Սաթենիկ Ավետիսյան | Առասպելի ծնունդն ու մահը Եղիշե Չարենցի «Դոֆինը նաիրական» սոնետաշարում

Առասպելքն զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար յինքեանս ունին թաքուցյալ:

Մովսես Խորենացի

Դոֆինը իրական և նաիրական

Հայոց նորագույն պատմության եղերական դեպքերից էր ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանի սպանությունը 1936 թվականի հուլիսի 9-ին, սպանություն, որը խորհրդային իշխանությունները և մասնավորապես հանցանքի հեղինակ Լավրենտի Բերիան փորձեցին կոծկել որպես ինքնասպանություն: Կեղծիքն ի սկզբանե դատապարտված էր. մինչև փորձաքննության հրապարակումը հայությունը անվերապահորեն հաստատեց սպանության հակահայ բնույթը՝ ողբալով իր ղեկավարի անժամանակ կորուստը: Աղասի Խանջյանի մահը խորապես ցնցեց Եղիշե Չարենցին, փլուզվեցին նրա վերջին հույսերը՝ կապված երկրի ու իր պոետական ու մարդկային ապագայի հետ:

Նորագույն հայ գրականագիտությունը հանգամանորեն ուսումնասիրել է Չարենց-Խանջյան մարդկային, ընկերական, պաշտոնեական, գրական բարդ և հարուստ հարաբերությունները: Գրականագետներ Ժենյա Քալանթարյանը, Կիմ Աղաբեկյանը, Դավիթ Գասպարյանը, Վազգեն Սաֆարյանը կատարել են այդ կապի բազմակողմանի քննություն՝ հիմք ընդունելով նաև Խանջյանին նվիրված բանաստեղծական ժառանգությունը: Ստեղծված արժեքավոր վերլուծությունները նպաստում են Չարենց-Խանջյան փոխհարաբերությունների համակողմանի բացահայտմանը, առանց որի շատ բանաստեղծությունների մեկնությունն ու ընկալումն անհնարին կլիներ: Այս ուսումնասիրության նպատակն է «Դոֆինը նաիրական» սոնետաշարի տեքստային վերլուծությամբ բացահայտել Խանջյանի սպանության չարենցյան ընկալումը և առասպել-պատմություն-արդիականություն եռանկյունու ներքին միասնականության մեջ դիտարկել Չարենցի պատմափրլիսոփայությունը:

Հայոց պատմական երթի ողջ տրամաբանությունը Չարենցը խտացրեց Դոֆինը նաիրական սոնետաշարում: Իր ներսում և բարձրաձայն մերժելով ինքնասպանության կեղծիքը՝ նա նույնացրեց Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ առասպելի մոդելը Աղասի Խանջյանի կործանման պատմությանը՝ հստակորեն տեսնելով Արա-Խանջյան զույգ դոֆինների ոչնչացման նախագիծը, որը որոշակի պարբերականությամբ կիրառվել է հայոց արքաների նկատմամբ՝ որպես արքայապետության կործանման ծրագիր: Այդ մոդելը կամ դավադիր ծրագիրը բաղկացած է մի քանի մակարդակներից, որոնք զարմանալի նույնականությամբ կրկնվել են տարբեր դարերում և հազարամյակներում: Առաջին մակարդակում դոֆինի կամ արքայի պետականամետ գործունեությունն է, ազգային պետականության կառուցմանն ուղղված ջանքերը: Թշնամին իր գործակալների միջոցով լուռ հետևում է այդ ընթացքին մինչև այն պահը, երբ հզորացումը դառնում է վտանգավոր և կարող է սպառնալ օտարի պետականությանը՝ Եգիպտոսին, Ասորեստանին, Հռոմին, գոյություն չունեցող Հրեաստանին, Օսմանյան կայսրությանը, Խորհրդային Միությանը… Հայոց ինքնիշխան ղեկավարը նրան խանգարում է թալանել, ցեղասպանել, ստրկացնել, իսկ եթե առջևում 37-ի հրեշավոր ծրագրի իրականացումն է, ապա ազգային իշխանությունը միմիայն խոչընդոտ է, որ շտապ պետք է վերացնել: Օտար իշխանավորը՝ Բերիան (մոր կողմից հրեա, բրիտանական գաղտնի ծառայությունների գործակալ, Խորհրդային Միությունում Հրեական կոմիտեի հիմնադիրն ու ղեկավարը), կանչում է Խանջյանին Թիֆլիս և սպանում. սա գործողության երկրորդ մակարդակն է, որը վերնագրել ենք՝ Մի՛ գնա…

Մի՛ գնա

Զարմանալի թե օրինաչափ մի զուգադիպությամբ այս պահանջը հնչել է տարբեր ժամանակներում ՝ ուղղված հայոց երկրի ղեկավարներին: Սկզբում այն թաքնված ցանկություն էր բանահյուսական տեքստում. Նվարդի ցանկություն-պահանջն է, որ Արան չգնա Շամիրամի կանչին ընդառաջ, կամ Արմաղանի աղերսանքն է էպոսում, երբ Մեծ Մհերը պատրաստվում էր Իսմիլ խաթունի կանչով գնալ Մըսր՝ Մելիքի հետ ուխտին տեր կանգնելու. «…Էնի քեզ կխաբե.// Մ’էրթա, էնի քո խորոտություն չ’ուզի.// Էնի քո իգիթությոԲւն, քո կտրիճությոԲւն է կուզի,// Կը կանչե քեզնե լաճ ունենաե[1]: Մեծ Մհերը չլսեց կնոջը և կործանվեցին թե՛ ինքն ու կինը, թե՛ սերունդները, թե՛ Սասնա տունը: Հազարամյակների պատմական ու գրական նյութը հաստատում է այս երևույթի պարբերականությունը: Արտավազդ Երկրորդն իր դեմ լարված հռոմեական որոգայթներից մի քանի անգամ փրկվեց՝ նենգ առաջարկները մերժելով: Միայն մի անգամ արքան փորձեց բանակցել Անտոնիոսի հետ, երբ վերջինս կալանեց նրան և փորձեց ստորացնել սիրուհու՝ Կլեոպատրայի առջև խոնարհեցնելով: Արտավազդը մերժեց և հպարտորեն ընդունեց մահը: Նրա հայր Տիգրանը նույնպես դավադիր հրավեր էր ստացել, բայց քրոջ ջանքով խուսափեց կործանումից: Արշակ երկրորդը Շապուհից կանչվեց Տիզբոն, արքան չէր վստահում պարսից շահին, իր ներքին ձայնը դարձյալ հուշում էր՝ մի՛ գնա: Խլացնելու համար այն՝ վստահության առհավատչյա պահանջեց՝ վարազագիր կնիք, բայց ոչ բոլոր արքաներն էին ազնիվ ու երդմնապաշտ, և Շապուհը նրան բանտեց: Նրա հայրը՝ Տիրան Արշակունին, խաբվել ու գնացել էր թշնամուն հանդիման և կուրացվել էր: Արշակի որդին՝ Պապը, նույնպես կուլ տվեց պարսից շահի խայծը, բայց դավադրության հոտն առավ և ճողոպրեց Պարսկաստանից: Բյուզանդացի զարավարների խնջույքին նա նույնպես չպիտի գնար, գնաց ու սպանվեց՝ կործանելով Արշակունիների հարստությունը:

Եվ ահա զարմանալի զարմանք՝ կասեր Եղիշե Չարենցը. Իզաբելլա Չարենցի վկայությամբ Բերիայից կանչվելուց առաջ Չարենցն Աղասի Խանջյանին ընդունել է իր տանը և՝«Երկար զրուցել են, մտորել: Կողքի սենյակից անընդհատ լսվում էր Չարենցի ձայնը՝ Աղասի՛, մի՛գնա, Աղասի՛, մի՛ գնա: Բայց Աղասին չգնալ չէր կարող»[2]: Խանջյանի՝ Բերիայից կանչվելն այնպես է խռովվել Չարենցի միտքն ու հոգին, որ նա նույնիսկ Ռեգինա Ղազարյանի միջոցով գրություն է ուղարկել կայարան. «Աղասի Խանջյանի՝ Թիֆլիս մեկնելու օրը Չարենցը տվեց մի գրություն և խնդրեց անպայման կայարան գնալ և որևէ կերպ հանձնել Խանջյանին:…Զգույշ սկսեցի մոտենալ առաջին անցուղով և մտածում էի, թե ինչպես կատարեմ Չարենցի հանձնարարությունը: Խանջյանը, տեսնելով և երևի զգալով, որ ուզում եմ մոտենալ, անցավ գծերի վրայով և մոտենալով ինձ՝ հարցրեց. «Ինչպե՞ս է Չարենցը»: Ես անմիջապես հանձնեցի գրությունը, որն առանց կարդալու դրեց գրպանը և ասաց, որ բարևեմ Չարենցին: Հեռացա՝ աչքերիս մեջ տանելով Խանջյանի մտահոգ դեմքն ու թախծոտ աչքերը»[3]: Ի՞նչ պատգամ կամ խորհուրդ էր վերջին պահին հղում դեպի մահը ընթացող Խանջյանին տագնապած բանաստեղծը, արդյոք ջանո՞ւմ էր իր գրի զորությամբ կանգնեցնել այդ մահաբեր գնացքը, ինչն, ի վերջո, ապարդյուն ջանք էր:

Արտավազդ Երկրորդը, Արշակ Երկրորդը, Պապը կամ Մեծ Մհերը կարող էին չգնալ և գուցեև փրկվեին՝ փրկելով հայոց արքայապետությունը: Արա Գեղեցիկին չգնալը չփրկեց, օտարն ավելի քան ագրեսիվ էր, պարտադրում էր իր կամքը, իսկ Խանջյանին Բերիան սպանել կտար նաև Հայաստանում, քանզի Հայաստանն արդեն կցորդն ու կամակատարն էր ԽՍՀՄ կոչվող այլանդակ հորինվածքի, և չգնալը միայն մի որոշ ժամանակով կերկարաձգեր նրա կյանքը: Այսպես հարմար էր դահճին. զոհն իր ոտքով էր ընկնում թակարդը, և կարելի էր նույնիսկ նրան վարկաբեկել ինքնասպանության խարանով:

Հին սեղանին՝ դագաղի մեջ հանգչող Խանջյանի մագաղաթյա դեմքին բանաստեղծը մահվան գաղտնիքն է որոնում՝ «Եվ ոչ մի խոհ դեմքին՝ իբրև պատգամ ոգու»: Ի՞նչ էր ուզում կարդալ նրա՝ նորօրյա դոֆինի՝ նաիրյան վերջին արքայազնի դեմքին իրեն խոսքի վերջին դոֆինը համարող Չարենցը: Եթե իրական դոֆինը Խանջյանն էր՝ մի հին իրիկուն բանաստեղծի խոսքով թագադրված, ապա նաիրական դոֆինը միայն Խանջյանը չէր: Սեղանատանը դրված էր հայոց արքայի միքանիհազարամյա դին: Վանեցի մոր աղերսաձայն հարցումները ողբերգության գոց դարպասները բացող բանալիներ էին: Չարենցն արդեն կարդում էր նրա դեմքին ու մունջ շուրթերին դաջված հայոց բոլոր դոֆինների սպանության նույնատիպ պատմությունները.

Եվ բիբերում պահած անհաշվելի դարեր՝

Քարե Չարենցն էր լուռ լսում նրան-

Խոսքի վերջին դոֆինը նաիրյան[4]…

«Շրթունքները» սոնետում բանաստեղծն արդեն ունի Աղասու մոր հարցումների պատասխանը.

Ալաբաստրե, ողորկ շրթունքների վրա

Ինչ-որ խորհուրդ կար հին՝ մահվան գրով գրված,

Եվ շրթունքները պիրկ՝ իրար փարված,

Կնքել էին գաղտնիքն այդ հուրհրան (ԳՄ, էջ133):

Այս հատվածը «Շրթունքները» սոնետի վերջնական տարբերակից է, ունի ևս երեք տարբերակ: Տեքստային վերլուծությունը բացահայտում է հեղինակի կողմից բառափոխությունների նախ՝ գաղափարական և նոր միայն գեղագիտական միտումները: Այս իմաստով հենակետային արժեք է ստանում երկրորդ տողի «հին» բառը, որը բացակայում է նախորդ երեք տարբերակներում: Որպեսզի առասպելը մուտքագրվի տեքստ, «հին» բառը յուրատեսակ տատմոր դեր է կատարում՝ ապահովելով առասպելի ծնունդը «Դոֆինը նաիրական» շարքում: Եվ ահա պատմահոր ջանքով փրկված առասպելը բերում է կործանման բանաձևը՝ Արա Գեղեցիկ-Աղասի Խանջյան պատմաբանահյուսական կերպարները դարձնելով հայոց պետականության և ազգային իշխանության կործանման խորհրդանիշ:

Շամիրա՞մն էր արդյոք հրապուրել նրան,

Թե՞ Նվարդի սիրով ընդմիշտ գերված՝

Նա ընդունել էր մահ՝ իբրև հարված

Իր ոսոխի կողին, որպես հնում Արան…(ԳՄ, էջ133)

Շամիրամ – Նվարդ հակոտնյա զույգը Չարենցը կերպավորում է՝ որպես խորհրդանիշ մահ-կյանք, ատելություն-սեր, բռնություն-ազատություն, և որ ամենաէականն է՝ օտարություն-հայրենիք հակադիր եզրերի: Այս հակադրության վրա էլ հիմնված է առասպելի արդիական մեկնությունը:

Շամիրամ կամ կործանող օտարուհին

«Լեգենդը» սոնետում Շամիրամի կերպարն ամենաանմիջական հարցումով կապվում է Աղասի Խանջյանին, նրա ողբերգական մահվանը, օտարի պարտադրանքով զոհաբերվելու իրողությանը.

Ինչպե՞ս կարող էիր հրապուրել նրան,

Երբ մանկության օրից գիտեր՝ անգիր արած՝

Իր հայրենի բերդի պարիսպներին գրած

Քո մշտունայն լեգենգը,Շամիրա՛մ…(ԳՄ, էջ135)

Դարերը պահպանել են առասպելի կամ լեգենդի տեքստը, որը սերտելն անգամ բավարար չէ նրա խորհուրդն ընկալելու համար, մեկնիչների պակասը կամ բացակայությունը մշտունայն է դարձնում լեգենդի հազարամյա ընթացքը, քանզի հայոց արքաները շարունակում են հրապուրվել Շամիրամով՝ կործանելով իրենց ու երկիրը:

Արդյոք Չարենցի Շամիրամը խորհրդանշո՞ւմ է օտար բռնակալին՝ առանց սեռային տարբերակման, թե՞ Շամիրամը միայն կին է՝ սեռի պահանջմունքներով առաջնորդվող: Գրականագետ Վազգեն Սաֆարյանը իր «Պատմական անձի և փաստի չարենցյան ընկալումները»[5] արժեքավոր հոդվածում հանգամանորեն վերլուծում է Չարենցի պոեզիայում Շամիրամի կերպարի զարգացման ընթացքը՝ այն դիտարկելով դրսևորվող բոլոր էությունների և մետաֆորային ամենալայն կիրառության շրջանակում: Ըստ այդմ՝ Շամիրամը կին-ցնորք է, քույր, Աստված, պչրուհի, որ դեռ իգական սկիզբով է միայն արժևորվում, բայց շուտով «Շամիրամ» բալլադում բանաստեղծի հայացքը պեղում է իգությամբ քողարկված դավադիր գահակալի կամ ինքնությունը թաքցող կործանող օտարուհու տիպը՝ շեշտելով նրա քաղաքական անպարագիծ նկրտումները՝ ուղղված հարևան հզոր արքային իր հմայքներով կործանելուն և իր պետական և ազգային շահին ծառայեցնելուն: Պատմահայրը գրում է. «Իսկ Նինոսը Նինվեում թագավորելով՝ մտքումը պահած ուներ իր նախնիի՝ Բելի վրեժի հիշատակը՝ զրույցներից լսած լինելով, և երկար տարիներ մտածում էր վրեժխնդիր լինել՝ դիտելով ու սպասելով նպաստավոր ժամանակի, որպեսզի քաջ Հայկի սերունդներից սերմանված ամեն մի ճետ ոչնչացնեն: Բայց կասկածելով, թե այդպիսի ձեռնարկությունը կարող է նրա թագավորության կորստյան պատճառ դառնալ, իր չար խորհուրդը թաքցնում է…»[6]: Ոչ թե չար խորհուրդն է թաքցնում, այլ ինքն է թաքնվում՝ հասկանալով, որ այնտեղ, ուր ինքն անզոր է, կինն ամենազոր է: Ուրեմն Շամիրամը միայն քաղաքական նպատակներ էր հետապնդում և շարունակում է այդկերպ նվաճել աշխարհը.

Այլ է աշխարհը հիմա, այլ է հիմա Նաիրին,

Ոչ մի արքա էլ չկա, որ չտրվի քո հրին[7]:

Նաիրիի և նաև աշխարհի նեգատիվ այլությունը Չարենցը կապում է շամիրամների գործունեության հետ: Պատկերի գեղագիտական թանձր ծավալումներով բացվում է ճշմարտությունը. մանկաժպիտ Արան, որքան էլ տերյանական պատգամին հավատարիմ («Չեմ դավաճանի իմ Նվարդին»), միայնակ անզոր է նենգ օտարուհու դավին հանդիման: Բանաստեղծը դեռ ոգևորված ու հպարտ է իր արքայի՝ մեռնելով հաղթելու գաղափարով. «Նա կմեռնի, որպես զոհ, բայց չես հաղթի դու նրան,// -Դառն է խորհուրդը սիրո, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ»[8]: Կարծես թե Չարենցն ակնարկում է՝ ինչ հաղթանակի մասին է խոսքը. սեռերի պայքարում միայն կարելի էր հաղթանակն Արային վերագրել, բայց ոչ մարտի դաշտում կամ դիվանագիտության ոլորտում: Ի՞նչ դիվանագիտություն մարտնչող նենգության դեմ, մանավանդ որ առասպելի մեկնությունն ու դասերը սերնդեսերունդ չեն փոխանցվել հայոց կառավարիչներին, մնում էր հերթական անգամ մահով հաղթելու և հառնելու անհեռանկար ճիգը.«Նա կըհառնե՜ կրկին՝ իր պարտությամբ հզոր»:

Հինգերորդ՝ «Լեգենդը» սոնետի Ա տարբերակի, որն ունի «Խորհուրդ հազարամյա» ենթավերնագիրը, առաջին քառատողը նույնն է, ինչ վերջնական տարբերակինը, հաջորդ քառատողը սկսվում է «Անմերձելի էր քեզ այդ գանգրահեր Արան» տողով, իսկ շարունակությունը բոլորովին այլ գաղափարի զարգացումն է՝ Շամիրամի տիպը բացահայտող նոր պատկերներով: Բայց ահա վերջնական տարբերակում բանաստեղծը պահպանել է միայն առաջին քառատողը, իսկ մյուս հատվածները փոփոխված են: Վերջնական տարբերակում շեշտադրվել է պարտությամբ հաղթելու և իր նաիրուհուն անդավաճան մնալու գաղափարը: Որոշակիորեն մեղմել և կարծես վերջնական տարբերակի համար առավել չեզոք տեքստն է նախընտրել հեղինակը, քանի որ Ա տարբերակի բնագիրը ոչ միայն գաղտնազերծում էր առասպելի շերտերը, այլև մետաֆորային պատկերագրումով համադրում էր Խանջյանի անձնական և քաղաքական կյանքը: Այսինքն՝ Շամիրամի կերպարը բացահայտվում էր այլաբանական շերտերի ողջ բազմազանությամբ՝ շեշտադրելով առասպելի հենակետային արժեքը Չարենցի պոեզիայում:

Ըստ էության այս առասպելն ուղեկցել է Չարենցին իր պոետական կենսագրության ամբողջ ընթացքում: Ազգային պատմական երթին ուղղված հայացքի համակարգային խորացմանը զուգընթաց փոխվել է նաև առասպելը մեկնաբանելու խորությունը, մանավանդ երբ այն ընկալվել է որպես պատմական ճշմարտությունը թաքցնող մետաֆոր և մխրճվել է իր ժամանակի քաղաքական լաբիրինթը՝ օգնելով միֆի ապակոդավորմամբ քանդել Խանջյանի սպանության առեղծվածային հանգույցը:

Թեման իր պատմաբանահյուսական ծագումով հազարամյակների խորքն է գնում: Սիոնի դուստրերն այս գործին լծվեցին մեղսագործությունից անմիջապես հետո: Աստվածային օրենքներով առաջնորդվող Աբրահամն ասաց. «Եվ Աբրահամն իր կնոջ՝ Սառայի մասին ասաց, թե՝ նա իր քույրն է: Եվ Գերարի թագավոր Աբիմելեքը մարդ ուղարկեց և առավ Սառային»[9]: Խեղճ Աբիմելեքը ոչ մի կերպ չէր պատկերացնում, որ կարելի է սեփական կնոջը խաբեությամբ օտար տղամարդու անկողինը մտցնել` նրան թալանելու նպատակով: Աբրահամն այդ մեթոդն արդեն կիրառել էր Եգիպտոսի փարավորի հանդեպ և «քույր» Սառան մեծ հարստություն էր պոկել նրանից: Եթե այսպիսի անբարոյականությունը աստվածային օրենքներով սահմանված լիներ, ապա Աստված չէր հայտնվի Աբիմելեքին՝ ծանր մեղքից փրկելու նրան և նրա ազգին. ոչ մի կասկած չկա, որ այդ ազգը հայն է: Նույն առաքելությամբ Եսթերը (եբրայերեն նշանակում է գաղտնի կործանող) խաբեությամբ՝ թաքցնելով ինքնությունը, ամուսնանում է Աքեմենյան արքայի հետ և սպանել տալիս դարձյալ մելիքների ազգից Համանին, նրա տասը որդիներին և տասնյակ հազարավոր նրա ազգակիցներին: Սյս ամենից հետո հավանաբար պարսից շահն արքունյաց պալատի ճակատին գրել տվեց՝ Օտարից կին և սնունդ մի՛ վերցրու: Կործանող օտարուհու տիպը՝ ի դեմս Սառայի և Եսթերի, համաշխարհային գրական մշակույթ մտել է Հին կտակարանով, իսկ բանավոր զրույցները հազարամյակներով են չափվում, և եթե, ըստ Խորենացու, Աբրահամը, Նինոսը և Արամի որդի Արան ժամանակակիցներ են, ապա Շամիրամի կերպարը հասակակիցն է Սառայի կերպարի, և գոնե բանահյուսական տեքստը վաղնջական ժամանակներից մարդկությանն ու մասնավորապես հայությանն ահազանգում է սիրով ծպտված այս կործանիչի մասին: Ահա թե ինչու լեգենդի «Խորհուրդը հազարամյա» մեկնելիս Չարենցը (ուրիշ էլ որ ամենատեսը) փակ աչքերով գրեց դավի մահաբեր էության մասին, մահ, որ ելքի բացակայության պատճառով դարձել էր միակ հնարավոր փրկությունը, մնացածը կասի Չարենցը «Լեգենդը» սոնետի Ա տարբերակի այս հատվածով.

Անմերձելի էր քեզ այդ գանգրահեր Արան,

Որին մանկո՜ւց կանչել էր հի՜ն դարերից գրված՝

Արքայադուստր-Նվարդն՝ իբր ասպետին հրվարս,

Որ դեռ մանուկ դոֆի՛ն է նայիրյան…

Թեկուզ նշված վերուստ, բայց իր հոժար կամքով՝

Հանուն սիրո անեղծ, և Նվարդին ի լուր՝

Նա ընդունեց մի պահ մահիճը Շամիրամի…

Զո՜ւր ընդունեց, սակայն, նա գուրգուրանքն այդ սև

Այդ պղծարար դաշինքը, որ իր նախորդն հնում

Մերժե՜ց արքայաբար՝ ընտրելով մա՛հը նույն…(ԳՄ, էջ 136)

Այս ամենն իրապես կմնար գեղարվեստական հորինվածքի և առասպելի այլաբանական հյուսվածքի սահմաններում, եթե ուղղակիորեն չառնչվեր Խանջյանի անձնական կյանքին և Չարենցի պոետական գործունեությանը: Ակնհայտ է, որ «Նա ընդունեց մի պահ մահիճը Շամիրամի…» տողը կապվում էր Խանջյանի՝ հրեուհու հետ ամուսնությանը, որը բանաստեղծը որակում է «պղծարար դաշինք» ՝ իր նախորդից ՝ Արա Գեղեցիկից մերժված: Սիոնի դուստրերն իրենց հակաաստվածային առաքելությունն իրականացնում էին նաև իրենց իսկ հորինած խորհրդային երկրում, և դա մեծ թաքնատեսին՝ Եղիշե Չարենցին, երևում էր բոլոր դրսևորումներով, մասնավորապես, երբ նրանք իր դեմ ելան՝ կործանելու ամենաազգային հայ պոետին՝ «նացիոնալիստ» ու «ազգի դավաճան» ներհակ պիտակներով դատապարտելով մահվան: Ի պատասխան՝ նա մի շքեղ բանաստեղծություն նվիրեց նորօրյա Շամիրամին՝ «Գիրք ճանապարհիի» վրա արգելք դրած Լևոն Արիսյանի հրեա կնոջը՝ Մարիա Իզրայելովնա Լոկշինային.

«ՆՐԱ» ԿՆՈՋԸ

Դո՛ւստըր Իսրայելի և կի՛ն վանեցու,-

Դո՞ւ պիտի արդյոք մեզ ամբաստանես

Մեր <<ազգայնական>> մեղքերի համար,

Չէ՞ որ քո հոգին ք<…> է լեցուն,

Զի՝ ո՛չ հայրենիք, ո՛չ լեզու ունես,

Որ գեթ զգալու՛ ընդունակ լինես

Այն ամենը, որ սրբազան է հար[10]…

Այստե՞ղ է թաքնված Լևոն Արիսյանի հակահայ գործունեության ակունքը: Չարենցը նրան համարում է Բերիայի ականջներն ու աչքերը: 1933 թվականին նրան ձոնված էպիգրամներում բացահայտվում են նաիրյան ամեն ինչ մերժող ու ոչնչացնող որբ վանեցու մեծապետական նկրտումները, հրեուհու ամուսինն այնքան է դառնացրել մեծ պոետին, որ էպիգրամի ծավալը բավարար չհամարելով՝ նա 1935-ին գրում է «Հերոս Լևոնին» բանաստեղծությունը.

Տասնհինգ թվին փախել է Վանից,

Քսանին արդեն «ուռուս» է դարձել,

Ապա-նա հրեա մի կին է առել-

Եվ դարձել հերոս մի գերազգային…

Գերազգային է նա արդ կատարյալ,

Եկել է, սակայն, իսրայելացի

Կնոջ հետ նա իր և հերոսաբար

Կռիվ է մղում հայի բառացի

Ամեն ինչի դեմ՝ իբրև «ազգային»[11]…

Ինչպես ասում են, մեկնաբանություններն ավելորդ են: Բայց քանի դեռ Չարենցը շարունակում է գաղտնազերծել նորօրյա Շամիրամին՝ շատ լավ հասկանալով, որ նա է իր և հայության դահիճը, առասպելի մեկնությունը պետք է շարունակել: Մինչ այդ հարկ է անդրադառնալ ցայսօր անտիպ մի էպիգրամի՝ «Երկու ղեկավար մենք ունենք» տողով սկսվող, որը դուրս է մնացել Չարենցի անտիպները ներկայացնող բոլոր գրքերից: Ի՞նչ էր ասում այդ էպիգրամը, որն ըստ էության առաջին անգամ տպագրում է գրականագետ Սեյրան Գրիգորյանը:

Երկու ղեկավար մենք ունենք,

Երկուսն էլ-վանեցիներ…

Երկուսի էլ կանայք-

Իսրայելացիներ…

Կարո՞ղ է վեհ մի բան

Այս դաշինքը ծնել[12]…

Էպիգրամի անտիպ մնալու առիթով Սեյրան Գրիգորյանը գրում է. «Հավանական պատճառը պետք է փնտրել բովանդակային իրողությունների մեջ: Որքան էլ արտառոց թվա, հոգեբանորեն կաշկանդիչ դեր կարող էր խաղալ էպիգրամի չորս հերոսների ծագումնաբանության չարենցյան սարկաստիկ մեկնաբանությունը: Կանանց՝ հրեուհի լինելու փաստը՝ գոնե այնքանով, որ հրեուհի էր նաև «Նորահայտ էջերի» հրապարակման շրջանի հայաստանյան գլխավոր ղեկավարի կինը»[13]: Եզրակացությունն անխուսափելի է. Շամիրամն անմահ է, քանզի ղեկավար դառնալու համար կինդ պետք է հրեա լինի, սա հայության համար աքսիոմատիկ բանաձևի արժեք է ստացել: Եթե Չարենցը հրաշքով ողջ լիներ 90-ականներին, ապա էպիգրամի միայն թվերը կփոխեր՝ Երեք ղեկավար մենք ունենք, իսկ մնացածն այդ դաշինքի աղետաբեր հետևանքներն են հայության բոլոր ժամանակներում և Չարենցի մարգարեացումը՝ Ոչ մի արքա էլ չկա, որ չտրվի քո հրին:

Առասպելի մահն ու անմահությունը

Եվ այնուամենայնիվ, Խանջյանին Բերիան չէր սպանի, եթե իր հակահայ ծրագրերի իրականացման ճամփին ընկած քար չլիներ: Արա-Խանջյանը նույնպես ընդառաջ գնաց մահվանը. երկու դեպքում էլ հանգուցալուծումը նույնն էր՝ մահը, ուրեմն պետք է «սպանել» միֆը նրանում թաքնված իմաստությունը բացահայտելու նպատակով: «Մահ լեգենդին» սոնետը հռետորական հարցումներով բանաձևում է մանուկ Արայի մահվան պարբերականությունն ու նրա անվերջ մահվամբ Շամիրամի անմահությունը.«- Քանի՞երորդ անգամն է, որ պարտությամբ հառնած՝»//«Գերեզման ես իջնում, մանո՛ւկ Արա», «Քանի՞երորդ անգամ, օ՜, Շամիրամ,//Զոհվի արքան մանուկ, որ դու զրույց դառնաս…» (ԳՄ,էջ137): Վեցերորդ սոնետի Ա տարբերակի վերնագիրը իրականությանն ավելի մոտ է՝ «Մահ լեգենդին անմահ», բանաստեղծը կասկածել է Շամիրամ տեսակի կործանմանը և նաիրյան դոֆինի հասունացմանը, հետևաբար առասպելի մահը քիչ է հավանական: «Որ դու զրույց դառնաս» արտահայտության մեջ «զրույց» բառի փոխարեն հեղինակը կիրառել է «դահիճ» բառը՝ «որ դու դահիճ դառնաս»: Ակնհայտ է, որ սոնետների նախնական տարբերակներում հեղինակի գրիչն ավելի խիստ է և ցավի անմիջական զգացողությամբ՝ շատ ավելի ճշգրիտ: «Մանուկ» բառի հաճախակի կիրառումը տարաշերտ մեկնությունների է մղում: Առաջնայինն, իհարկե, միամտություն-պարզամտությունն էր՝ այնքան բնորոշ մեր էպոսի հերոսներին, մեծ իմաստով՝ հայությանը: Բայց կար մանուկ մնալու, այսինքն՝ պատմությանից դասեր չառնելու, ինքնապահպան-ազգապահպան հայեցակարգ չձևավորելու, պետականաստեղծ մեխանիզմներ չմշակելու վտանգը, որն էլ բերում է պարբերական կործանման հոգնություն ու անիմաստ կորուստներ: Լուծումն ըստ էության բարոյական հաղթանակի կամ մահվամբ հաղթելու գաղափարի մերժումն է.

Լավ է՝ նաշից էլ քո չբարձրանաս,

Եվ պայքարի ելնեն առաջնորդներ պարթև-

Որ մեռնելով պարտվեն կամ ապրելով հաղթեն…(ԳՄ, էջ 137)

Հեղինակի կողմից յոթերորդ և վերջին համարվող սոնետի վերջնական տաբերակն ունի «Իմաստություն» վերնագրով վերջնական և «Միֆը և երջանիկ հաջորդը» վերնագրով Ա և Բ տարբերակներ: Դրական մակդիրների բազմազանությամբ հեղինակը բարձրացնում է Աղասի Խանջյանի կերպարը, որ նաիրյան միֆի նման անվերջ կապրի իր և ժողովրդի հոգում, բայց ինչպե՞ս իմաստնանալ և ճեղքել առասպելի արքայասպան շրջապտույտը, իմաստությունը հաստատել միայն միֆի մահո՞վ, թե՞ խորքային մեկնությամբ առասպելի դասերը ուսուցանել Խանջյանին հաջորդող նաիրյան դոֆիններին, որպեսզի նրանք չկրկնեն նրա և նրա նախորդների սխալը, կործանող օտարուհին չնվաճի նրանց ու երկիրը.

Ա՞յս էր, սակայն, խորհուրդը քո ամեհի մահի,-

Օ՜, Աղասի՛,- ոգու անօգնական այս տենչը՝

Անանձնական, անինչ ու աներկրային…

Ո՛չ, – երազում եմ ես արևային շռինդը

Քո հաջորդի վաղվա այն երջանիկ.

Որ պիտի գա՛ և մեր հաղթանակի լեգենդը-

Սուրբ աճյունի հետ քո – մահվան նաշից հանի…(ԳՄ, էջ 139)

Կարելի էր «Դոֆինը նաիրական» սոնետաշարի յոթերորդ սոնետի Ա տարբերակի այս երջանիկ մաղթանքով էլ ավարտել այս թեմայի քննությունը, եթե ինքը՝ Չարենցը, այն ավարտած լիներ, սակայն Խանջյանի սպանության ցավը երկար է մորմոքել նրան: Եթե 1936-ի հուլիսի վերջերին յոթերորդ՝ խորհրդանշական թվով նա փակել է այս սոնետաշարը, ապա առասպելի մեկնությունն ու իմաստավորումը շարունակվել են:

12.1936 թվագրված «Ճանապարհ խաչի» (իբրև տապանագիր) խորագրով սոնետը կարելի է համարել ութերորդ սոնետը, որն իր գեղագիտությամբ և բովանդակությամբ շարունակում է «Դոֆինը նաիրական» սոնետաշարի պատմափիլիսոփայությունը: Դարձյալ Խանջյանի մահը դիտարկվում է առասպելի հազարամյա խորհրդի ծիրում, «նոխազային պատգամը Հաղթանակի» շարունակվում է, մահվան կարմիրը դեռ նոր է թանձրանալու.

Նո՛ւյնն է, սակայն, սերունդը :-Տե՛ս՝ վայրագ ու խանդով

Նախարարները նո՛ւյն նայիրական զարմի-

Մա՛հդ են տոնում – հագած հաղթանակի կարմիր…(ԳՄ, էջ 140)

«Շրթունքները» սոնետի Ա տարբերակի «Անմերձելի էր քեզ այդ գանգրահեր Արան» տողը դարձել է Արայի առասպել-Խանջյանի սպանություն տառապալից խոհերի միջուկը: Բանաստեղծն այնքան է կարևորել այս տողի խորհուրդը, որ նույնությամբ կրկնել է ավելի ուշ՝ 1936-ի դեկտեմբերին գրված «Հին պարտության լեգենդը» բանաստեղծության մեջ: Չարենցը սահմանել է Արա Աստծո և նրա սերունդների համար այլևս ապացուցման կարիք չունեցող միտքը՝ «Անմերձելի էր քեզ այդ գանգրահեր Արան»: Ինչո՞ւ, որովհետև արի արքան ի բնե ընդունակ չէ նենգ խաղերի, նրա մտքի ու բազկի զորությունը մղում է բացճակատ պայքարի՝ որպես Աստված և մարտիկ՝ առաքինի, ուղղամիտ ու անձնազոհ: Ըստ Խորենացու՝ գեղագանգուր, խարտիշահեր ու լայնաթիկունք էին հայոց Աստված-արքաները՝ Հայկը, Արամը, Արան, Տիգրանը, այդիպիսին էր նաև Աղասի Խանջյանը, որին Չարենցը բարձրագույն բարոյական հատկանիշներ էր վերագրում: Կորցրած հարազատի կարոտի պես Չարենցին տանջում էր Խանջյանի կարոտը: «Զարմանք էր հարուցում իմ մեջ» տողով սկսվող բանաստեղծությունը այդ մորմոքող կարոտի, նրան նորից ողջ տեսնելու երազանքի գեղագրումն է.

Արթնանամ, աչքերովս տեսնեմ

Իմ սենյակը կրկին, ինչպես միշտ,

Եվ ոչինչ չթվա ուրիշ

Այն պահից, երբ երազն սկսվեց…

Ինչպես միշտ հնչի հանկարծ

Հեռախոսը,-մոտենամ-և հազիվ

Լսափողը ականջիս հպած-

Հասկանամ, որ նա է՝ Աղասին…

Թավ, խրոխտ, մի փոքր դողդոջ

Առնական, խիտ կրծքային,-

Եվ միևնույն պահին

Ինչ-որ բան ունեցող աղջկային-

Նրա ձայնը ողջույն հաղորդող…(ԳՄ, էջ142)

Աղասին նրա համար սրբակենցաղ մարդ էր՝ «ամոթխած, անպիղծ, ներքին կուսությունը» պահպանած: Խանջյանը Գուրգեն Մահարու ազգականն էր, «Արծիվ Նաիրի» հուշագրության մեջ Մահարին նրան ներկայացնում է որպես Վանի Կենտրոնական վարժարանի օրինակելի սան, խոնարհ զավակ, ընթերցասեր ու զարգացած քաղաքական գործիչ, որին կարելի էր հայրենիք վստահել.«Սիրեց նրան Ալեքսանդր Մյասնիկյանը և ուզեց, որ ավելի բարձր ճախրի արծվի բոլոր բարեմասնություններով օժտված պատանի Խանջյանը: Նրան անհրաժեշտ էին բարձր լեռնագագաթների սլացքն ու օդը»[14]: Ցավոք, ամենաբարձր սլացքի պահին մահացու խոցեց նրան անառակ Շամիրամի նետը՝ «Հին պարտության լեգենդն» անմահացնելով և այլևս մեկընդմիշտ հիմնավորելով չարենցյան բանաձևը՝

ԱՆՄԵՐՁԵԼԻ ԷՐ ՔԵԶ ԱՅԴ ԳԱՆԳՐԱՀԵՐ ԱՐԱՆ:

Ծանոթագրություններ

[1] Սասունցի Դավիթ, Երևան, 1981, էջ 114:

[2] Կիմ Աղաբեկյան, Աղասի Խանջյանը Չարենցի կյանքում: Չարենցյան ընթերցումներ 5, Երևան, 1988, էջ 235:

[3] Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին,Երևան,1986թ., էջ 380:

[4] Եղիշե Չարենց, Գիրք մնացորդաց, Երևան, 2012, էջ 132:Այս գրքից կատարված մյուս քաղվածքների էջերը կնշվեն տեղում:

[5] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1981, էջ 55:

[6] Տե՛ս «Չարենցյան ընթերցումներ 9», Երևան, 2012, էջ 22-44:

[7] Եղիշե Չարենց, Երկերի ժաղովածու չորս հատորով,հ 1, Երևան,1986, էջ 180:

[8] Նույն տեղում, էջ 181:

[9] Գիրք ծննդոց 19,20

[10] Եղիշե Չարենց, Նորահայտ էջեր, Երևան, 1996,էջ 153: