,Գրառումներե շարքից
Աբու Հերարա, հոկտեմբերի 11, 1916թ. Վերջի՞ն դիակը։ Երբ մենք լքված քարավանսարա ենք մուտք գործում, որ լեցուն է աղբով և արդեն սովորական դարձած գարշահոտով, երևում է նրա դիակը, ընկած բաց դռան առջև։ Տասներկու տարեկան, սովահար մի հայ պատանու մարմին է։ Դարմանադեղին մազերով, ոսկորները ցցված, նիհար մարմնով, ոտքերով ու ձեռքերով, միայն ձախ ձեռքր՝ պատառոտված քրձերի մեջ։ Երբ ես մոտենում եմ գետին, բազմաթիվ գերեզմաններ եմ տեսնում, անթիվ և անհամար կրակների հետքեր։ Արդյոք սա՞ է սարսափելի և դաժան հալածանքների վերջակետր։ Կրկին տեղահանված մի ժողովրդի այն հատվածն է աչքերիս առջև, որի ողբերգական ճամբարներն անցյալ տարի սարսափով էին լցրել իմ հոգին և ինձ խելագարեցրել։ Շուտով հանդիպում ենք առաջին փախստականներին։ ճանապարհների եզրերը լեցուն են նրանց ոսկորներով, ոսկորներ, որոնք բարկ արևի տակ կորցրել են իրենց գույնը։ Մադենում առաջին ճամբարին ենք հասնում։ Երեխաներն ու կանայք խուժում են մեր մեքենայի վրա, իրենց վնասելու գնով մի կտոր հաց և սեխի կճեպ են աղերսում։ Թիբինիում նրանք մի շուկա են կազմակերպել։ Հացթուխներր, մսագործներն ու կոշկակարները նստոտել են քարերի վրա, բարկ արևի տակ, ինչ-որ պատառոտված կտորի ստվերի ներքո, և իրենց ապրանքներն են հրամցնում։ Գառքոխում մի թուրք սպա տեսա, որ մի կտոր տապակած միս էր գնում, և ոչ առանց զարմանքի մտածեցի. ,Նրանք քեզ դեպի մահ են քշել, բայց դու քո դահճին մի կտոր մետաղի համար, նույնիսկ անապատի սրտում, միս ես հրամցնումե։ Ռաքքայում, մի անտեր, լրիվ անխնամ ճամբարում, տասներեք տարեկան մի պատանու հանդիպեցի։ Նա կորցրել էր մորն ու եղբորը, միայն հայրն էր դեռ ողջ։ Անունը Մանվել էր։ Արևից պաշտպանվելու համար սպիտակ լաթի մի կտոր փաթաթել էր գլխին և փչելով եզան կոտոշի մեջ, ծիծաղելով դեսուդեն էր վազվզում սովահարների, հիվանդների և մահացողների զանգվածների շարքերում, որոնք անշարժ ընկած էին՝ խելագարության դուռը հասած և սեփական արտաթորանքով սնվելով։ Ինձ դուր եկավ նրա բարեկազմ և դեռևս ոչ ուժազուրկ հասակն ու փայլուն դեմքր։ Ես ուզում էի նրան մեր մեքենայի մեջ առնել և ինձ հետ Գերմանիա տանել։ Նրա շողշողուն սևափայլ աչքերը հանդգնորեն նայում էին ինձ։ Մի վայրկյան մտածեցի. ,Մայր իմ, ես ուզում եմ քեզ մի նոր որդի պարգևելե։ Ես փնտրեցի նրա հորր՝ ալեքսանդրեացի մի վաճառականի, որին իր գրագիտության համար ճամբարի պահակ էին կարգել։ Բայց չնայած նրա աչքերն ուրախությունից փայլում էին, այնքան հոգնած էր, այնքան թուլացած, և նրա ունեցած վախն ասկյարներից սեփական կյանքի համար այնքան ահավոր էր, որ չէր կարողանում որևէ ելք գտնել։ Եվ ես անձամբ մոտեցա արաբ պահակին։ Երկու ժամ շարունակ նստած էի նրա կարպետի վրա և առաջարկում էի ունեցածս ամբողջ կանխիկ գումարը։ Բայց նա չէր ցանկանում տղային ազատ արձակել։ Ես խոստացա Հալեպում տեղաբաշխումների պետ Հաքի բեյից խնդրել ինձ հանձնել նրան։ Ես ասացի. – Գերմանիայում ես ձեր մասին եմ մտածելու։ Մանվելը ուղեկցեց ինձ մինչև ճամբարի ելքը։ Եկող գիշեր նա պիտի փորձեր հասնել մեր քարավանի հետևից։ Բայց ես չէի հավատում, որ նրան կհաջողվի ողջ դուրս պրծնել ժանդարմների հրացաններից արձակվող գնդակներից։
Մեսքենե, հոկտեմբերի 15, 1916թ.
Երբ իջնում է գիշերը, ես նստում եմ հայր Արսլան Տաճատի կողքին, նրա վրանի բաց դռան առջև, և նրանք ինձ պատմում են իրենց կրած տառապանքների մասին։ Իրենց քաղաքի ութ հարյուր ընտանիքների մասին, որոնք տեղահան ելան, հազարավոր մարդկանց մասին, որոնք ընկան ճանապարհի կեսին, և ինքը թաղեց նրանց անապատում։ Դրանց շարքում՝ նաև քսաներեք քահանա և մեկ եպիսկոպոս։ Նրանք հայացքով կարծես ուտում են ինձ ,Բայց դու, այնուամենայնիվ, գերմանացի ես,– ասում են նրանք,–և թուրքերի դաշնակիցը… Եվ ճշմարիտ է, երբ ասում են, որ դուք ինքներդ եք այսպես ցանկացելե։ Ես փախցնում եմ հայացքս։ Ի՞նչ կարող եմ նրանց պատասխանել։ Խաբե՞լ։ Իր փիլոնի գրպաններից մեկի միջից, ծվեն-ծվեն եղած շորերի փաթթոցի միջից քահանան մի խաչ է հանում և ծածկում համբույրներով։ Ես չեմ կարողանում հուզմունքս թաքցնել և այդ խաչը չմոտեցնել շուրթերիս, այն խաչը, որ վկան է եղել մարդկային բազմապիսի տառապանքների և դառր վշտերի։ Ես նայում եմ գիշերային մխացող վրաններին և փայլող լուսնին, որ բարձրանում է մթնշաղի մեջ։ Այս բոլորն այնքան մոտիկ է ու հարազատ, որ մի վայրկյան ես շփոթվում եմ, այն ինձ ինչ-որ խաղաղ պատկեր է թվում։ Կանայք, կարճ կտրված ներքնազգեստներով և բաց բլուզներով, երեկոյան պտույտի են դուրս եկել։ Ամեն կողմից լսվում են խաղացող երեխաների ճիչերը։ Ես լսում եմ նրանց կանչերը, որ հարցնում են, թե Եփրատի ափերի քաղաքներում հանդիպե՞լ եմ հայերի։ ,Մենք մեռնելու ենք, մենք գիտենք այդե։ Քահանան, իր պատառոտված փիլոնի կողմը ցույց տալով, ասում է “Une fois j՚e՚tais je suis un mouton, qui va a` mourir”1։ Մթության մեջ ես քայլում եմ գետի երկայնքով։ Մի հեղեղատի մեջ ես սպիտակ, դեռևս մազածածկ գանգերի, մեկ կոնքի, ճարմանդի նման, նրբությամբ ծալված մանկան կրծքավանդակի և մարդկային կմախքների մի ամբողջ կույտ եմ տեսնում։ Մի պահ անասելի հուսահատություն է պատում ինձ, արցունքներ են հայտնվում աչքերիս, կարծեք ինձ համար ի չիք էին դառնում իմ բոլոր հույսերի և բոլոր սերերի սաղմերը, որոնք ինչ-որ ձևով ինձ կապում էին կյանքի հետ։ Անվերջանալի հեքիաթանման գետր վազում է դեպի իր հեռավոր մենությունը, որտեղ հողից պոկված բեկորներ են դղրդյունով գլորվում նրա մեջ և ես, նրա ափերին, միայնակ ու լքված, ինչպես ամենավերջին մարդ արարածր, շարունակում եմ քայլել։
Դեյր Հաֆիր, հոկտեմբերի 16,1916 թ.
Մի կանաչ օազիս, մարգագետին՝ ոչխարի հոտերով։ Ես պառկել եմ մի ծառի տակ և, ո՛վ զարմանք, լույս եմ տեսնում, որը շողում է բարակ տերևների արանքներից։ Այսօր իմ երեսուներորդ տարեդարձն է։ Այն օրվանից, որ հեռացել եմ տնից, այս երրորդ անգամն է, որ վերապրում եմ նման մի օր։ Վաղ առավոտից թափառում եմ փայլուն արևի տակ, հայացքս բարձր երկնքին հառած, այնտեղ, հետևում, որտեղ քաղաքն է արթնանալու, որին հասնելու համար էլ մենք շաբաթներ շարունակ ճամփորդել ենք սիրով և հուսով լեցուն՝ դեպի գալիք կյանքը։ Ի՜նչ ուրախությամբ է աչքն արձանագրում նոր բաների երևալը։ Ճողփացող ջուր, մի ծաղիկ, մի կաթիլ անձրև։ Սև-մութ ամպերը ծածկել են երկինքը, և սակայն արևը մեկ անգամ ևս դուրս է գալիս նրանց ետևից։ Եվրոպայի վաղաժամ ճերմակած մազերով ,տարեց կանանցե, որոնք վշտից ու դժբախտությունից են այդ օրն ընկել, տափաստաններից ամառվա հոտն է մեր կողմ փչում։
Հալեպ, հոկտեմբերի 19, 1916թ.
Գերմանացի քույրերի մոտ Երբ միջնաբերդի մութ ծայրամասն է ուրվագծվում բլուրների մեղմատարած ալիքների մեջ, ձիերն արագացնում են վարգը։ Հիվանդները ժպտալով թեքվում են դեպի դուրս, և պատառոտված բրեզենտների կափկափյունով կառքերը անցնում են սալահատակված փողոցներով։ Կարծես քամուց խորտակվող նավեր, որոնք սակայն, վերապրել են վերջին փոթորիկը։ Մենք հասել ենք կրկին մեզ Ստամբուլի հետ կապող երկաթգծին։ Առաջինն այցելում եմ քույրերին։ Նրանք երկու շենք են հատկացրել անօթևան մնացած հայ որբ փախստական երախաներին։ Նրանք մեծ մասամբ Վանից կամ Էրզրումից են և ավելի քան վեց ամիս ճանապարհին են եղել։ Առաջին շաբաթներին շենքն այնպես խճողված, այնքան լիքն է եղել, որ նրանք փոխադարձաբար սպառնացել են խեղդել իրար։ Երբ շենքը մաքրել էին ուզում, ջրհորում մի երեխայի դիակ են գտել, որը, մարդկային վայրենության մեջ, լուռ և անձայն, այդ անկյունում էր ապաստանել։ Տղամարդիկ և կանայք էլ կան նրանց մեջ թաքնված։ Ես սկսել եմ նրանց ճակատագիրը գրի առնել, որի ընթացքում քույր Բեատրիսը որպես թարգմանիչ է ծառայում։ Թուլությունից և նորանոր տանջանքների սարսափից նրանք մեծ դժվարությամբ են սկսում խոսել, ապա՝ դժբախտության լիցքը ցնցում է նրանց, և նրանք փղձկում ու սկսում են արտասվել։ Վերջին օրերին ես բազմաթիվ լուսանկարներ եմ արել։ Ինձ պատմեցին, որ Սիրիայի դահիճ Ջեմալ փաշան մահապատժով արգելել է փախստականներին ճամբարներում լուսանկարելը։ Զզվանքի և բողոքի այս պատկերների, գալարները ես գրքերիս կապոցի մեջ եմ պահում։ Հալեպի և Մեսքենեի ճամբարներում ես բազմաթիվ խնդրագրեր եմ հավաքել, որ պահում եմ պարկիս մեջ՝ Պոլսի ամերիկյան դեսպանատուն հասցնելու նպատակով, որովհետև փոստը դրանք ոչ մի կերպ տեղ չի հասցնելու։ Ես ոչ մի վայրկյան էլ չեմ վարանում և համոզված եմ, որ ոչ մի դավաճանական արարք չեմ գործում, բայց, այնուամենայնիվ, խորապես գիտակցում եմ, որ այս թշվառ արարածներին փոքր ինչ օգնելու եմ կոչված, այն զգացումով, որ թերևս այս արարքն ինքնին բոլոր այլ արարքներից ավելի մեծ բախտավորություն է։
Կոնիա, հոկտեմբերի 28,1916թ.
Այսօր Բաղդադից մեկնելուս երեսունիններորդ օրն է։ Եվ որովհետև գնացքը կեսօրին դադար է առնում, մի փոքր շրջագայության եմ դուրս գալիս աշնանային քաղաքում։ Հոգնած նստում եմ լքված մզկիթում՝ ապավինելով մի որմնախորշի, բթամատս դնում եմ ականջիս բլթակի տակ և մտորում։ Շուտով սովորական մարդիկ և զինվորներ են մզկիթ մտնում։ Մի քանի թռչուն էլ ծլվլում են գմբեթի տակ. ահա և աղոթքի առաջնորդի կանչն է լսվում՝ ցնցելով տիրող լռությունր։ Մի պահ, զգացումների ալիքի ներքո, մտածում եմ. որտե՞ղ ես դու, Աստվա՛ծ։ Ես քուն եմ մտնում և արթնանում եմ, երբ աղոթատեղին արդեն դատարկված է, և որպես պատասխան՝ անսահման ամայություն է տիրում շուրջս։ Փաթաթված սպիտակ շորի մեջ՝ ես փռվել եմ բաղնիքի նստարանին։ Քաղաքի աղմուկը խլացած է տեղ հասնում, առաստաղից կապույտ լույս է կախ ընկել։ Մաշկս դեռ այրվում է տաք օճառաջրից, և հայելու մեջ զարմացած նայում եմ անապատի արևից այրված դեմքիս, երկարած մորուքիս։ Երբեմն էլ տարվում եմ երազներով, որից հետո էլ մի պատկեր է բռնությամբ ու սարսափով հառնում իմ առջև, որը, հավատացած եմ, մարդկության կյանքում տեղի ունեցած դաժանությունների շարքում ամենադաժաններին է պատկանելու։ Նախքան Հալեպից դուրս գալս մտա ոստիկանատուն՝ տեղաբաշխումների պետի մոտ, Մանվելի համար խնդրելու։ Չնայած նա իր գրասենյակում էր, և ես նրա գլուխր տեսնում էի ապակիների միջից, նա ծառայի միջոցով ինձ հայտնեց, որ ինքր ճամփորդության մեջ է։ Դռների միջից նշմարվող բոլոր հայացքներում մի տեսակ վախվորած խղճի խայթ էր նշմարվում։ Ես փորձեցի ներկայանալ նրա տեղակալին։ Բոլորն էլ բացառիկ քաղաքավարի էին և, ինչպես միշտ, ինձ սուրճ հրամցրին։ Բայց, այնուամենայնիվ, նրա աչքերում պարզորեն տեսանելի վախի և ստի առկայությամբ հանդերձ, նա վարձում էր հավակնել, որ իրենք որևէ առնչություն չունեն տեղահանություններին։ Առանց խնդրանքիս որևէ բառն անգամ արտասանելու, ես դուրս եկա նրա մոտից, շտապեցի աստիճաններով ներքև և անցա ոստիկանների մոտով, որոնք դեմքի կեղծ արտահայտությամբ կանգնել էին անկյուններում։ Բաղնիսապանր մի նոր լոգանք է պատրաստում ինձ համար։ Հաճելը մի զգացում, որ թեթևացնում է մարմինդ։ Բայց դեռ կիսաքուն վիճակում, աչքերիս առջև հայտնվում են հայ պատանիների այրված ոտքերը, որ հազարավոր մղոններ են կտրել՝ այս հեռուն հասնելու համար։ Նրանց մութ աչքերը հարցական նայում են ինձ… Մանվելը մահանալու է անապատում։ Ես նրան այլևս չեմ տեսնելու։
1. ,Մի ժամանակ ես քահանա էի, հիմա ես ոչխար եմ, որը գնամ է դեպի մահե։
Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Խաչիկ Խաչերի
