Արաքս Շահինյան | Տիեզերաժշտություն

Լուսանկարը՝ Սոնա Սողոմոնյանի

«Եթե էակի մեջ կա որևէ բան, որը կարող է որևէ բան գիտակցել, ապա այն ՀՈԳԻ է», գրում է Ալեքսանդր Բաումգարտենն իր Էմպիրիկ հոգեբանության առաջին գլխում (§504): Հասկացողը հոգին է, ասում է՝ ըստ էության ձայնակցելով Պլատոնի հորինած Տիմեոսին: Սա Սոկրատեսի հետ իր երկխոսությունը պատկերացնում էր իբրև երկայնաշունչ մենախոսություն: Իրավամբ, միակ երկխոսությունը մենախոսությունն է. երբ քեզնից դուրս մեկն էլ կա` դժոխք, քավարան, դրախտ՝ միանգամից: Բյուզանդական աղոթերգ հիշեցնող իր ճառում Տիմեոսն ասում է. «Խելքը չի կարող ներկա լինել որևէ բանի մեջ, որը հոգի չունի: Այդ պատճառով էլ երբ Նա արարում էր տիեզերքը, խելքը ներփակեց հոգու մեջ, հոգին՝ մարմնի, որպեսզի լինի Արարիչը մի գործի, որն ի բնե բարի էր ու լավը»: Մարմնի մեջ՝ հոգի, հոգու մեջ՝ խելք, խելքի մեջ՝ տիեզերք: Մարմնի մեջ՝ տիեզերք: Մարմնեզերք: Հոգուց զուրկ խելքը հնարավոր է, բայց տնանկ: Հոգուց զուրկ տիեզերքը հնարավոր է, բայց սնանկ: Հոգուց զուրկ տիեզերք հնարավոր չէ: Հայերեն «խելքը» ծագում է հին հունարենի κέλευθος-ից («կելեութոս»), որը ճանապարհ է նշանակում («Տիեզերքում աստվածային մի ճամփորդ է իմ հոգին», գաղտնատես Թումանյան…)

Հնդեվրոպական գրեթե բոլոր լեզուներում երաժշտությունը լատիներեն musica-ն է՝ լեզվից լեզու տառադարձական անկարևոր փոփոխություններով: Սրա արմատը հունարեն μούσα-ն է՝ մուսա. հայերենը նույնությամբ կլլել է հունարենը, որովհետև կարող է: Մուսաները՝ աստվածուհիները, բնակվում էին բարձրաբերձ սարերի գագաթներին կոթողված պաշտամունքային տաճարներում, որտեղից յուրաց կամոք այցելում էին հին հույն երգչին ու պոետին, լցնում ոգին, լցվում ոգին. իրենց լցրածն ու իրենք նույնանում էին կենակցման այդ սրբամատույց ակնթարթին: Հունարենի μούσα-ն ծագում է նախահնդեվրոպական men արմատից: Սա մտածել է նշանակում: Ամբողջ արևմտաեվրոպական անտիկ քաղաքակրթությունը բառացիորեն ասում է. երաժշտություն՝ նշանակում է մտածել: Ամբողջ արևմտաեվրոպական քրիստոնեական քաղաքակրթությունը հպատակվեց այս հորդորին. Բախի ֆուգաները բարձրագույն մաթեմատիկա են («Երաժշտությունը հոգու թվաբանական ծածուկ վարժանք է, որը չգիտի, որ հաշվում է», Լայբնից, որի հետ բոլորովին, բոլորովին համաձայն չեն մայրս ու Շոպենհաուերը), Հայդնի հումորը՝ սրամտություն (այսպես մտածողներից էր նաև Ստենդալը), Վագների լեյտմոտիվները՝ ոչ միշտ կայացած զրույցներ Նիցշեի հետ, Հենդելի կանացի կերպարները՝ նախաֆրոյդյան հոգեվերլուծության ապշելու նմուշներ, Ռիխարդ Շտրաուսի Մետամորֆոզներ-ը՝ ճարտարապետական սուգ՝ ի հիշատակ 1945-ին ամերիկյան ռմբակոծությունից հրաճարակ Վիեննայի օպերային թատրոնի, Շուբերտի երգերն ու Բեթհովենի վերջին կվարտետները՝ մահվան մասին ավարտուն փիլիսոփայական տրակտատներ: Չյուռլյոնիսն ընդհանրապես սինեսթետ էր. նրա գեղանկարները երաժշտական են, սիմֆոնիկ պոեմները՝ գեղանկարչական, Մարտինուի չքմեղ Կատակերգական սինֆոնիետտան բերան է, որը նացիզմից խեղված ցնորականչեր է փսխում հրաշալի մտածված, համարյա շումանյան, բայց վթարված երաժշտությամբ, և այսպես անվերջ, անվերջ, անվերջ…

Հայերենի «երաժշտությունը», անզեն աչքով էլ երևում է, ոչ մի աղերս չունի եվրոպական musica-ի հետ: Հայերենում «երաժշտությունը» մաքուր արևելյան փոխառություն է, փոխառություն պարսկերենի پَرَستو («փարասթու») բառից, որը ծիծեռնակ է նշանակում: Երաժշտությունը հայերենում մարմնատեսիլ թռչուն է, ոչ գաղափար, նյութ, ոչ դյուրապատիր ուրու, դը Լամարթինի այն պոետիկ մողեսը, որը քնած է Հռոմում՝ անտիկ բարձունքից գահավեժ մի վիմագրի տառերին փռված: Մաշված-գնացած այդ տառերը՝ բառի ապահարզանավորները, ժամանակին «Կեսար» են կարդացվել, և ի՞նչ է Կեսարը, եթե ոչ անհատնում անհայտում անհատույց մահ, և ի՞նչ՝ մողեսը, եթե ոչ ջնջվող «Կեսար»-ից կենսունակ պոչ: Պարսկերեն «փարասթու»-ի ստուգաբանության վերաբերյալ հաֆեզյան բանաստեղծականության մի սահմանում կա. այս բառի բուն ծագումն անհայտ է, բայց ի սկզբանե, ասում են, նշանակել է թռչուն, որը երգում է բացառապես այն ժամանակ, երբ գեղեցիկ ինչ-որ բան է տեսնում: Լինել հայ և մտածել երաժշտերեն՝ նշանակում է հոգեղինացնել՝ կանացիացնել արևմտյան միտքը, նշանակում է մարմնեղենացնել՝ առնականացնել արևելյան հույզը և ջախջախել սեռը՝ ցավոտ երկատումը Հոգու ինչպես երկնքում, այնպես էլ երկրի վրա, նշանակում է լինել միևնույն օվկիանոսում չձուլվող ջրերի համերաշխիչ, դառնալ կերպարանակից հրեշտակներին, որ երկնքում են (Մարկ. 12:25), որովհետև «փարասթու»-ն տանջող նմանություն ունի պարսկերեն «ֆերաշթու»-ին, իսկ սա հրեշտակ է նշանակում: Կապն ավելի է խորանում «փարասթեշ»՝ «փառաբանել» բառով:

Մտածել

Տածել

Ածել

Հրաչյա Աճառյանի Հայերեն արմատական բառարանում «ածել» բառի 14-րդ հարիմաստը  նվագելն է:

Պլատոնը վախենում էր երաժշտությունից: Ըստ նրա՝ իմացական աշխարհը կատարյալ և հարամնա գաղափարների անկատար և անհաջող պատճենումն է: Արվեստների մասին նրա ընդհանրական հայացքն այն է, որ դրանք բոլորն էլ իմացական աշխարհում հանդիպող բաների կապկումներ են (mimesis): Բայց շատ տհաճ մի իրողություն է փաստվում. եթե աշխարհն ինքնին պատճեն է, այն էլ՝ անհաջող, արվեստները դառնում են այդ անհաջող պատճենի պատճեն, ուրեմն սրանց որտեղի՞ց այլևս իմացաբանական արժեք: Պլատոնը, այնուամենայնիվ, գնահատում էր արվեստների դերը մանուկների կրթության հարցում, և միևնույն է, շարունակում վախենալ երաժշտությունից, ինչպես սպարտացիները, ինչպես հին հույներից շատերը: Երաժշտության մեջ անցանկալի նորամուծությունները կարող էին խեղել մարդու հոգին ու պետությունը դարձնել աղմկահույզ կոհակների վրա քայլելիս երկմտելուց ջուրն ընկղմվող Պետրոս, այդ պատճառով Հին Հունաստանում չարյաց այս մեծագույնի հետ վարվելը նեղ պետական գործ էր: Պլատոնը վախենում էր երաժշտությունից, որովհետև չկա ավելի հոգեկործան բարիք:

Միջնադարում երաժշտական վախերն ու պատկերացումները կարևորապես վերանայվեցին: Պետական գործիչ, փիլիսոփա ու երաժշտության տեսաբան (հետարդի աշխարհի տրամաբանությունը ոչնչացնող այս մասնագիտական անհամատեղելիությունը…) հունասեր հռոմեացի Բոետիոսը թարգմանում է անտիկ հույների երաժշտական մտորումները՝ հընթացս գրելով սեփականը՝ De Institutione Musica` երաժշտության հիմնադրույթների մասին աշխատությունը, որտեղ երաժշտության երեք տեսակ է առանձնացնում: Մեկը musica instrumentalis-ն է՝ գործիքային՝ հնչող երաժշտությունը, այսինքն՝ երգեցողությունն ու երաժշտական գործիքներով կատարվողը: Չնայած սրա մերօրյա պատկերացումներին ամենահարազատը լինելուն՝ Բոետիոսը musica instrumentalis-ը համարում է երեքից ամենաստորակարգը, ածանցյալը:

Մյուսը musica humana-ն է՝ մարդեղեն երաժշտությունը, որն ուշ շրջանի որոշ աղբյուրներ թյուրաբար նույնացնում էին երգեցողությանը, այնինչ՝ մարդու մարմինն ու հույզերը կազմավորող տարբեր տարրերի ներդաշնակությունն է: Մարդը երաժշտություն է, առանց փոխաբերության: Մարդուն երգել է Աստված:

Եվ վերջինը musica mundana-ն է՝ աստղերի, մոլորակների, տիեզերքի երաժշտությունը՝ տիեզերաժշտությունը՝ Ձայնը ձայնից առաջ[1], Ձայնի նախավկան[2], Ձայնի վկան[3], Ձայնի կա-ն[4]:

Հայերենում «վկան» պահլավերենի vikay բառից է, որը բաժանել, անջատել է նշանակում: Լինել վկա՝ նշանակում է լինել ականատես նախ և առաջ Մեծ բաժանումի՝ Հորը՝ Որդուց, Որդուն՝ մարդուց, մարդուն՝ Ձայնից բաժանումի ականատես: Մարդուն կատարելապես ճանաչելի միակ բանը բաժանումն է, որին ոչ մի միացում այդպես էլ մոռացության չմատնեց: Չենք լսում, որովհետև մեզ միացնում են բաժանման վիհեր, որովհետև մեզ միացնում են տառընկեց բառեր, որովհետև Աստծո սիրո լռությունն էլ լռություն է, մարդու սերը ուրանալու լռությունն էլ: Մարդը ժխոր է. թե՛ musica humana-ն, թե՛ musica instrumentalis-ն իր լինելով եղան: Տէ՜ր Աստված, Տէ՜ր Աստված լռի՛ր[5], եթե կաս: «Եվ Հիսուս լուռ էր մնում» (Մատթ. 26:63):

[1]  «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, ես ե՛մ նախքան Աբրահամի լինելը» (Հովհ. 8:58):

[2] «Անապատում կանչողի ձայնն է, պատրաստեցե՛ք Տիրոջ ճանապարհը և հարթեցե՛ք նրա շավիղները» (Մատթ. 3:3):

[3] «Թեպետ ես վկայում եմ իմ անձի մասին, իմ վկայությունը ճշմարիտ է, որովհետև գիտեմ, թե որտեղից եկա և ուր եմ գնում» (Հովհ. 8:14):

[4] «Եվ եթե նրանք հարցնեն ինձ, թե ի՞նչ է նրա անունը, ես ի՞նչ պատասխան տամ նրանց»: Աստված ասաց Մովսեսին. «Ես այն Աստվածն եմ, որ Է»» (Ելից, 3:13-14):

[5] Կարդալ ինչպես գրված է՝ «Աստված լռի՛ր» բառերի միջև առանց ստորակետի, «լռի՛ր»-ը՝ sforzando, Շուբերտի ֆա մինոր Ֆանտազիայի (op. 103/D 940) նախավերջին երկու՝ 568-569 տակտերի առոգանության նմանությամբ: