվարություն: Հետաքրքիր է, որ ինձ հետ նրա մտերմացումն աստիճանաբար տեղի չունեցավ, այլ միանգամից: Սովորաբար նա անհոգ զբոսնում էր խցում՝ միշտ իմ հակառակ կողմում: Որպեսզի նրան հրապուրեմ դեպի ինձ, ես նրան ճանճ էի առաջարկում լուցկու տուփով: Նա այն չէր վերցնում, մինչև ես չէի հեռանում: Մի անգամ տուփի մեջ մի ճանճի փոխարեն հինգը կամ վեցը հայտնվեցին: Մինչ դրանց ուտելը նա տուփի շուրջ մի քանի վայրկյան խելահեղ պարեց: Պարը կրկնվում էր ամեն անգամ, երբ նա մի քանի ճանճ էր բացահայտում:
Մի անգամ առավոտյան, զբոսանքից վերադառնալով, տեսա, որ ճնճղուկն իմ տարածքն էր անցել. այդ օրվանից նա ինձանից հեռու չէր թռչում, միշտ կողքիս էր, ուշադիր ինձ էր նայում և ժամանակ առ ժամանակ կտցահարում էր իմ կոշիկները՝ պահանջելով, որ ես նրան ինչ-որ բան տամ: Սակայն թույլ չէր տալիս իրեն ձեռքս վերցնել. նա ընդդիմանում էր և անմիջապես փորձում թռչել հեռանալ: Մեռնում էր նա դանդաղ մահով. բոլորովին անսպասել կաթված ստացավ: Դա պատահեց մի երեկո, երբ նա պպզած էր սեղանիկի տակ: Նա ճչաց, ճիշտ ինչպես երեխան, բայց մեռավ միայն հաջորդ օրը: Աջ կողմից էր կաթվածը, և շատ դժվարությամբ էր քարշ գալիս, որ ուտի և խմի: Հետո հանկարծակի մահացավ: Այժմյան ճնճղուկը զզվելիության աստիճան ընտելացած է. նա ուզում է, որ իրեն կերակրեն, թեպետ շատ լավ կարող է ինքնուրույն ուտել, մագլցում է կոշիկի վրա և սողոսկում է շալվարի ծալքերի մեջ: Եթե նրա թևերը վնասված չլինեին, նա կթռչեր ծնկներիս վրա: Նա, ըստ երևույթին, ցանկանում է դա անել, քանի որ մեկնվում է, դողդողում է, իսկ հետո թռչում է կոշիկի վրա: Կարծում եմ, որ նա ևս կմեռնի, քանի որ շատ է սիրում կտցահարել վառված լուցկու գլխիկները: Բացի դա, հայտնի է, որ մշտապես հացի փափուկ մասով սնվելն այս թռչնակների մոտ ի հայտ է բերում մահացու հիվանդություն: Այժմ նա դեռ առողջ է, բայց նրա մեջ կենդանություն չկա, նա չի թռչկոտում խցում, մշտապես նստած է իմ կողքին, և մի քանի անգամ պատահաբար վնասվել են ոտքերը: Դե, ահա ես պատմեցի քեզ իմ ճնճղուկների մասին: […]:
Թանկագի՛ն Տանյա, քեզ ամենաբարին եմ ցանկանում և գրկում եմ:
Անտոնիո
ԻՆՉՊԵՍ ՄԱՐԴԸ ՓՈԽԵՑ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
(Նամակ 80)
Թուրինի բանտ, 1 հունիսի, 1931 թ.
Թանկագի՛ն Յուլյա [3],
Տանյան ինձ ուղարկել է Դելիոյի [4]՝ Պուշկինի հեքիաթների նկատմամաբ «սիրո խոստովանությունով» «ուղերձը» (կիրառում եմ խիստ գրական բառ): Այն ինձ շատ է դուր եկել, և ես ուզում եմ իմանալ՝ Դելիոն ի՞նքն է մտածել այդ արտահայտությունը, կամ գուցե դա ուղղակի գրական վերհո՞ւշ է: Ոչ առանց զարմանքի նկատեցի նաև, որ քեզ չեն վախեցնում այլևս Դելիոյի գրական հակումները. մի ժամանակ, կարծեմ, դու համոզված էիր, որ նրա մոտ ավելի շուտ … ճարտարագետի հակումներ են, քան թե պոետի, մինչդեռ այժմ դու կանխատեսում ես, որ նա սիրով կկարդա անգամ Դանթե: Հույս ունեմ, որ դա երբեք տեղի չի ունենա, թեպետ ես շատ գոհ եմ, որ Դելիոն հավանել է Պուշկինին և այն ամենը, ինչը վերաբերում է ստեղծագործական կյանքին, ինչը դուրս է գալիս նրա սկզբնաձևերից: Ընդ որում՝ ո՞վ է սիրով կարդում Դանթե: Միայն կարծրացած պրոֆեսորները, որ ինչ-որ պոետներից կամ գրողներից կուռքեր են սարքում և տարօրինակ բանասիրական ծեսեր իրականացնում: Ես ընդհանրապես կարծում եմ, որ կիրթ և ժամանակակից մարդը դասականներին պետք է կարդա որոշ «հեռացումով», այն է՝ միայն դրանց էսթետիկական արժեքի համար, այն դեպքում, երբ «սերը» ենթադրում է պոեզիայի գաղափարաբանական բովանդակության լծորդում. սիրում ես «քո» պոետին, իսկ «հիանում» ես արվեստագետով ընդհանրապես: Էսթետիկական հիացմունքը կարող է ուղեկցվել ինչ-որ «քաղաքացիական» արհամարհանքով, ինչպես Գյոթեի նկատմամաբ Մարքսի մոտ: Այսպիսով՝ ես ուրախ եմ, որ Դելիոն սիրում է երևակայությամբ լեցուն ստեղծագործությունները, և որ անձամբ է երևակայում: Չեմ կարծում, թե սա կխանգարի նրան դառնալ այդուամենայնիվ «մեծ» ճարտարագետ, երկնաքերներ կամ էլեկտրոկայաններ կառուցող: Ընդհակառակը: Իմ անունից հարցրու Դելիոյին, թե Պուշկինի հեքիաթներից հատկապես որոնք է շատ հավանում: Ես, ճիշտ է, գիտեմ միայն երկուսը՝ «Ոսկե աքաղաղը» և «Ձկնորսը»: Հետո գիտեմ նաև պատմություն «տաշտակով» բարձի մասին, որ ցատկոտում է գորտի նման, թռչող սավանի մասին, մոմի մասին, որը ցատկոտելով վառարանի մեջ է փորձում թաքնվել, և այլն, բայց դա Պուշկինից չէ: Հիշո՞ւմ ես: Իսկ գիտե՞ս՝ ես մինչ այժմ այդտեղից մի քանի տասնյակ տողեր եմ անգիր հիշում:
Ես ուզում եմ Դելիոյին պատմել մեր ժողովրդական հեքիաթներից մեկը, որն ինձ հետաքրքիր է թվում: Ես քեզ այն կպատմեմ համառոտ, իսկ դու՝ նրան և Ջուլիանոյին [5]:
Քնած է փոքրիկ տղան: Կաթով կուժը սպասում է նրա արթնանալուն: Մկնիկը խմում է կաթը: Տղան, տեսնելով, որ կաթ չկա, բարձր ձայնով լաց է լինում: Լաց է լինում և մայրիկը: Մկնիկը հուսահատված է, գլխով պատեպատ է խփվում, բայց տեսնելով, որ այդպիսով վիշտը չես փարատի, վազում է այծի մոտ, որպեսզի կաթ ձեռք գցի: Այծը խոստանում է կաթ, բայց նրան խոտ է պետք, որ ուտի: Մկնիկը ճանապարհվում է դեպի դաշտ՝ խոտի հետևից, բայց խանձված արտը ջուր է պահանջում: Այդուհետ մկնիկը ճանապարհվում է դեպի ջրհոր: Ջրհորն ավերվել էր պատերազմի ժամանակ, և ջուրն անհետացել էր ընդերքում. ջրհորը վարպետ-քարագործ է պահանջում: Քարագործը քարեր է պահանջում: Այդժամ մկնիկը գնում է լեռան մոտ, և այստեղ սքանչելի երկխոսություն է տեղի ունենում մկան և լեռան միջև, որի անտառները հատվել էին չարաշահողների կողմից, այնպես որ ամենուր երևում են նրա քարե կմախքները, որոնք զուրկ են հողե ծածկոցից: Մկնիկը լեռանը պատմում է ամբողջ պատմությունը և խոստանում, որ երբ մանկիկը մեծանա, նա կրկին սոսիներ, կաղնիներ, շագանակենիներ և այլ ծառեր կտնկի: Այդժամ լեռը տալիս է քարերը և այլն, և փոքրիկ տղան ստանում է կաթը, այնքան կաթ, որ անգամ դրանով լվացվում է: Հետո տղան մեծանում է: Նա ծառեր է տնկում, և ամեն բան կերպարանափոխվում է: Անհետանում է քարե կմախքը թարմ humus-ի [6] ծածկի ներքո, մթնոլորտային տեղումները կարգավորվում են, քանի որ ծառերը պահում են գոլորշացումները և թույլ չեն տալիս տեղետարափներին ողողել դաշտավայրը և այլն: Միով բանիվ՝ մկնիկն իրականացնում է իսկական «piatilietca» [7]: Այս հեքիաթը հյուսվել է երկրում, որն իրոք ամայացել է անտառահատումների արդյունքում: Պատմի՛ր, թանկանգի՛ն Յուլյա, երեխաներին և հետո գրի՛ր ինձ, թե ինչ տպավորություն թողեց այն նրանց վրա:
Քնքշորեն գրկում եմ քեզ:
Անտոնիո
ՈԶՆԻՆԵՐՆ ՈՒ ԾԱՌԸ
(Նամակ 112)
Թուրինի բանտ, 22 փետրվարի, 1932 թ.
Թանկագի՛ն Դելիո,
ինձ շատ դուր եկավ խայտիտներով և ձկնիկներով քո կենդանի անկյունը: Եթե խայտիտները երբեմն դուրս թռչեն վանդակից, չի կարելի դրանց բռնել թևիկներից կամ թաթիկներից. չէ՞ որ դրանք նրանց մոտ շատ քնքուշ են, ու հեշտ է դրանք կոտրել կամ հոդախախտել: Հարկավոր է ամբողջ ձեռքով բռնել նրանց և չսեղմել: Երբ ես փոքր էի, բազմաթիվ թռչուններ և ամեն տեսակի կենդանիներ էի մեծացնում՝ սոխակներ, բվեճներ, կկուներ, կաչաղակներ, ագռավներ, կարմրակատարներ, դեղձանիկներ, խայտիտներ, արտույտներ և այլն, և այլն: Ինչպես նաև մեծացնում էի օձ, աքիս, ոզնի և կրիա: Ահա թե ինչպես մի անգամ տեսա խնձորներ հավաքող ոզնիների:
Աշնանային մի երեկո, երբ իջավ մթնշաղը, բայց և վառ փայլփլում էր լուսինը, ևս մի տղայի՝ իմ ընկերոջ հետ ես ուղևորվեցի դաշտ, որտեղ շատ-շատ մրգատու ծառեր կային, հատկապես խնձորենիներ: Մենք թաքնվեցինք մացառուտի մեջ՝ քամուն հակառակ: Հանկարծ տեսնում ենք՝ ոզնիներ են դուրս գալիս, հինգ ոզնիներ: Երկուսն ավելի մեծ, իսկ երեքը՝ փոքր: Հետևելով մեկը մյուսին՝ հնդկական շարքով, նրանք ուղղվեցին դեպի խնձորենիները, շրջեցին խոտերի մեջ, իսկ հետո գործի անցան. մռութիկներով և թաթիկներով օգնելով միմյանց՝ նրանք սկսեցին գլորել խնձորները, որոնք քամին էր ծառերից ցած գցել, և հավաքեցին դրանք մաքուր մի տեղ՝ մեկը մյուսին շատ մոտ: Բայց գետնին ընկած խնձորներն ակնհայտորեն բավական չէին: Այդ ժամանակ ամենամեծ ոզնին, մռութը վեր բարձրացնելով, նայեց շուրջը և, ընտրելով շատ ծուռ և ցածր մի ծառ, սկսեց բարձրանալ դրա վրա: Նրան հետևեց կողակիցը: Նրանք տեղավորվեցին ճյուղի վրա, որտեղ շատ խնձորներ կային, և սկսեցին ռիթմիկ ճոճվել: Նրանց շարժումը հաղորդվեց ճյուղին. այն սկսեց ճոճվել ավելի ու ավելի հաճախ, և շուտով կտրուկ ձգումներից գետնին թափվեցին բազմաթիվ խնձորներ: Երբ այդ խնձորները ևս ավելացվեցին մյուսներին, ոզնիները՝ մեծ ու փոքր, հանկարծ կծիկ դարձան և, նետվելով խնձորների վրա, տեղավորեցին դրանք իրենց փշերի վրա. փոքրիկ ոզնիներին շատ բան չմնաց, իսկ ահա հայր և մայր ոզնիները կարողացան իրենց փշերի վրա տեղավորել յուրաքանչյուրը յոթ-ութ խնձոր: Երբ ընտանյոք արդեն պատրաստվում էին վերադառնալ իրենց որջը, մենք դուրս եկանք մեր թաքստոցից, բռնեցինք ոզնիներին և պարկով տուն տարանք: Ինձ բաժին հասան հայր ոզնին և երկու ոզնուկները: Նրանք ինձ մոտ ապրեցին շատ ամիսներ ազատության մեջ՝ բակում: Որսում էին ամեն տեսակի միջատներ՝ ուտիճներ, մայիսյան բզեզներ և այլն, սնվում էին նաև մրգերով և հազրիկի տերևներով: Նրանց հատկապես դուր էին գալիս թարմ տերևները: Այդպես ինձ հաջողվեց մի փոքր ընտելացնել նրանց, և մարդկանց տեսնելիս նրանք այլևս գունդ ու կծիկ չէին դառնում: Նրանք շատ էին վախենում շնից: Ինձ շատ էր զվարճացնում նայելը, թե ինչպես են ոզնիները դատաստան տեսնում կենդանի լորտուների հետ, որոնց ես բակ էի բերում: Հենց ոզնին նկատում էր լորտուին, սկսում էր արագ-արագ ցատկոտել իր չորս թաթերի վրա և շատ խիզախորեն նետվում էր հարձակման: Լորտուն բարձրացնում էր գլուխը, դուրս հանում լեզուն և ֆշշացնում: Այդժամ ոզնին թեթև ծղրտում էր, ճանկում լորտուին առջևի թաթերով, կծոտում նրա ծոծրակը, իսկ հետո ուտում նրան: Մի գեղեցիկ օր էլ իմ ոզնիներն անհետացան: Հավանաբար ինչ-որ մեկը տարել էր նրանց, որ ուտի:
Տատյանուշկան գնեց գեղեցիկ և մեծ մի թեյնիկ՝ սպիտակ ճենապակուց, և նրա վրա տիկնիկ դրեց: Այժմ նա տաք շարֆ է կրում, որովհետև այնտեղ շատ ցուրտ է. Իտալիայում էլ շատ ձյուն տեղաց: Դու պետք է նրան հնարավորինս շուտ-շուտ գրես, որ նա ավելի շատ ուտի, քանի որ նա ինձ չի ուզում լսել: Մտածում եմ, որ քո խայտիտներն ավելի շատ են ուտում, քան Տատյանուշկան: Ինձ ուրախացնում է, որ բացիկները քեզ դուր եկան: Հաջորդ անգամ ես քեզ կգրեմ պարող նապաստակների և ուրիշ կենդանիների մասին: Ես ուզում եմ քեզ պատմել և շատ ուրիշ բաների մասին, որոնք ես տեսել և ապրել եմ մանուկ ժամանակ, օրինակ՝ պատմությունը քուռակի, աղվեսի, ձիու, որը միայն տոն օրերին պոչ ուներ, ճնճղուկի և կուլակի, կուլակի և փոքրիկ իշուկի, ջուլհակ-թռչնի և արջի պատմությունը և այլն: Դու, ըստ իս, գիտես Կիմի մասին պատմությունը, իսկ կարդացե՞լ ես արդյոք «Ջունգլի» պատմվածքները և հատկապես սպիտակ փոկի և Ռիկկի-Տիկկի-Տավիի մասին պատմվածքները: Դե, Ջուլիանոն նո՞ւյնպես հարվածային է: Ի՞նչ արժանիքների համար:
Համբուրում եմ քեզ: Հայրիկ:
Համբույրիր իմ կողմից Ջուլիանոյին և Յուլյա մայրիկին:
ԱՂՎԵՍՆ ՈՒ ՔՈՒՌԱԿԸ
ԵՎ ԻՆՉՊԵՍ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ԵՍ ԱՂՎԵՍ ՏԵՍԱ
(Նամակ 151)
Թուրինի բանտ, 10 հոկտեմբերի, 1932 թ.
Թանկագի՛ն Դելիո,
ես իմացա, որ դու ծով ես գնացել և տեսել այնտեղ ամենագեղեցիկ բաները: Ես կուզենայի, որ դու ինձ նամակ գրես և նկարագրես այդ գեղեցկությունները: Եվ հետո՝ դու տեսե՞լ ես արդյոք քեզ անհայտ ինչ-որ նոր կենդանի էակներ: Ծովի մոտ այդ էակները մի ամբողջ բազմություն են կազմում՝ մանր ծովախեցգետիներ, մեդուզաներ, ծովաստղեր և այլն: Սրանից ինչ-որ ժամանակ առաջ քեզ խոստացել էի գրել գազանիկների մասին, որոնք հանդիպել են ինձ մանուկ ժամանակ, բայց չէի կարողանում կատարել խոստումս: Այժմ կփորձեմ իրականացնել դա:
1. Ահա, օրինակ, աղվեսի և քուռակի մասին պատմությունը: Ասում են, որ աղվեսը միշտ գիտի, թե երբ պետք է ծնվի քուռակը, և դարանակալում է՝ սպասելով նրա լույս աշխարհ գալուն: Եվ ձիուկը գիտի, որ աղվեսը դարան է մտել: Ահա թե ինչու հենց քուռակը ծնվում է, մայրը սկսում է վազվզել փոքրիկի շուրջբոլորը, որպեսզի պաշտպանի նրան, քանի որ քուռակն ինքն ի վիճակի չէ տեղեշարժվել և չի կարող փախչելով փրկվել, եթե ինչ-որ վայրի կենդանի հարձակվի նրա վրա: Եվ այդուամենայնիվ, Սարդինայի ճանապարհներին կարելի է երբեմն հանդիպել առանց պոչի և առանց ականջների ձիերի: Ինչո՞ւ: Դե որովհետև հենց որ նրանք ծնել են, աղվեսին հաջողվել է այս կամ այն խորամանկությամբ մոտենալ նրանց և կրծոտելով պոկել նրանց պոչն ու դեռ փափուկ ականջները: Երբ ես փոքր էի, այդպիսի մի ձի, հիշում եմ, ուներ մի հին առևտրական, որը վաճառում էր ձիթայուղ, մոմեր և նավթ՝ իր ապրանքներով գյուղից գյուղ շրջագայելով (այդ ժամանակ դեռ չկային ո՛չ կոոպերատիվներ, ո՛չ էլ ապրանքները բաշխելու ինչ-որ այլ միջոցներ): Դե, իսկ կիրակի օրերին, որպեսզի չենթարկվի փողոցային տղաների ծաղրուծանակին, այդ առևտրականն իր ձիուն արհեստական պոչ և ականջներ էր ամրացնում:
2. Իսկ այժմ ես քեզ կպատմեմ, թե ինչպես առաջին անգամ աղվես տեսա: Մի անգամ իմ փոքրիկ եղբայրների հետ ուղևորվեցինք մորաքրոջս պատկանող դաշտը, որտեղ աճում էին երկու մեծ կաղնիներ և մի քանի մրգատու ծառեր: Մենք պետք է այնտեղ կաղին հավաքեինք, որպեսզի դրանով խոզուկին կերակրեինք: Թեպետ այդ դաշտը գյուղից հեռու չէր, տեղանքն ամեն դեպքում ամայի էր, իսկ այնտեղ ընկնելու համար հարկավոր էր հովիտ իջնել: Հենց նոր էինք հասել դաշտ, հանկած տեսնենք՝ ծառի տակ անխռով նստած է մի շատ մեծ աղվես՝ դեպի վեր բարձրացված շքեղ փափուկ պոչով, ինչպես դրոշ: Նա մեզանից բնավ չվախեցավ, այլ ընդհակառակը, ատամները ցույց տվեց: Թվում էր, սակայն, թե նա ծիծաղում էր, այլ ոչ թե սպառնում մեզ: Մենք սաստիկ բարկացանք աղվեսի վրա, քանի որ նա մեզանից չէր վախենում, իսկ նա իրոք մեզանից դույզն իսկ չէր վախենում: Մենք սկսեցինք նրա վրա քարեր նետել, բայց նա միայն թեթևակիորեն մի կողմ էր քաշվում և շարունակում մեզ նայել ծաղրանքով և բոլորովին հանգիստ: Այդժամ մենք մեր ուսերին փայտեր դրեցինք՝ իբրև զենք, և միաձայն բղավեցինք. «Բո՛ւմ»: Բայց աղվեսը միայն ատամներն էր բացել և ոչ մի առանձնահատուկ անհանգստություն ցույց չէր տալիս: Հանկարծ ինչ-որ տեղ մոտերքում իսկական կրակոց հնչեց: Միայն ադժամ աղվեսը ցատկեց մի կողմ և արագ փախավ: Կարծես հիմա էլ տեսնում եմ նրան՝ վառ շիկակարմիր, որ կայծակի նման սլացավ քարե ցանկապատի վրայով, տեսնում եմ, թե ինչպես է նա շարունակում վազել դեռ պոչը ցից և այնուհետև անհետանում անտառի թավուտում:
Թանկագի՛ն Դելիո, իսկ այժմ գրի՛ր ինձ, թե ինչպես ես ճանապարհորդել և հետաքրքիր ինչ նոր բան ես տեսել: Համբուրում եմ քեզ, ինչպես և Ջուլիանոյին և Յուլյա մայրիկին:
Անտոնիո
Թարգմանությունը ֆրանսերենից (իտալերենի համեմատությամբ), առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Թոնդրակի (Antonio Gramsci, Lettres de prison (1926-1934), Traduit de l’Italien par Hélène Albani, Christian Depuyper et Georges Saro, Paris: Éditions Gallimard, 1971):
Խմբագրումը՝ Մարիամ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ
Նկարները՝ Լ. Խայլովի
[1] Տատյանա — Տատյանա Շուխտ (1887-1847), Գրամշիի կնոջ՝ Յուլյայի քույրը: Գրամշիի մահից հետո Տատյանային հաջողվում է փրկել կոթողային տեսական ժառանգությունը՝ «Բանտային տետրերը»: Կյանքի մնացած մասը նվիրում է Գրամշիի և քրոջ որդիների դաստիարակության և խնամելու գործին:
[2] Über allen Gipfeln — «Բոլոր բարձունքների վրա…» — Գյոթեի լիրիկական բանաստեղծություններից մեկի առաջին տողը: Հայերեն թարգմանել են Հովհաննես Թումանյանը («Լերանց շարքերը / Նիրհում են մթնում…») և Եղիշե Չարենցը («Գագաթները ննջում են / Անդորր…»):
[3] Յուլյա – Յուլյա Շուխտ (1896-1980), Գրամշիի կինը: Ամուսնացել են 1924 թվականին, երբ Գրամշին Խորհրդային Միություն էր այցելել իբրև Իտալական կոմունիստական կուսակցության (Partito Comunista Italiano, PCI) ներկայացուցիչ:
[4] Դելիո (1924- ) — Գրամշիի որդին: Ավարտել է Ս. Մ. Կիրովի անվան Կասպիական Բարձրագույն ռազմածովային ուսումնարանը (Каспийское ВВМУ): Եղել է «Անտոնիո Գրամշի» նավի հրամանատարը, որը կոչվում էր հոր պատվին: Հայրը շատ էր կարդում Էմիլիո Սալգարիի գրքերը, երազում էր ծովի, ճանապարհորդությունների մասին, գիտեր բոլոր ծովային տերմինները, կորսարների բոլոր ծովամարտերը, որոնք նկարագրված էին Սալգարիի գրքերում, և ծովի նկատմամբ այդ կիրքը փոխանցվել էր նաև որդուն:
[5] Ջուլիանո (1926- ) — Գրամշիի մյուս որդին: Իտալերենի ուսուցիչ: 1962 թ. դեկտեմբերից իտալերեն է դասավանդել Մոսկվայի կոնսերվատորիայի օտար լեզուների ամբիոնում: Թարգմանել է իտալացի հակաֆաշիստ գրողների ստեղծագործությունները, որոնք հրատարակվել են 1950-60-ական թթ. «Արտասահման» հանդեսում:
[6] Humus —հող, բնահող (լատ.).
[7] piatilietca — Գրամշին լատինատառ է գրել ռուսերեն «հնգամյակ (пятилетка)»-ը, որը Խորհրդային Միության ժողովրդական տնտեսության արագ զարգացման նպատակային պլանավորումն էր հնգամյակներով (1928 թվականից):
