© Կարեն Անտաշյան
[Ավագ Եփրեմյանի գրվածքը]
Ավագ Եփրեմյանի բանաստեղծությունը արդի հայ պոեզիայի ամենից հետաքրքիր երևույթներից է, որ իր` բանաստեղծի մեղքով դուրս է մնում գրաբանական ընդհանուր զարգացումների համատեքստից: Ի´ր մեղքով, քանզի եղավ մի պահ, երբ արդի հայ պոեզիայի ընթացքը բացվեց ամենքի ու ամեն ինչի դեմ, և դրանից ով ասես օգտվեց, ով ասես` իր տեսակն ու «տեսակը» պարտադրեց, երբեմն` իրո´ք պարտադրեց, բայց նույնիսկ այդ ժամանակներում Ավագ Եփրեմյանը փակված մնաց իր բանաստեղծության թեկուզև խորախորհուրդ քարայրում ու աշխարհից խռովածի իր կերպն էր ձևաբանում, երբ կարող էր ու նաև պարտավո´ր էր իր տեսակը, ինչո՞ւ չէ, նաև անամոթաբար առաջին պլան մղել` ի շահ հայոց բանաստեղծության ճիշտ զարգացման, որի հատկականությունը Ավագ Եփրեմյանի պոեզիային անչափ բնորոշ ուրիշ խոսքն ու ընդհանրապես ուրիշությունը պետք է լինի: Սա էլ գուցե տեսակ է, գուցեև` ամենից ազնիվ ու պոետական տեսակը, ի վերջո` բանաստեղծությունը ամեն պարագային բանաստեղծություն է, բայց ցավալի է ու ոչ օրինաչափ, որ արդի պոեզիայի դիմագծում Ավագ Եփրեմյանի ստեղծածը դիմորոշ չէ, այնինչ` կարող էր ու պե´տք է լիներ:
Ու այդպես` իր հեղինակի պես, մի կողմ քաշվածի նման ու անաղմուկ, Ավագ Եփրեմյանի նոր ժողովածուն է լույս տեսել վաղուց, անհավակնոտ, նախնական ու պարզ` «Գրվածք» խորագրով (Երևան, 2007), որը նախ միտված է բացապարզելու հեղինակի խռովածության խորհուրդը:
«Գրվածք» վերնագիրն անմիջական մեկնակետի արժեք ունի և գրքին պարտադրում է այլ հայացք: Գրվածք ասվածը որքան նախնական ու պարզ է իր անմիջական իմաստով, միաժամանակ նույնքան խիտ ու խորախորհուրդ է ենթատեքստային մակարդակում, և պարագրկում է կատարելության հեռանկարը: Կատարելության հեռանկարն իր հերթին պայմանավորում է քննադատող, վերլուծող, կասկածող ոգի ու հայացք, որն ուղղորդում է ասելիքի ընդգրկումների բնույթը: «Գրվածքը», այդ առումով, պոեզիայի ընթացքի ավագեփրեմյանական ընկալումն է, որը մեկնաբանություն ու տեսակի ձևաբանում է միաժամանակ:
Պոեզիան սկսվել է պարզ խոսքից ու պետք է հանգրվանի պարզ խոսքին` իր սկզբնական կեցութաձևին: Բայց սա սովորական դարձ չէ ի շրջանս յուր, քանզի, այնուամենայնիվ, պոեզիան ճանապարհ է անցել և վերադարձը նույնպես ճանապարհ է պարագրկում: Ավագ Եփրեմյանի բանաստեղծությունն ահա վկայագրությունն է ճանապարհի բովանդակության ու նաև հիշողություն` ճանապարհներից: Մեկ այլ համեմատությամբ` սա անառակ որդու վերադարձ է, ով իրականում այնքան էլ անառակ չէ: Ուստի` տեքստի, տողի ու բառի արտաքուստ խրթինության ու մթամածության, ինչո՞ւ չէ նաև արհեստականության մեղքը Ճանապարհինն է, և ոչ երբեք` բանաստեղծինը: Ուրիշության ներգործումի ներքին ընդդիմությունն է դա, որ ոչ միայն իր` Ավագ Եփրեմյանի անհատական վայրիվերումներով է պայմանավորված, այլև ընդհանուր գրաբանական դաշտի գերիշխող միտումներով, որոնց բարեփոխմանն էլ միտված է «Գրվածքը»:
Բանաստեղծությունն իր նախնական ձևին վերադարձնելու պոետական ծրագիր-հավատամքը Ավագ Եփրեմյանն ամրագրել է նաև ժողովածուի կառուցվածքում` «Դիցամածություն», «Վեցերորդ հարկից», «Անկում», «Ձմեռը մտնում է քաղաք», այսինքն` վերևներից իջնում է ներքև, մանավանդ որ` վերջին շարքի ենթաբաժիններն ավելի ներքև են տանում` «Մառան», «Խորթանոց»: Սա, անշուշտ, արտաքին ընկալում է, քանզի յուրաքանչյուր խորագիր այլ խորքեր էլ է կրում իր մեջ:
«Ես ապրում եմ // մի քաղաքում // ուր ոչ ոք // չի ապրում» (էջ 78). սա անհատի դրամատիկ հոգեվիճակ լինելուց զատ նաև պոետական մենակության վկայագրություն է, որ էութային արժեք ունի Ավագ Եփրեմյանի բանաստեղծության պարագծում: Քաղաքն այս դեպքում բանաստեղծության (ոչ թե բանաստեղծական) տարածություն է, որն իր իմաստաբանական մեկնությամբ համաբանվում է Փոքր Մհերի բնակության վայրի` Ագռավաքարի հետ: Ուստի` Ավագ Եփրեմյանի պոեզիան խռովածի, կամովին մեկուսացածի գեղագիտություն է կրում իր մեջ, որը վերադարձի ու նորացման խորհուրդն ունի: Այս դեպքում` բանաստեղծության, էլ ավելի կոնկրետ` գրվածքի: Ուստի` արդի բանաստեղծության ընթացքի ընդհանրական միտումներից ավագեփրեմյանական գրի մեկուսացածությունն ու սեփական քաղաքից նրա վերադարձը գրաբանական ընդհանուր դաշտ, կարելի է, նմանաբանելով, այսպես ձևակերպել` «Որ պոեզիան ավերվի, մեկ էլ շինվի, երբոր բանաստեղծությունն էղավ քանց գրվածք մի, էն ժամանակ հրամանք կա, որ էլնենք էնտեղեն»: Սա արդի պոետական դաշտում այսօր գերիշխող միտումների պարզ ժխտում չէ, այլ դրանք բարեփոխված տեսնելու մտահոգություն:
Սովորաբար` այն բանաստեղծական ժողովածուները, որոնք հատկանշվում են գեղագիտական միասնությամբ ու համակարգային կառուցվածքով (պարզ ասած` հավաքածուներ չեն), նույնպիսի վերլուծական մոտեցում են պահանջում: Ուստի` ընդհանրական ընկալում վկայագրող դատողություններն այս դեպքում ենթակա են անստուգության վտանգին, այնինչ` ժողովածուն կազմաքանդելով կազմությունը ցուցանելու սկզբունքը գոնե մոտավոր կռահումների պատեհությունն ապահովում է: Ավագ Եփրեմյանի «Գրվածքը» վերջին տարիների բացառիկ հաջողված ժողովածուներից է, որտեղ բանաստեղծությունն ու բառը վայելում են իրենց իրական տեղում լինելու ստեղծաբանական հաճույքը: Բայց քանի որ «Բառը թաքցնում է // բանաստեղծությունն // օտար աչքերից» (էջ 90), պետք է նախևառաջ վարժվել այդ իրական-ությանը, որպեսզի ինքդ քո հերթին կարողանաս վայելել ընթերցման հաճույքը: Կրկին անդրադառնալով Փոքր Մհերի փոխաբերությանը` կարելի է ասել, որ Ավագ Եփրեմյանի գրին մերձենալու հնարավորությունը «Սասնա ծռերի» Վերջերգի Հովվին ընձեռված բացառիկ պատեհությունն է, և սրանով պետք է բացատրել նաև նրա պոեզիային քննադատական անդրադարձների սակավությունը:
«Գրվածքը» սկսվում է «Դիցամածությունից»: Սա, առասպելաբանական տեսանկյունից, Քաոսն է, որից պետք է արարվի աշխարհը, այս դեպքում` բանաստեղծությունը: Բայց Քաոսը Եփրեմյանի ընկալմամբ` ոչ թե սկիզբն է, այլ այդ սկզբի վերջը, որն իր հերթին նոր սկիզբ է ենթադրում, քանզի թե´ կյանքը, թե´ պոեզիան այժմ Քաոսի են վերածվել.
…«Ամեն ինչ այս մեռնող
ներքևում նման է վերևում եղածին»: (էջ 7)
Ուստի` անհրաժեշտ է արարման նոր ընթացք, որ Քաոսից իսկապես լույս ու բանաստեղծություն ծնվի: Ու այդ արարումը ոչ թե Աստծո, այլ Բանաստեղծի առաքելությունն է: Սա չի նշանակում, թե Եփրեմյանն իրեն նույնացնում է Աստծո հետ, նա պարզապես Գրվածքին` Սկզբին, վերադառնալու ուղիներ է, գոնե առայժմ, մատնանշում` «Սկզբում անձրևն էր: Հետո էր ցավը // Ու չէր առնչվում անձրևը ցավին» կամ` «Սկզբում հմայքն էր: Հետո` միտքը` // փառաբանության» (էջ 12-13): Այդ տրամաբանությամբ` ժողովածուի այս բաժնում Եփրեմյանը ոչ այնքան բանաստեղծում, որքան ամրագրում է բանաստեղծումի հանգանակներ (պատահական չէ, որ ոճական-տաղաչափական առումով էլ «Դիցաբանությունը» ժողովածուում ամենաբազմազանն է): Ուստի` «Վեցերորդ հարկից» շարքում արդեն ոչ թե Արարումից հետո-ն է, այլ Արարումից հետո-ի տրամաբանությունը.
Վեցերորդ հարկ: Վեց պատի
խցում երկու աչք` վեց օր
անց – զատված են լույս ու մութ,
ցամաք ու ջուր… (էջ 38)
Սա Արարման ընթացքին հաջորդող Բանաստեղծի տեսանումի վկայագրությունն է: «Վեցերորդ հարկից» դիտված իրականությունն արդեն իսկ ամրագրում է անկատարությունը նախորդ Արարման: Եվ ընդհանրապես` «Գրվածքի» ասելիքային տարածության մեջ Եփրեմյանը հաճախ է վիճարկում Աշխարհարարման խորհրդի շատ մասնավորություններ և այդ վիճարկումը, ինչպես Փոքր Մհերի դեպքում, բխում է աշխարհի ու բանաստեղծության անկատարությունից.
Անոտնահետ, անաղուր…
ծածկըված են աստղ ու որդ
ժամանակի ավազով,
ոչ երկինք է նշմարվում,
ոչ միջնապատ, ոչ երկիր… (էջ 50)
Սա արդի հայոց բանաստեղծության փոխաբերված գնահատականն է:
«Անկում» շարքում թարգմանություններ են Չեսլավ Միլոշից: Սրանք թարգմանություններ չեն պարզապես, որ շատերը, իբրև իրենց տաղանդի հավելյալ վկայություններ, տեղադրում են գրքերի վերջում: Սրանք ստեղծաբանական իրացումներ են` արված հենց «Գրվածք» ժողովածուի համար, ու պատահական չէ, որ դրանք զետեղված են ոչ թե վերջում` հավելվածի տրամաբանությամբ, այլ ներսում, իբրև օրգանական շարունակություն, որն ինքն է շարունակություն ենթադրում: Ընդդիմացումի նույն տրամադրություններն են` պոետական հոգեկցությամբ ձայնակից: Ահա` արդի պոեզիայի գնահատումը` «Բառերին գին չտաս, քանի դեռ քարտադարանից // չես պարզել, թե ովքեր են դրանք գործածում» (էջ 57), ահա` նոր աշխարհարարման անհրաժեշտության ընդգծումը` «Հպարտ իշխանությամբ – մեռյալների հանդեպ – // նաև անցյալը կատարելագործիր: Քո իսկ նմանությամբ» (էջ 59):
«Ձմեռը մտնում է քաղաք» շարքում հոգեբանական-հոգեվիճակային զննումներ են: Այստեղ ժողովածուի տրամաբանական զարգացումները շարունակվում են: «Վե-ցերորդ հարկից» դիտված իրականությունը «Անկում» է պայմանավորել, երկնքից երկիր իջնելու տրամաբանություն` «գրածը` գրած, իսկ ներքևում // եղածը եղած է» (էջ 7), ուս-տի` կտակարանային նյութի (գրած) մեկնություն-վիճարկումներից Եփրեմյանն անցնում է իրականության նյութի (եղած) բանաստեղծմանը` հանգելով արտաքուստ պարադոքսալ եզրահանգման` «Տեսիլներ չկան: Կան գրեր» (էջ 69): Իրականում սա գրածի ու իրականության վերաիմաստավորում է, որով նախընթաց գիրը վերածվում է տեսիլի, իսկ ներկա իրականությունը պարտավո´ր է գրի վերածվել: Շարքում շրջանառվող քաղաքի խորհրդանիշը տեղայնացման նշան է, որ «Մառան», «Խորթանոց» վերնագրերով ենթաբաժիններում, էլ ավելի կոնկրետանալով, ցուցանում է հոգեվիճակների ծննդի, զգացողությունների ազդակի տեղանքը: Ու կրկին այստեղ հանդիպում ենք արդի բանաստեղծության փոխաբերված քննադատությանը` «Կյանքը պտտվում է քաղաքի շուրջն, // ինչպես օտար լեզուն` առարկայի» (էջ 73):
Դիցամածությունն ավելի ու ավելի է հստակվում, ստանում կերպարանք, դիմագիծ, աշխարհագրություն`
Մի հեռավոր աստղ է
Հայաստանը…
Նա ինքն է չափը,
«որով չափվելու է» (էջ 91):
Ու թեպետ բանաստեղծությունը լիարժեքորեն չի վերածվում գրվածքի (հակառակ պարագային` Ավագ Եփրեմյանն արդեն դուրս եկած պետք է լիներ իր պոեզիայի Ագռավաքարից), այնուամենայնիվ, շնորհիվ «Գրվածք» ժողովածուի գիտենք ամենակարևորը` բառը պետք է թաքցնի բանաստեղծությունը օտար աչքերից:
© Արքմենիկ Նիկողոսյան, 2010
Դեռևս մեկնաբանված չէ…
Արք ջան դու մեկնաբանում ես գիրը, բայց քո գիրը չեն մեկնաբանում, Սայաթ Նովան կասեր … Իրոք քեզ հարազատ գիրք է Ավագ Եփրեմյանի … Ավագը ինձ համար խոստումնալից էր մինչ այս գիրքը… Այս գիրքը մեկ անգամ ընթերցեցի ու… զգացի, որ էլի պիտի ընթերցեմ: Սովորաբար ինձ այսպիսի պոեզիան մի փոքր խորթ է… Բայց քո կարդալուց հետո տեսա, որ ընթերցել եմ Ավագ Եփրեմյանի … Սա շատ կարևոր է, որովհետև շաաաաաատ գրքեր կան կարդում ես, ունես քո սեփական վերաբերմունքը, ու հանկարծ կարդում ես մի գրախոսություն, որը կապ չունի ոչ միայն այդ գրքից քո քաղածի, այլև այդ գրքի հետ, սկսում ես սարսափել. ստացվում է դու այդ գիրքը չես կարդացել… կամ էլ այդտեղ գիրք չկա… Արք ջան, դու իրոք բացել ես մի լավ գրքի խորհուրդ…
Կներեք ինձ իմ անգրագիտության համար, որեւէ մեկդ կբացատրի ինձ, թե ինչ ասել է “ի շահ հայոց բանաստեղծության զարգացման”: Կանխավ շնորհակալություն:
Ես անգրագիտությունը չեմ ներում, բայց խորհուրդ եմ տալիս ճիշտ կարդալ` “ի շահ հայոց բանաստեղծության ճիշտ զարգացման”: Եթե էլի անընկալելի է մնում, ինձ կներես, բայց ուրիշ բաներ գնա կարդա:
Իսկ ինչո?ւ այդքան կտրուկ:
Որովհետև ամբողջ հոդվածը կարդացել ես, ու գնահատելու-մեկնաբանելու համար միայն “խոցելի” բան ես գտել: Ես էդ կարգի մոտեցումը չեմ ընդունում, մանավանդ եթե մարդու նպատակն ու ջանքը (վստահ եմ` նաև քո) լավը տեսնելուն են միտված:
Իսկ գուցե ցանկություն կա ճշտել խոսելու կոնտեքստը, նկատի ունեմ քո վերլուծությունների կոնտեքստը, այս դեպքում: Դիմացից եկած հայացքները միշտ չէ, որ սվիններ են: Առաջարկում եմ խոսակցություն սկսել “հայոց բանաստեղծություն” հասկացության, եթե ընդունում ենք դա որպես հասկացություն, շուրջ: Եթե ունեք ֆորումի հնարավորություն, կարող ենք օգտագործել այդ հնարավորությունը: Եթե ոչ, կօգտագործենք այս հնարավորությունը: Եթե այն խոցելի հասկացություն է, խոսենք դրա մասին: Իսկ իմ ցանկությունը տեսակը տեսնելն է. լավից ու վատից, դրականից ու բացասականից ես վաղուց հեռացել եմ:
Հարգելի Սիրանուշ, եթե քո ասելիքը միանգամից չեմ ընկալել, կամ սխալ եմ ընկալել, պատճառը քո հեգնական ոճն է: Իմ արձագանքի կտրուկությունն էլ հենց այդ միտումն ուներ, որ եթե բան ունենք խոսելու, ապա խոսենք, քննարկենք, թե չէ ուղղակի տանել չեմ կարողանում հենց այնպես արված մեկնաբանությունները:
Ուստի` ոգևորությամբ եմ ընդունում առաջարկդ` “հայոց բանաստեղծություն” հասկացության շուրջ խոսակցություն բացելու: Որքան հասկացա, դու չես ընդունում այն, կամ էլ որոշակի տարբերակումներով ես մոտենում` հայ, հայոց, հայաստանյան տարազումներին: Եթե այդպես է, ապա ես ինքս հայոց-ի փոխարեն հանգիստ կարող եմ օգտագործել հայ-ը հատկապես, հայաստանյանն արդեն չէ: Ինչ ես կարծում` կա սկզբունքային տարբերություն այդ բնորոշումների մեջ?, և արդյոք դրանց պատճառով է հասկացությունը դառնում խոցելի?, ինպես դու ես ասում:
Արքմենիկ, մտքի աշխատանքի մեջ պատեհապաշտությունները միշտ խանգարում են: Եվ շտապողական կռահումները` նույնպես: Խնդրում եմ, միայն մտքի մոտեցում: “Հայ բանաստեղծություն” եւ “հայոց բանաստեղծություն” հասկացությունների մեջ դու տեսնում ես էական տարբերություններ? Ես միշտ գործածում եմ եւ շարունակելու եմ գործածել “հայալեզու” բնորոշումը: Որովհետեւ ինձ համար մշակույթը լեզվական է: /Առայժմ ճշտենք հարթությունները, որտեղից պիտի խոսենք, որպեսզի հնարավոր լինի խոսել/:
Ես տարբերություններ չեմ տեսնում, պարզապես քո նախասիրություններն հաշվի առնելով է, որ գրեցի, թե գուցե դու տարբերակում ես դրանք: Ինձ համար էլ է մշակույթը լեզվական, բայց ոչ միայն: Ես կարևորում եմ նաև հոգեհատակը, Օշականի ասած` “ցեղային ոգու ավազանը”: Ուստի` հայալեզուն միշտ չէ, որ խնդրի դրվածքը ճիշտ է արտացոլում: Այդ դեպքում` քուրդ Ալիխանե Մամեն, ով հայերեն է գրում, մտնո?ւմ է հայ բանաստեղծության պարագծի մեջ?:
Գիտես, հայալեզուն դեռ չի նշանակում հայ գրականություն: Օշականի “ցեղային ոգու ավազան”ն էլ մեկնաբանության կարիք ունի: Շատ ուղղակի եթե բացատրեմ, կա մշակույթ եւ մշակույթի մեջ լեզվական տարբեր դրսեւորումներ: Այս պարագայում հայալեզու դրսեւորման մասին է խոսքը: Խոսակցության ընթացքում կպարզվի, թե ինչ ենք հասկանում յուրաքնչյուրս “մշակույթ” ասելով: Քո դեպքում, պիտի առաջարկեմ որոշակիացնել այն հասկացությունը, որի շրջանակներում կամ որի մեջից պիտի խոսես: Ես խուսափելու եմ “հայ մշակույթ” հասկացությունը գործածելուց: Քո գրություններում շատ է գործածվում դա, եւ ուզում եմ հասկանալ դրա պարունակությունն ու կոնտեքստը զուտ քո համար: Փորձի բացել մի քիչ դրա բովանդակությունը, քանի որ խոսակցության համար կա քո կոնկրետ գրությունը եւ առիթն էլ հենց այդ գրությունն է: Եթե քեզ համար հիմնարար է Օշականի “ցեղային ոգու ավազանը”, դա էլ փորձի մեկնաբանել, թե ինչ ես հասկանում կամ նկատի առնում, երբ ընդունում ես այն իբրեւ հիմնարար սկզբունք: Հարցադրումս զուտ տեսական է, եթե նկատեցիր:
/Եթե պատասխաններս ուշանան, չմտածես, թե լռում եմ, այլ հետեւողական չեմ ինտերնետում լինելու առումով/:
Էս երկրորդն ավելորդ էր, քանզի ես քո հետ մրցման չեմ ելել, այլ զրուցում եմ, ընդ որում` հաճույքով, ու անհամբերությամբ եմ սպասում քո պատասխաններին:
Ես մտավախություն ունեմ, որ քո մոտ էլ այդ հարցում դեռ չհամակարգված վիճակ է, որովհետև ասում ես, որ գործածում ես միայն “հայալեզու” բնորոշումը, հիմա էլ ասում ես` հայ գրականություն: Լավ, ոնց ես պատկերացնում, ասենք, հայալեզու նկարչությունը, եթե գրականությունից խոսքն ընդհանրացնում ես մշակույթի վրա, և փորձում ես դրա մեջ լեզվական դրսևորումները գերակա դիրքում տեսնել:
Եթե “մշակույթ” բառի բացատրությամբ մեկնաբանեմ, ինձ համար մշակույթն արվեստի տեսակների մ շ ա կ վ ա ծ, ձևաբովանդակային առումով կատարյալ, կամ կատարելությանը մոտ դրսևորումն է:
Ինչ վերաբերում է Օշականի բնորոշմանը, ապա համաձայն եմ, որ այն մեկնաբանության կարիք ունի: Ավելի շուտ ոչ թե մեկնաբանության, այլ որոշակի վերապահության: Քանզի այն իր ներքին ընդգրկումներով թերևս միայն հայ գրականությանն է վերաբերում, քանզի Օշականի մտահոգությունը միայն գրականության որակը կամ մշակվածությունը չէր, այլ նյութն ամենից առաջ, քանզի գրականությամբ ժողովուրդ փրկելու, ապրեցնելու խնդիր էլ կար:
Հարցերիցս մեկն, այնուամենայնիվ, երկրորդում եմ` քուրդ Ալիխանե Մամեն, ով հայերեն է գրում, մտնո?ւմ է հայ բանաստեղծության պարագծի մեջ?:
Եթե Ալիխանե Մամեն իսկապես արժեքավոր գրականություն ստեղծի, որը միայն ժամանակի հեռվից կարող է երևալ, մեր սերունդները ջանք ու եռանդ չեն խնայի նրա ստեղծագործությունը հայ գրական տիրույթներին գրանցելու: Իսկ եթե լուրջ բերաբերվենք հարցին, երևի ստեղծագործողի երկերում որոշակի լեզվի բացարձակ առավելությամբ է պայմանավորվում նրա ազգային այս կամ այն գրականության պատկանելությունը: Ամենաակնառու օրինակները. Պուշկինի առաջին բանաստեղծությունները գրված են ֆրանսերենով , բայց նա «ռուսական պոեզիայի արևն է»: Նաբոկովն ունի ռուսերենով գրված վիպակներ ու պատմվածքներ, բայց ստեղծագործության հիմնական լեզուն անգլերենն է, ու ինքն իրեն համարել է ամերիկյան գրող:
Սոնա ջան, ես լեզվի գործոնը երկրորդական չեմ դիտում և համամիտ եմ քո նկատառումներին, բայց և չեմ էլ բացարձականացնում` լեզվի հետ միատեղ հայ գրականության համար կարևորելով “ցեղային ոգու ավազանի” գործոնը: Նույն առումով` Պուշկինը եթե արաբերեն էլ գրեր, նրա ստեղծագործության “ոգու ավազանը” ընդգծված ռուսական է, ի տարբերություն Նաբոկովի, ում մոտ ռուսականություն գրեթե չկա, այդ պատճառով էլ նա ամերիկյան գրող է, նամանավանդ որ` հիմնականում անգլերեն է գրել:
«Ցեղային ոգու ավազանի գործոն» ասելով, ըստ իս, նկատի ունես զուտ հայկական մշակույթին , մտածելակերպին, կրոնական համոզմունքներին ու ավանդապահությանը հավատարիմ մնալը: Ինչ որ տեղ համաձայն եմ քեզ հետ: Բայց պիտի նկատի ունենալ, մշակութային «բնատնտեսությունը» զարգացման հեռանկար չունի: Մանավանդ բաց սահմանների ու ինտերնետի գոյության պարագայում, երբ հայ մարդու կյանք են ներթափանցել ոչ միայն եվրոպական ապրելակերպի որոշ տարրեր, այլև հավատք ասվածն անպայմանորեն միայն քրիստոնեությամբ չի, որ սահմանափակվում է: Հիմա նշածս երևույթները հայկական «ցեղային ոգու ավազանի՞ց» են, թե՞ ոչ:
Եթե այսօր չեն, վաղը կարող են դառնալ: “Ցեղային ոգու ավազանը” իր կայուն օրենքներն ու օրինաչափություններն ունեցող, բայց միևնույն ժամանակ` բաց համակարգ է նաև, ըստ իս: Ու պատահական չէ, որ Հակոբ Օշականը, ում պատկանում է այդ արտահայտությունը, իր “Մնացորդացում” ու “Հարյուր մեկ տարվան” վիպաշարում այդ ավազանի խորքերը պեղելիս թուրքին ավելի շատ քննեց-վերլուծեց, քան հային
Ես երեւի փորձեմ հերթով խոսել: Մշակույթը ինքը միայն լեզվական է: Լեզվականի տակ ես նկատի եմ առնում ոչ թե այն, որ տեքստը գրված է ա,բ,գ տառերով, այլ որպես խոսելու արարք: Այս առումով նկարչությունն էլ, երաժշտությունն էլ, մնացածն էլ տարբեր ֆորմաներով խոսելու արարքներ են: Ինձ համար կարեւոր է խոսելու արարքը: /Բայց այստեղ էլ շատ ճշտելու բան կա, քանի որ ամեն “բլթոց” դեռ խոսել չէ:/ Վերադառնամ նրան, թե ինչ է “հայ գրականություն”ը: Ինձ մոտ շատ հստակ է` ես նման հասկացություն չեմ օգտագործում, քանի որ դրա բովանդակավորելու հարցը կա: Ինձ համար կա մշակույթ, որը ստեղծվում է պոլեմիկաներով: Նույն Օշականը Մխիթարյանների հետ շատ լուրջ պոլեմիկա ուներ, բայց ասենք Սփյուռքի հետ բնավ չունեցավ: Ինչո?ւ , այլ հարց է: Եթե ընդունում ես, որ մշակույթը պոլեմիկայի հսկայական դաշտ է, ուրեմն քեզ, որպես այդ պոլեմիկայի մասնակից, սկսում է խանգարել “հայ գրականություն” բնորոշումը: Օշականի դեպքում դա որոշակի հիմքերի վրա է կանգնած, եթե նկատի ենք առնում Մխիթարյանների հետ իր պոլեմիկան/ ամբողջ կյանքում/ եւ եթե նկատի ենք առնում ի մոտեցումներից մեկը, որ արվեստով ազգ ստեղծելու ուղղակիորեն չխոստովանված, բայց ակնհայտորեն քաղաքական ծրագիրն է, քանի որ ազգը քաղաքական կատեգորիա է նախեւառաջ: Օշականի մյուս պոլեմիկաների մասին չասեմ…
Ալիխանե Մամեն որեւէ պոլեմիկա ունի? Եթե այո, ուրեմն մշակույթի մաս է, եթե ոչ, ուրեմն`ոչ: Պոլեմիկան չշփոթենք նաեւ կոմպիլացիաների հետ, որովհետեւ դրանք իմիտացիա ստեղծեու համար են ընդամենը: Սրանով էլ մի ահագին թեթեւանում է մշակույթի “ծանրաբեռնվածությունը”:
Նաբոկովը առաջին շրջանում չքնաղ պատմվածքներ ունի գրած ռուսերենով, ռուսական կյանքը պատմող: Անգլերենով մեծ հաջողությունների հասած եւ հարուստ գրողը ամբողջ կյանքում ապրեց հյուրանոցներում` այդպես էլ չմտածելով տուն ունենալու մասին: Սփյուռքի մարդն էր, վտարվածը, բայց ով իրեն պատմեց անգլերենով: Կարեւորը` պատմեց իրեն:
Վերադառնալով քո մինչեւ հիմա առանձնացրած մի քանի կետերի, փորձեմ իրար կողքի դնել քեզ համար առանձնանալի մի քանի հասկացություններ. “հայ գրականություն”, “ցեղային ոգու ավազան” եւ “մշակույթ”: Որքան որ կարողացա հասկանալ միայն մշակույթն ես, չէ?, առայժմ բացատրել, որպես “արվեստի տեսակների մ շ ա կ վ ա ծ, ձևաբովանդակային առումով կատարյալ, կամ կատարելությանը մոտ դրսևորում”: Որեմն, մշակութը կատարյալի դրսեւորումն է: Պիտի հարցնեմ ո?րն է կատարյալի չափանիշը ըստ “ցեղային ոգու” կամ “հայ գրականության”:
Մշակույթն ինձ համար լեզվական է եւ դրա տակ նկատի չունեմ այն, որ տեքստը գրված է ա,բ,գ տառերով, այլ այն, որ այն խոսելու, մի բան պատմելու, ներկայացնելու արարք է, մեծ պոլեմիկա: Եթե այստեղից նայենք նկարչություն էլ, երաժշտությունն էլ, քաղաքական կյանքն էլ մշակույթի մեջ են, եթե ստեղծում են պոլեմիկա կամ գոնե ներկայացնում դրա բացակայությունն ու անհնարինությունը: Եթե քեզ մաս ու մասնակից ես զգում այս պելեմիկային, “հայ գրականություն” կամ “ռուս գրականություն” հասկացությունները դադարում են հիմնարար լինելուց: Օշականի “ցեղի ոգու ավազան”ը մեկնաբանելու համար չենք կարող շրջանցել նրա` Մխիթարյանների հետ ունեցած պելեմիկան մի կողմի ու մյուս կողմից ի արվեստով ազգ ստեղծելու, ոչ թե փրկելու, խորքի մեջ քաղաքական ծրագիրը, քանի որ նախ ազգը քաղաքական կատեգորիա է եւ ապա ազգի ստեղծումը քաղաքական արարք է: Այստեղ էլ չպիտի անտեսենք գերմանական ռոմանտիզմի, աշխարհայացքը նկատի ունեմ, ոչ գրականությունը, ներկայությունը, ըստ որի արվեստը սկսում է գրավել քաղաքականի տեղը ոչ թե փորձում պոլեմիկա սկսել քաղաքականի հետ: Օշականի մյուս պոլեմիկաները չվկայակոչեմ: ՀԻմա, կարեւոր է դառնում արդեն Օշականի արարքը “հայկական” կոնտեքստում, բայց որը չի սահմանում ոչ հայկականությունը, ոչ էլ հայը, այլ որոշակի իրականության մեջ որոշակի բան անելու արարքն է: Ի?նչ, ինչպիսի? եւ ինչո?ւ սրանք հարցեր են, որով կազմավորվում է այդ ամբողջ համակարգը:
Ալիխանե Մամեի դեպքում` եթե կա պոլեմիկա, ուրեմն մշակույթի մաս է, եթե ոչ` ուրեմն ոչ: Ի դեպ, կոմպիլացիաներով հավաքված գրությունները պոլեմիկայի կամ ինտելեկտուալության իմիտացիա ստեղծելու համար են ու դուրս են մշակույթից: Մի ահագին բեռնաթափվում է մշակույթը, երբ հանում ես այդ իմիտացիաները:
Նաբոկովը չքնաղ ռուսերենով գրված չքնաղ պատմվածքներ ունի առաջին տարիներին, որոնք ռուսական կյանքն են պատմում: Ամերիկայում ու Եվրոպայում մեծ հաջողությունների հասած գրողը մինչեւ կյանքի վերջը ապրում է հյուրանոցներում ոչ թե որովհետեւ փող չուներ տուն ունենալու համար, այլ Սփյուռքի մարդ էր, վտարանդի:
Որքան որ կարողացա ճիշտ հետեւել քո ասածներին, կարծես թե մինչեւ հիմա առանձնացրել ես երեք հասկացություն, որոնցից միայն մեկն է սահմանված` մշակույթը, մյուս երկուսը` “հայ գրականություն” եւ “ցեղի ոգու ավազան”, դեռեւս ոչ: Ըստ այդ սահմանման “մշակույթն արվեստի տեսակների մ շ ա կ վ ա ծ, ձևաբովանդակային առումով կատարյալ, կամ կատարելությանը մոտ դրսևորումն է”: Ուրեմն, շատ մոտ մնալով քո բացատրությանը, մշակույթը մի բան է, որը ներկայացնում է կատարյալը կամ ձգտում է կատարելության: Սրանից ելնելով` “հայ գրականություն”ը եւ “ցեղի ոգու ավազան”ը մեկնաբանելի են որպես ի?նչ: Եվ որո?նք են “ցեղային ոգու ավազանի” կայուն օրենքներն ու օրինաչափությունները ըստ քեզ:
Ժողովուրդ, երկորոդ անգամ եմ գրում մեկնաբանությունս, բայց ոնց որ թե չի ուղարկում: Ինչո?ւ:
Մշակույթը ինձ համար լեզվական է եւ դրա տակ նկատի չունեմ այն, որ տեքստը գրված է ա,բ,գ տառերով, այլ այն, որ այն խոսելու, մի բան պատմելու, ներկայացնելու արարք է, մեծ պոլեմիկա: Եթե այստեղից նայենք նկարչություն էլ, երաժշտությունն էլ, քաղաքական կյանքն էլ մշակույթի մեջ են, եթե ստեղծում են պոլեմիկա կամ գոնե ներկայացնում դրա բացակայությունն ու անհնարինությունը: Եթե քեզ մաս ու մասնակից ես զգում այս պելեմիկային, “հայ գրականություն” կամ “ռուս գրականություն” հասկացությունները դադարում են հիմնարար լինելուց: Օշականի “ցեղի ոգու ավազան”ը մեկնաբանելու համար չենք կարող շրջանցել նրա` Մխիթարյանների հետ ունեցած պելեմիկան մի կողմի ու մյուս կողմից ի արվեստով ազգ ստեղծելու, ոչ թե փրկելու, խորքի մեջ քաղաքական ծրագիրը, քանի որ նախ ազգը քաղաքական կատեգորիա է եւ ապա ազգի ստեղծումը քաղաքական արարք է: Այստեղ էլ չպիտի անտեսենք գերմանական ռոմանտիզմի, աշխարհայացքը նկատի ունեմ, ոչ գրականությունը, ներկայությունը, ըստ որի արվեստը սկսում է գրավել քաղաքականի տեղը ոչ թե փորձում պոլեմիկա սկսել քաղաքականի հետ: Օշականի մյուս պոլեմիկաները չվկայակոչեմ: ՀԻմա, կարեւոր է դառնում արդեն Օշականի արարքը “հայկական” կոնտեքստում, բայց որը չի սահմանում ոչ հայկականությունը, ոչ էլ հայը, այլ որոշակի իրականության մեջ որոշակի բան անելու արարքն է: Ի?նչ, ինչպիսի? եւ ինչո?ւ սրանք հարցեր են, որով կազմավորվում է այդ ամբողջ համակարգը:
Ալիխանե Մամեի դեպքում` եթե կա պոլեմիկա, ուրեմն մշակույթի մաս է, եթե ոչ` ուրեմն ոչ: Ի դեպ, կոմպիլացիաներով հավաքված գրությունները պոլեմիկայի կամ ինտելեկտուալության իմիտացիա ստեղծելու համար են ու դուրս են մշակույթից: Մի ահագին բեռնաթափվում է մշակույթը, երբ հանում ես այդ իմիտացիաները:
Նաբոկովը չքնաղ ռուսերենով գրված չքնաղ պատմվածքներ ունի առաջին տարիներին, որոնք ռուսական կյանքն են պատմում: Ամերիկայում ու Եվրոպայում մեծ հաջողությունների հասած գրողը մինչեւ կյանքի վերջը ապրում է հյուրանոցներում ոչ թե որովհետեւ փող չուներ տուն ունենալու համար, այլ Սփյուռքի մարդ էր, վտարանդի:
Որքան որ կարողացա ճիշտ հետեւել քո ասածներին, կարծես թե մինչեւ հիմա առանձնացրել ես երեք հասկացություն, որոնցից միայն մեկն է սահմանված` մշակույթը, մյուս երկուսը` “հայ գրականություն” եւ “ցեղի ոգու ավազան”, դեռեւս ոչ: Ըստ այդ սահմանման “մշակույթն արվեստի տեսակների մ շ ա կ վ ա ծ, ձևաբովանդակային առումով կատարյալ, կամ կատարելությանը մոտ դրսևորումն է”: Ուրեմն, շատ մոտ մնալով քո բացատրությանը, մշակույթը մի բան է, որը ներկայացնում է կատարյալը կամ ձգտում է կատարելության: Սրանից ելնելով` “հայ գրականություն”ը եւ “ցեղի ոգու ավազան”ը մեկնաբանելի են որպես ի?նչ: Եվ որո?նք են “ցեղային ոգու ավազանի” կայուն օրենքներն ու օրինաչափությունները ըստ քեզ: /Ոնց որ թե ստացվեց, հավանաբար երկար էր/:
Հարգելի Արքմենիկ, որովհետև ծանոթ չեմ Օշականի ստեղծագործությանը, շնորհակալ կլինեի, եթե թռուցիկ ներկայացնեիք դրանցում ուղենշված «կայուն օրենքներն ու օրինաչափությունները»: Վախենամ, որ Սիրանուշի գրառման մեջ գերմանական ռոմանտիզմի հիշատակությունից հետո, այս ամենից ազգայնամոլության հոտ եմ առնում:
Սիրանուշ, Նաբոկովի վերաբերյալ քո ասածից լավ չհասկացա` դու դա վկայակոչում ես իբրև փաստարկ այն բանի, որ մշակույթը լեզվական է ամենից առաջ, թե հակառակը?: Որովհետև քո պատմածի ենթատեքստն այն է, որ գրելով անգլերեն` ՆԱբոկովը մնում էր ռուս գրող: Այսինքն` քեզ հակասում ես: Հավելեմ` ինչպես միշտ: Քո դատողություններն ու վերլուծությունները շատ հետաքրքիր են, բայց բացառում են գործնականում կիրառվելու հավանականությունը, որովհետև դու էլ չգիտես` ինչ ես ուզում, պարզապես քեզ ոչինչ դուր չի գալիս: Ուստի` չեմ զարմանում, որ քիչ ես գրում:
Ըստ քո վերլուծության, ինչքան հասկացա, հայ գրականություն չկա, քանզի կատարյալ չէ, կամ կատարելության չի ձգտում: “Ցեղային ոգու ավազանը” ստույգ սահմանում չէ, քանզի քո դավանած լեզվական ոլորտի մեջ չի մտնում: Ինձ համար` այդպես մտածելը ինքնաբավ նիհիլիզմ է: Ասում ես, որ չեմ սահմանում հասկացությունները: Դրանք արդեն իսկ սահմանումներ են: Իսկ դու միայն սահմանում ու սահմանում ես: Որ ինչ? Ստացվում է, որ 2000 տարի մենք ոչինչ չենք ստեղծել գրականության մեջ? Եթե գոնե մի բան ստեղծել ենք, ուրեմն հայ գրականություն հասկացությունն արդեն սահմանված է: Գուցե դա էլ ես ժխտում?
Նաբոկովը միանշանակ մնում է ռուս գրող”Մաշա”-ից մինչև “Լաուրա” և նույնիսկ “Լոլիտան” իր գենետիկայով ավելի շատ ռուսական վեպ է քան ամերիկյան ու հենց ինքն էլ թարգմանել է անգլերենից ռուսերեն, ոչ ոք հիմա չի ժխտում, որ Նաբոկովը երկմշակութային գրող է, ”լեզվի տեսանկյունից”, իսկ ինչ կասեք Սարոյանի մասին ուրեմն նա դուրս է մնում “Ցեղային ոգու ավազանից”, եթե ճակատագրի բերումով անգլերեն է գրել?
Հիմա ֆրանսիացիներն ու իռլանդացիները կռվում են Բեքետի պատկանելիության համար “‘իհարկե ոչ ազգային” ու այստեղ ազգայինը կոնտեքստից դուրս է մնում, քանի որ կա լեզվական խնդիր,,,Մի քանի տարի նա գրում է անգլերեն հետո անցնում է ֆրանսերենի ու այսպես շարունակ…Արք ինձ “Ցեղային ոգու ավազանից” արտահայտությունը այդքան էլ դուր չի գալիս, մի տեսակ ֆաշիստական, նացիոնալիստական շերտ է պարունակում իր մեջ, եթե հնարավոր է մի քիչ սրա մասին խոսենք ի վերջո ինչ կարելի է հասկանալ ասելով “Ցեղային ոգու ավազան” ?
Կեցցես Արամ, թարգմանեցիր մտածածս: Գոնե այսպիսի գրական անկյուններում կարողացեք ձերբազատվել մեր երկրի պետական քաղաքականությունը դարձած նացիոնալիզմից: Միայն «ինքնաճանաչումով» ենք զբաղված, ժամանակ չի մնում ուրիշներին էլ նայենք:
Ինչ վերաբերում է Նաբոկովին, ահա նրա խոսքերը .«Я американский писатель, рождённый в России, получивший образование в Англии, где я изучал французскую литературу перед тем, как на пятнадцать лет переселиться в Германию. …Моя голова разговаривает по-английски, моё сердце — по-русски, и моё ухо — по-французски.»
Արքմենիկ, ես Նաբոկովին անդրադարձա միայն, քանի որ խոսակցության մեջ հայտնվեց. ես չեմ փաստարկում Նաբոկովին: Բացի այդ ես որտե?ղ ասացի, որ Նաբոկովը ռուս գրող է, կարծեմ նման միտք չեմ արտահայտել, հիմա էլ կարդացի գրածս: Նորից կրկնեմ Նաբոկովը Սփյուռքի մարդն է, իսկ սա որոշակի իրականություն է եւ որոշակի տեսակ, եւ Սոնայի բերած հղումն էլ փաստարկում է, որ Սփյուռքը բազմամշակութայնութան արտահայտություն է: Բացի այդ չգիտեմ որտեղից են գալիս իմ ասածների մասին քո մեկնաբանությունները: Եթե քեզ դժվար չէ, նորից copy արա իմ ասածները եւ կողքին գրի, թե ինչից ելնելով ես ասում, որ ես ասում եմ այն, ինչ դու հասկանում ես: Այսինք, տեքստային անալիզ: Եվ խնդրում եմ, իմ ասածների մեջ հակասություններ գտնելիս դրանք ոչ թե աչքս մտցրու, այլ օգտագործի խոսակցություն ստանալու համար: Մենք դեռ չենք հասցրել ճշտել, թե ինչ հարթություններից ենք խոսում, դու արդեն պիտակավորում ես ինձ: Կարծեմ խոսում ենք ինչ-որ խնդիրների մասին, որոնք կարող են հետաքրքիր լինել գրականությամբ զբաղվող մարդկանց: Եթե հետաքրիքիր չեն, այլ հարց է: Եվ այնուամենայնից, ես դեռ չեմ ստացել քո` “ցեղային ոգու ավազանի” մեկնաբանությունը: Ինձ հետաքրքիր է այդ հասկացության քո մեկնաբանությունը:
Արամ ջան, Օշականի այդ բնորոշման մեջ, իրոք, կան ազգայնական երանգներ: Բայց, կրկնում եմ, դա արդարացված է, եթե նկատի առնենք, թե ինչ գերխնդիր ուներ Օշականը: Ուստի, էլի կրկնում եմ, այդ բնորոշումը առավել հակված եմ տարածել հենց ու միայն հայ գրականության վրա: “Ցեղային ոգու ավազան” ասելով Օշականը նկատի ուներ հայ ժողովրդի բարքերի, կենցաղի, հոգեկերտվածքի կենդանագրումը, երբեմն նույնիսկ պարզ փաստագրումը: Ըստ նրա` այդտեղից պետք է սկսեր մեր գրականությունը, այդ հատույթում պետք է կայանար, ապա միայն ձգտեր դուրս գալ այդ նեղ, այո, նեղ շրջանակից: Ահա թե ինչու նա Փավստոսի պարզ պատմությունները գերդասում էր Եղիշեի գեղարվեստական ճոռոմաբանություններից, և, ասենք, Խրիմյան Հայրիկի “Պապիկն ու թոռնիկը” կամ Երուխանի “Ամիրային աղջիկը” շատ ու շատ ավելի հայտնի ու ճանաչված գործերից: Ուստի` ես Օշականի այդ բնորոշումը ընդունում եմ իբրև չափանիշ, քանզի մեր գրականությունն այդ խնդիրը դեռ չի լուծել, և դա դեռ չարած` փորձում է “արդիականություն” խաղալ, ու պատահական չէ, որ գրեթե միշտ ձախողվում է:
Գամ այդքան չարչրկված լեզվի խնդրին: Վերջին անգամ եմ ասում` ես այդ գործոնը շատ եմ կարևորում, բայց չեմ բացարձականացնում:
Սիրանուշ ջան, դու, իհարկե, չես ասել, որ Նաբոկովը ռուս գրող է, բայց քո ասածից այդ է դուրս գալիս: Ասում ես` Նաբոկովը Սփյուռքի մարդն է: Շատ լավ: Եթե կարևորում ես լեզվի գործոնը, ուրեմն` նա անգլիագիր գրող է: Բայ ց որ ասում ես` Սփյուռքի մարդն է, ուրեմն` ստացվում է` ռուս գրող է: Ոնց հասկանամ?:
Եվ երկրորդ` ես ոչինչ քո աչքը չեմ մտցնում, ընդհակառակը` դու էիր այդպես սկսել, կարծեմ: Քո հարցադրումները, էլի կրկնեմ, ինձ շատ հետաքրքիր են, և ուզում եմ, որ շարունակվի այս զրույցը: Իմ խոսքի հարթությունը կարծեմ պարզ է, դու ես որոնումների մեջ, որովհետև որոշակի չհամակարգվածություն կա քո դատողություններում, կամ` այսպես ասեմ` դեսուդենություն: Քո ասածներից շատերը, եթե կոնկրետ օրինակներով խոսես, հենց ինքդ էլ կժխտես:
Այդպիսի մի բան էլ Կաֆկայի մասին էին ասում, կարծեմ. ծնվել է Պրահայում, ազգությանմբ հրեա էր, ապրում էր Ավստրիայում և համարվում էր գերմանացի գրող:
Շնորհակալ եմ բնորոշման պարզաբանման համար, կներեք, որ խառնվեցի խոսակցությանը…Համարյա նույն իրավիճակը տեղի էր և տեղի է ունենում Ճապոնիայում. Կավաբատան, Տանիձակին իրենց ստեղծագործությունների աղբյուրները գտան ազգային էթնոսի տարածքում, իսկ Ագուտագավան “մասամբ”, Կոբո Աբեն, Միսիման ու Կենձաբուրո Օէն հայտարարեցին իրենց ռուս ուսուցիչներին և ստեղծեցին փայլուն գրականություն, դա ոչ մի վնաս չհասցրեց ցեղային ինքնագիտակցությանը, ընդհակառակը ավելի բարձրացրեց ու արժեվորեց այն…Օէն ասում է, որ ինքը վերցրել է վեպ գրելու Բախտինի մեթոդը և ազգայնացրել է, դարձրել ճապոնական…Իմ կարծիքով ճանապարհները բաց են և ընտրությունը ազատորեն պատկանում է գրողներին…Մեկը` վերցնում է “Ցեղային ոգու ավազանից”, մյուսը`ոչ և որոնում է այլ կատեգորիաներում և նաև օգտվում համաշխարհային պատմության մեջ ստեղծված տարբեր մշակույթներից, այլ հարց է, թե ինչքանով արժեք կունենա ստեղծագործությունը ժամանակի ու տարածության մեջտեղում…
Առաջարկ Սիրանուշին և Արքմենիկին: Ժողովուրդ Էս ֆորմատը ձերը չի, իմ կարծիքով, զրույցը բանովոր` ԻՐԱՐ ԴԻՄԱՑ նստելով ավելի կստացվի, հետո անպայման կհրապարակեք` անկախ նրանից` ինչ դուրս կգա: Սենց թամաշան շատա, ու մեկ-մեկ զոհ եք գնում դրան և հիմնականում` նյութի հաշվին: Կազմակերպելն իմ վրա, եթե համաձայն եք:
էսքան քոմենթներից հետո Սիրանույշն ու Արքմենիկը կարող էին ամուսնանալ:)))))))))))))) կներեք հիմար կատակի համար, եթե արդեն ամուսնացած եք
Համաձայն եմ, սիրելի Վահրամ: Ու համաձայն եմ, որ թամաշան, իրոք, շատ է: Բայց և վստահեցնում եմ, որ դա ինձ բոլորովին չի խանգարում ու ապակողմնորոշում:
Կատակն, իրոք, հիմար էր:
Խոսակցության հարթությունը ճշտելուց հետո, համաձայն եմ ոչ թե ամուսնանալ, այլ խոսկացություն սկսել:):) Առաջարկս, ինչպես սկզբում էր` տեսական խոսակցություն սկսել: Իսկ դա ենթադրում է որոշակի մոտեցումների ճշտում ու դրանք հարգելու հետեւողականություն: Դրա համար խոսակցող կողմերը երկկողմանիորեն նախ աշխարհայացքներն են ճշտում, մոտեցումներն են ճշտում, հետո խնդիրներն են առանձնացնում ու սկսում խոսակցությունը: Հնարավո?ր է:
Ի միջայլոց, համարյա պրեզենտացիա ստացվեց` խոսակցություն չստանալու առումով: Թամաշայի հատվածն էլ մեջը: Մտածելու բան է, թե ինչու… Թե ինչու բանավեճերը անհնարին են մեզանում: Ներկայացումները վերածվում կամ թեքվում են թամաշայի կողմը…
Ամուսնության պահով ասեմ, որ ես արդեն ամուսնացած եմ ու էս քանի օրն էլ երեխայի եմ սպասում:
Սիրանուշ ջան, քո աշխարհայացքն ինձ պարզ է, կարծում եմ` իմ մոտեցումներն էլ խնդրին պարզ են: Նույնիսկ եթե քո ասած` սահմանումները չկան, այնուամենայնիվ, կարծում եմ` ակնհայտ է, թե ես ինչ դիրքորոշում ունեմ: Այնպես որ` կարելի է` պրեզենտացիւան համարել կայացած ու սկսել խոսակցությունը: Բացառված չէ, որ շատ բաներ ես հենց քեզ հետ զրուցելով ճշտեմ ինձ համար: Չեմ բացառում նաև` հակառակը: Ուստի` արի վերջապես մի բանավեճ հնարին դարձնենք Հայաստանում: