«SIC DEUS DILEXIT MUNDUM[2]»
Նրանց համար, ովքեր սիրում են աշխարհը։
Նախազգուշացում
Որպեսզի այս էջերը ճշմարտապես հասկացվեն թե՛ իրենց բովանդակությամբ, թե՛ ձևով, անհրաժեշտ է, որ ընթերցողը չսխալվի այն ոգու վերաբերյալ, որով դրանք գրվել են։
Այս գիրքը [հստակորեն] ուղղված չէ այն քրիստոնյաներին, որոնք հաստատ են սեփական հավատքի մեջ և սրա բովանդակությունից քաղելու բան չունեն։ Այն գրված է ներքուստ և արտաքուստ տատանվողների համար, այսինքն՝ նրանց, որոնք, ամբողջապես Եկեղեցուն անձնատուր լինելու փոխարեն, վերջինիս կողքով անցնում են հարևանցիորեն և հեռանում՝ հուսալով գերազանցել նրան։
Հարդյունս վերջին մեկ դարում[3] տեղի ունեցած փոփոխությունների, որոնք փոխել են ոչ միայն մեր փորձիմացումն աշխարհի մասին, այլև նրա բազմաթիվ տարրերի բարոյական արժեքը, «մարդու կրոնական իդեալը» հակված է ընդգծելու որոշակի միտումներ և արտահայտվելու դարձվածային բառակապակցություններով (locutions), որոնք առաջին հայացքից [այլևս] չեն համադրվում «քրիստոնեական կրոնական իդեալի» հետ։
Ահա թե ինչու նրանց մոտ, ովքեր կրթությամբ կամ բնազդով առավելապես լսում են Երկրի ձայները, սկսում են երկնչել, որ խոտորվում են և կանգ առնում իրենց զարգացման մեջ, երբ մնում են Ավետարանի գծի վրա։
Ներքնակյանքի [փորձի] կամ ներքնատեսության վերաբերյալ այս ակնարկը միտված է որոշակի քննառական մեթոդով ապացուցել, որ այս անհանգստությունը զուր է, քանի որ ամենից ավանդական քրիստոնեությունը՝ Մկրտությունը, Խաչը և Սուրբ Հաղորդությունը, ենթակա է թարգմանության, ուր անցնում են մեր ժամանակի լավագույն ձգտումները։
Թող սա նպաստի ցույց տալուն, որ Քրիստոս, միշտ հին և միշտ նոր, չի դադարել լինել «անդրանիկը» մարդկության մեջ։
Կարևոր նկատառում
Այս էջերում չպետք է որոնել ճգնավորական աստվածաբանության լիակատար քննախոսություն, այլ պարզապես որոշակիորեն սահմանված միջակայքում նկատառված զարգացման հոգեբանական նկարագրություն։ Մենք ցանկացանք միայն պատմել ներքնատեսիլների հնարավոր հաջորդականության մասին, որոնք աստիճանաբար բացվում են ոգու առաջ՝ «լուսավորող» (illuminative) համեստ վերելքի ընթացքում։
Ուրեմն, թող չզարմանան, եթե բարոյապես չարին, մեղքին, թվում է՝ այնքան չնչին տեղ է հատկացված. քանզի այն հոգին, որի մասին խոսում ենք, արդեն համարվում է, որ շեղվել է մեղսավոր ուղիներից։
Եվ չպետք է մտահոգվել նաև, եթե շնորհի գործողությունը բացահայտ կերպով ավելի հաճախ հիշատակված չէ։ Այստեղ ուսումնասիրվող թեման արդի, կոնկրետ, «վերբնութենական[ացված]» մարդն է՝ նկատառված միայն իր գիտակից հոգեբանության ոլորտում։ Բնությունը և Վերբնությունը, աստվածային ներգործությունը և մարդկային գործունեությունը, հետևաբար, պետք չէ որոշակիորեն առանձնացնել։ Սակայն, եթե բառերը բացակայում են, ապա այդ իրողությունն ամենուր ենթադրված է։ Ոչ միայն որպես տեսականորեն ընդունված գոյակ, այլև որպես կենդանի իրականություն՝ Շնորհի հասկացությունը տարածվում է պատմության ողջ մթնոլորտով մեկ։
Արդարև, «Աստվածային միջավայրը» կկորցներ իր ամբողջ վեհությունը և իր ամբողջ համը «խորհրդականի» (mystique) համար, եթե վերջինս, իր ամբողջ «մասնակցությամբ» ներգրավված էությամբ, իր ամբողջ հոգով, որ անվճար արդարացվել է, իր ամբողջ կամքով, որ հրավիրվել ու զորացվել է, իրեն այդչափ լիովին չզգար խորտակվելիս աստվածային Օվկիանոսում, որ ի վերջո իրեն՝ իր ամենախորքում, որևէ նախնական հենման կետ չմնար իր գործելու համար։
Ներածություն
«In eo vivimus.[4]»
Հարստացումը և կրոնական մտքի շփոթը մեր օրերում, անկասկած, կապված են թե՛ մեր շուրջը, թե՛ մեր ներսում՝ աշխարհի վեհության և միասնության հայտնության հետ։ Մեր շուրջը՝ բնական գիտություններն անհամեմատաբար ընդարձակում են ժամանակի և տարածության անդունդները և անդադար բացահայտում են նոր կապեր տիեզերքի տարրերի միջև։ Մեզանում, այս հայտնագործությունների հուզավառության ներքո, արթնանում և կարծրանում է հարամերձությունների (affinités) ու ընդհանրական համակրանքների մի աշխարհ, որոնք նույնքան հինավուրց են, որքան մարդկային հոգին, բայց մինչ այժմ ավելի շուտ երազվել էին, քան ապրվել։ Ճշմարիտ մտածողների մոտ՝ խորագետ և նրբերանգներով հարստացած, կիսագիտակների մոտ՝ միամիտ կամ ցուցամոլ, նույն ձգտումները դեպի առավել ընդարձակ և առավել կազմակերպված լավ [ամենայն ինչ պարփակող] Միության, նույն կանխազգացումները՝ անհայտ ուժերի և նոր ոլորտներում դրանց կիրառման մասին, միաժամանակ դրսևորվում են ամենուր։ Այսօր գրեթե սովորական է հանդիպել մարդու, ով, առանց ձևականության, ինքնովին, ապրում է՝ ունենալով գիտակցված ընկալում, որ ինքը կա՛մ տիեզերքի ատոմ է կա՛մ քաղաքացի։
Այս հավաքական արթնացումը, նման այն գործընթացին, որի շնորհիվ մի գեղեցիկ օր յուրաքանչյուր անհատ գիտակցում է իր կյանքի իրական չափերը, անխուսափելիորեն խոր կրոնական հակազդեցություն է առաջացնում մարդկային զանգվածի վրա՝ կամ տապալելու, կամ բարձրացնելու նպատակով։
Ոմանց համար Աշխարհը ներկայանում է չափազանց ընդարձակ։ Նման լայն շրջարկում Մարդը կորչում է՝ նա այլևս նշանակություն չունի. այդու, մեզ մնում է միայն անտեսել և անհետել։ Մյուսների համար, ընդհակառակը, Աշխարհը չափազանց գեղեցիկ է. պետք է երկրպագել նրան, և միմիայն նրան։
Քրիստոնյաների մեջ կան մարդիկ, որոնք առայժմ խուսափում են այս տագնապից կամ այս հմայությունից։ Հաջորդ էջերը նրանց չեն հետաքրքրի։ Բայց կան ուրիշները, որոնք սոսկում են այն հուզմունքից կամ այն հրապուրանքից, որ նորածագ Աստղը[5] անհաղթելիորեն ճառագում է նրանց վրա։
Պիեռ Թեյար դը Շարդենի միստիկական տեսլականում Քրիստոսը տիեզերական ուժ է, նոր «ծագող աստղ», որն առաջնորդում է մարդկությանը և տիեզերքը դեպի իրենց վերջնական միավորումը Աստծո մեջ (Օմեգա կետ):
Ավետարանական Քրիստոս՝ պատկերացած և սիրված Միջերկրածովքով մեկ, արդյո՞ք դեռ կարող է ընդգրկել և կենտրոնացնել մեր հրաշալիորեն ընդլայնված Տիեզերքը։ Մի՞թե աշխարհը չի դառնում առավել ընդարձակ, առավել մտերիմ, առավել շլացուցիչ, քան Եհովան։ Արդյո՞ք դա չի քանդի մեր կրոնը: Չի՞ ծածկի մեր Աստծուն։
Գուցե, շատերը, չհամարձակվելով իրենք իրենց իսկ խոստովանել այդ անհանգստությունը, (գիտեմ, որովհետև նրանց հաճախ և ամենուր հանդիպել եմ…) [այնուամենայնիվ] զգում են այն իրենց սրտի խորքում։ [Հենց] նրանց համար էլ գրում եմ։
Ես չեմ փորձի զբաղվել մետաֆիզիկայով և ոչ էլ ջատագովությամբ։ Բայց ես, նրանց հետ, ովքեր կցանկանան ինձ հետևել, կրկին կվերադառնամ Ագորա[6]։ Եվ բոլորս կլսենք, թե ինչպես է սբ․ Պողոսն[7] ասում Արիսպագոսի[8] մարդկանց. «Աստված, ով ստեղծեց Մարդուն, որպեսզի նա փնտրի Իրեն, – Աստված, որին մենք փորձում ենք հասնել մեր կենաց խարխափումներով, – այդ Աստված նույնքան ամենուրեքյա [ներկա] և շոշափելի է, որքան այն օդը, որը մենք շնչում ենք։ Նա մեզ շրջապատում է ամենուրեքից, ինչպես աշխարհն ինքը։ [Արդ] ի՞նչ է ձեզ պակասում, որպեսզի հանդիպեք Նրան․ մեն-մի բան՝ տեսնել[9] Նրան[10]»։
Այս գրքույկը, որում դուք չեք գտնի այլ բան, քան Եկեղեցու հավիտենական ուսմունքը՝ վերաճառված պարզապես մեկի կողմից, ով հավատում է, թե բուռն կերպով զգում է իր ժամանակը, [և] ցանկանում սովորեցնել տեսնել Աստծուն ամենուր՝ տեսնել աշխարհի ամենագաղտնի, ամենաանհողդողդ, ամենավերջնական խորքում։ Ուստի այս էջերը պարառում և առաջարկում են բացառապես գործնական մի դիրքորոշում, կամ, գուցե ավելի շուտ, հայացքի դաստիարակություն։ Չվիճաբանենք, լա՞վ։ Բայց տեղավորվեք այստեղ, ինձ պես, և դիտեք։ Այս արտոնյալ կետից, որը դժվարամատչելի գագաթը չէ՝ պահված [մի քանի] ընտրյալների համար, այլ հաստատուն հարթակ՝ կառուցված քրիստոնեական երկհազարամյա փորձառությամբ, դուք շատ պարզորեն տեսնելու եք, թե ինչպես է տեղի ունենում այն երկու լուսատուների միացումը, որոնց տարբեր ձգողությունները խարխլում էին ձեր հավատքը։
Անխառն, անշփոթ, Աստված, ճշմարիտ քրիստոնեական Աստված, ձեր աչքի առաջ կծավալի Տիեզերքը։ Տիեզերքը՝ մեր այսօրվա Տիեզերքը, այն Տիեզերքը, որ ձեզ սարսափեցնում էր իր չարահույզ վեհությամբ կամ հեթանոսական գեղեցկությամբ։ Նա կթափանցի դրա մեջ՝ նմանելով բյուրեղից անցնող ճառագայթի. և արարվածի անհուն տարածությունների շնորհիվ նա ձեզ համար կդառնա ընհանրապես շոշափելի և գործուն, միաժամանակ՝ կատարելապես մոտ ու չափազանց հեռու։
Եթե դուք կարողանաք, հարմարեցնելով ձեր հոգու հայացքը, ընկալել այս վեհությունը, ապա ես խոստանում եմ՝ դուք կմոռանաք ձեր զուր վախերը վեր խոյացող Երկրի դիմաց և այլևս ոչինչ չեք մտածի, քան միայն բացականչելը. «Թող ընդարձակվի [այն], Տե՛ր, թող հարաժամ ընդարձակվի Քո Տիեզերքը, որպեսզի, անդադար սաստկացող ու ընդարձակվող այս հաղորդակցության միջոցով, ես Քեզ ամուր բռնեմ և Քեզնից ամուր բռնվեմ»։
Մեր ներկայացման ընթացքը կլինի ամենապարզը։ Քանի որ փորձառության դաշտում յուրաքանչյուր մարդու գոյությունը բավարար կերպով բաժանվում է երկու մասի՝ այն, ինչ նա անում է, և այն, ինչ նա կրում է, մենք հերթով կքննարկենք մեր գործունեության և մեր ենթակայության ոլորտները։
Նախ, յուրաքանչյուրի դեպքում, մենք կպարզենք, որ Աստված, իր խոստմանը համաձայն, իսկապես մեզ սպասում է իրերի մեջ, եթե անգամ [մեզ] ընդառաջ չի գալիս։ Այնուհետև մենք կհիանանք, թե ինչպես է Նրա վսեմական Ներկայության հայտնությունը ոչ թե խաթարում մարդկային կեցվածքի ներդաշնակությունը, այլ, հակառակը, տալիս է դրան իր իսկական ձևն ու կատարելությունը։
Երբ սա կատարված կլինի, իմա՝ մեր կյանքի երկու կեսերը (և, հետևաբար, ամբողջ մեր աշխարհն ամբողջովին) Աստծով տոգորված կերևան, մեզ մնում է լոկ հաշվառել այս միջավայրի զարմանալի հատկությունները տարածված ամենուր (և հետագայում ամեն ինչում), որում միայն մենք կառուցվում ենք, որպեսզի ի վեջո կարողանանք լիաթոք շնչել։
ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ
Գործունեությունների աստվածացումը[11]
Երկու կեսերից կամ բաղադրիչներից, որոնց կարելի է բաժանել մեր կյանքը, առաջինը՝ իր ակնհայտ կարևորությամբ և այն արժեքով, որ մենք նրան վերագրում ենք, գործունեության, ջանքի և զարգացման կալվածքն է։ Իհարկե, չկա գործողություն առանց հակազդեցության։ Եվ, իհարկե, չկա ոչինչ մեր մեջ, որ իր առաջնային սկզբնավորման պահին և խորագույն շերտերում չլինի, ինչպես ասում է սբ․ Օգոստինոսը[12] «in nobis sine nobis[13]» ։ Երբ մենք գործում ենք, թվում է, թե ամենայն տարերայնությամբ և եռանդով, մենք մասամբ առաջնորդվում ենք այն բաներով, որոնց կարծում ենք, թե տիրապետում ենք։ Ավելին, մեր ուժի հենց այս ընդլայնումը (որով ի հայտ է գալիս մեր ինքնավար անձի կորիզը) ի վերջո ոչ այլ ինչ է, քան հպատակություն՝ գոյության և աճի այն կամքին, որի ո՛չ ինտենսիվության վարիացիաներին, ո՛չ էլ անվերջանալի գոյապայմաններին մենք չենք տիրում։
Երկրորդ մասի սկզբում կանդրադառնանք այդ էական պասիվություններին, որոնց մի մասը խորությամբ ներհյուսված է մեր էությանը, իսկ մյուս մասը՝ ցրված ընդհանրական պատճառների ընդհանուր խաղի մեջ, որը մենք կոչում ենք «մեր բնություն-բնույթ», կամ «մեր բնավորություն», կամ «մեր բարի ու չար բախտ»։
Առայժմ ընդունենք մեր կյանքը իր ամենաանմիջական և ամենահասարակ կատեգորիաների ու հասկացությունների մեջ։ Ամեն մարդ հստակ տարբերակում է այն պահերը, երբ նա գործում [ինքնովին], այն պահերից, երբ նրան են կառավարում։ Դիտարկենք մեզ այդ ակտիվ գերիշխող փուլերից մեկում և փորձենք հասկանալ, թե ինչ կերպով է, ի շնորհիվ իրեն և իր ամբողջական իրացման, Աստվածայինը ճնշում գործադրում մեզ վրա՝ ջանալով ներթափանցել մեր կյանք։
Փաստի անառարկելի գոյությունը
և դրա բացատրության դժվարությունը։
Քրիստոնեական խնդիրը՝
գործողության սրբագործման առնչությամբ։
Ոչինչ ավելի հաստատուն չէ դոգմատիկորեն, քան մարդկային գործողության սրբագործման հնարավորությունը․ «[Եվ] ինչ էլ որ անեք, — ասում է սբ․ Պողոսը, — արե՛ք Տեր Հիսուս Քրիստոսի անունով[14]»։ Եվ քրիստոնեական ամենանվիրական ավանդույթներից մեկը, մշտապես այս արտահայտությունը՝ «մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի անունով», հասկացել է այս իմաստով՝ խորագույն միության մեջ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի հետ։ Չէ՞ որ հենց սբ․Պողոսն է, այն բանից հետո, երբ կոչ արեց «հագնել Քրիստոսը[15]», այնուհետև, իր ամբողջական իմաստով, կամ նույնիսկ իր բառացիության մեջ, ձևավորել հայտնի արտահայտությունների շարքը․ collaborare[16], compati[17], commori[18], con-resuscitare[19]… որոնք արտահայտում են այն համոզմունքը, որ մարդկային ողջ կյանքը պետք է, ինչ-որ կերպ, դառնա Քրիստոսի կյանքի հետ ընդհանուր։
Կենաց գործերը, որոնց մասին այստեղ խոսք է գնում, չպետք է հասկացվեն միայն կրոնական կամ բարեպաշտական գործերի (աղոթք, պահք, ողորմություն և այլն) շրջանակում, ինչպես արդեն հայտնի է։ [Չէ որ] Եկեղեցին հայտարարում է, որ հենց ամբողջ մարդկային կյանքը, ներառյալ նրա այն ոլորտները, որոնք համարվում են «բնական», սրբագործելի են։
«Ուտեք, թե՛ խմեք…[20]» — ասում է սուրբ Պողոսը։ Եկեղեցու ողջ պատմությունը կա՛ այդ փաստելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, սկսած Պապերի ու Եկեղեցու հայրերի շուրթերից հանդիսավոր կերպով արտաբերված ցուցում-օրինակներից մինչև խոստովանության գաղտնիքում յուրաքանչյուր քահանայի խոնարհաբար տված խորհուրդները, Եկեղեցու ընդհանուր և գործնական ազդեցությունը մշտապես գործել է՝ պատվարժան դարձնելու, բարձրացնելու, աստվածային կերպով կերպարանափոխելու համար կարգավիճակի պարտականությունը, բնական ճշմարտության որոնումը, մարդկային գործունեության զարգացումը։
Փաստն անվիճելի է։ Բայց նրա օրինականությունը, այսինքն՝ տրամաբանական ներդաշնակությունը հենց քրիստոնեական ոգու էության հետ, անհապաղ չի բացահայտվում։ Ինչպե՞ս կարող են Աստծո արքայության հեռանկարները, իրենց երևմամբ, չխաթարել տնտեսությունն ու մեր գործունեության հավասարակշռությունը։ Ինչպե՞ս կարող է երկնքի և Խաչի հավատացյալը շարունակել անկեղծորեն հավատալ երկրային գործերի արժեքին։ Ինչպե՞ս է, որ, իր մեջ եղած ամենախոր քրիստոնեական հատկանիշի ուժով, հավատացյալը կարող է իր մարդկային պարտականության ամբողջությանն ընթանալ նույն սրտով, ինչպես՝ Աստծուն։ Առաջին հայացքից սա հստակ չէ. և ըստ էության, շատ ավելի մտքեր է հուզում, քան կարելի է մտածել։
Խնդիրը ձևակերպվում է հետևյալ կերպ․
Ելնելով իր հավատքի սրբազնագույն պատգամներից, քրիստոնյան համարում է, որ այս աշխարհի գոյությունը շարունակվում է մի կյանքում, որի ուրախությունները, տառապանքները, իրականությունն անհամեմատելի են մեր Տիեզերքի ներկա պայմանների հետ։ Այդ հակադրությանը, այդ անհամաչափությանը, որոնք ինքնին բավական են մեզ Երկրից զզվել տալու կամ անտարբեր դարձնելու համար, հավելվում է նաև աշխարհի ապականվածության կամ անցողիկության նկատմամբ դատապարտման կամ արհամարհանքի դրական մի վարդապետություն։ «Կատարելությունն օտարման մեջ է։ Այն, ինչ մեզ շրջապատում է, քամահրելի մոխիր է»։ Հավատացյալն ընթերցում կամ ամեն պահի լսում է այս խստաբարո խոսքերը։
Ի՞նչպես է նա դրանք համաձայնեցնելու մեկ այլ խորհրդի հետ, որը սովորաբար ստանում է նույն ուսուցչից, և, ամեն դեպքում, բնությունը դրոշմել է նրա սրտում, ըստ որի նա պետք է հեթանոսներին օրինակ ծառայի՝ սեփական պարտքին նկատմամբ հավատարմությամբ, եռանդով, և նույնիսկ առաջընթանացով մարդկային գործունեության բացած բոլոր ուղիներում։
որ նա պետք է հեթանոսներին օրինակ ծառայի՝ պարտքի նկատմամբ հավատարմության, եռանդի և նույնիսկ առաջընթացի մեջ՝ մարդկային գործունեության բացած բոլոր ուղիներում։
Մի կողմ թողնենք սոսկալի երեխաներին[21] կամ ծույլերին, որոնք, անօգուտ են համարում նեղություն կրել հանուն [և ի նպաստ] գիտելիքի կուտակման կամ ավելի լավ գոյության կազմակերպման, որից նրանք հարյուրապատիկ հաճույք պիտի ստանան իրենց վերջին շունչը փչելուց հետո, և այդ պատճառով էլ մարդկության աշխատանքին մասնակցում են միայն «մատների ծայրով»։
Կա հոգիների մի խումբ (ամեն հոգևոր առաջնորդ հանդիպել է նրանց), որոնց համար այս դժվարությունը վերածվում է մշտական ու կաշկանդող մի երկվության։ Նրանք, ներքին միասնության սիրահար լինելով, իրենց հայտնաբերում են իսկական հոգևոր երկվության մեջ։ Մի կողմից, նրանց շատ վստահելի բնազդը, որն անբաժանելի է իրենց էակի հանդեպ սիրուց ու ապրելու քաղցրությունից, ձգում է դեպի ստեղծագործելու և ճանաչելու ուրախությունը։ Մյուս կողմից, Աստծուն ամեն ինչից վեր սիրելու մի վսեմ կամք նրանց ստիպում է վախենալ ցանկացած բաժանումից, ցանկացած շեղումից իրենց սրտագին հակվածություններում։
Իրոք, սա նրանց էության ամենաբարձր շերտերում հակադիր հոսանքների բախումն է, որոնք ծնվում են այն երկու հակամարտող երկնային լուսատուների ձգողականությունից, որոնց մասին խոսեցինք սկզբում՝ Աստծուց և Աշխարհից։ Ո՞րն է լինելու նրանցից այն մեկը, որ արժանանալու է ամենավսեմ երկրպագությանը։
Կախված անհատի բնության՝ ավելի կամ պակաս կենսունակ լինելուց, հակամարտությունն ունի երեք հավանական ելք.
Կամ քրիստոնյան, զսպելով շոշափելիի հանդեպ իր հակումը, կփորձի այլևս հետաքրքրվել միայն խստորեն կրոնական առարկաներով. նա կձգտի ապրել մի աշխարհում, որը աստվածացվել է հնարավորինս շատ երկրային բաների բացառմամբ.
Կամ, նյարդայնացած իր ներսում ընթացող հակասությունից, նա հեռու կնետի ավետարանական խրատները և կվճռի վարել այն, ինչ իրեն թվում է մարդկային ու ճշմարիտ կյանք.
Կամ էլ, և սա ամենահաճախ հանդիպող դեպքն է, նա կհրաժարվի հասկանալ. երբեք ամբողջությամբ Աստծուն չնվիրված, երբեք լիովին աշխարհիկ բաներին չտրված՝ նա կմնա անբավարար սեփական աչքին և անպատշաճ մարդկանց դատողությամբ. և, ի վերջո, կհաշտվի երկակի կյանք վարելու մտքի հետ։
Ես խոսում եմ անձնական փորձից, չմոռանաք։
Այս երեք ելքերը, թեև տարբեր ձևերով, բոլորն էլ վախենալու են։ Թեկուզ ինքնախաբեության, զզվանքի կամ երկատվածության միջոցով՝ արդյունքը նույնքան վատն է և, անկասկած, հակադիր այն բանին, ինչ քրիստոնեությունը պետք է իսկապես առաջացնի մեր մեջ։ Ուստի, առանց որևէ կասկածի, գոյություն ունի չորրորդ ուղին՝ այս խնդրից դուրս գալու. այն է՝ հասկանալ, թե ինչպես կարելի է, առանց «բնությանը» որևէ զիջում անելու, բայց ավելի մեծ կատարելության ծարավով, հաշտեցնել, ապա միմյանցով սնուցել Աստծո սերը և աշխարհի առողջ սերը, ինչպես նաև՝ զատման ու զարգացման ճիգը։
Եկեք տեսնենք երկու լուծումները, առաջինն անկատար, երկրորդը՝ համապարփակ, որոնք կարելի է տալ «մարդկային ճիգի աստվածացման» քրիստոնեական խնդրին։
Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Սահակ Գալոյանի
[1] Թարգմանությունն արված է Պիեռ Տեյար դը Շարդենի «Երկերի» Դ հատորից՝ «Աստվածային միջավայրը. Ներքնակյանքի փորձ» (Le Milieu Divin. Essai de vie intérieure) աշխատության էլեկտրոնային տարբերակի հիման վրա: 1957թ․ հրատարակվել է Փարիզում, «Les Éditions du Seuil» հրատարակչության կողմից: Հիշյալ թվային տարբերակը պատրաստել է Շիկուտիմիի քոլեջի պրոֆեսոր Ջեմմա Պակեն։
[2] Ա՛յնպէս սիրեաց Աստուած զաշխարհ (լատ․)․ (հմմտ․ «Քանզի Աստված այնքան սիրեց աշխարհը, որ մինչև իսկ իր միածին Որդուն տվեց». Հովհ․ Գ, 16 ): Այս և հետայսու բոլոր ծանոթագրությունները (ի բաց առյալ շեղատառ գրվածները) թարգմանչինն են։
[3] Նկատի ունի՝ 20-րդ դարում։
[4] [Քանզի] Նրանով ենք ապրում (լատ․)․ (հմմտ․Վուլգատայի հետ․«in ipso enim vivimus, et movemur, et sumus» («Զի նովաւ կեամք եւ շարժիմք եւ եմք»․Գործք ԺԷ 28):
[5] Ըստ քրիստոնեական խորհրդաբանության, Աստղը Քրիստոսի խորհրդանիշներից մեկն է․ (հմմտ․ Ես՝ Հիսուսս, ուղարկեցի իմ հրեշտակին, որ այս բանը վկայի ձեզ՝ եկեղեցիներիդ։ Ես արմատ և սերունդ եմ Դավթից, պայծառ աստղն առավոտի (Հայտն․ ԻԲ, 16) կամ «Որտե՞ղ է հրեաների նորածին արքան, որովհետև նրա աստղը տեսանք արևելքում և եկանք նրան երկրպագելու» (Մատթ․ Բ, 2)։ Շարդենի խորհրդական հայեցմամբ՝ Քրիստոս տիեզերական (կոսմիկական) ուժ է, «նոր ծագող աստղ», որը տիեզերքն ու մարդկութունն առաջնորդում է դեպի իրենց վերջնական միավորում Աստծու մեջ՝ Օմեգայում (տիեզերքի էվոլյուցիայի վերջնակետը և տիեզերքի զարգացման իմմանենտ «նպատակային պատճառը», մտոլորտի, մարդկության և ողջ տիեզերքի հարամիտման օժախը, կոսմոգենեզի ավարտակետը․ Աստծո գոյաձևը աշխարհի վերջում)։
[6] ․․․Ագորա․․․– (հուն․՝ ἀγορά, ռոմ․` agora) Ժողովրդական ժողով Հին Հունաստանում, ինչպես նաև սրահներով, առևտրական, հասարակական և պաշտամունքային շենքերով շրջապատված ժողովատեղի, հրապարակ, որտեղ գումարվում էր այդ ժողովը։
[7] Որոշ գիտնականներ (օրինակ՝ Ուիլյամ Ռամզեյը (չշփոթե՛լ շոտլանդացի քիմիկոս Ուիլյամ Ռամզեյի հետ) և Ադոլֆ Շլատերը) պնդում են, որ Պողոսն անձամբ ճանաչել է Հիսուսին նրա երկրային ծառայության ընթացքում։ Գերմանացի կրոնի պատմաբան Մարտին Հենգելը նույնիսկ հայտարարում է, որ գրեթե հավանական է, որ երիտասարդ Սավուղը ականատես է եղել Հիսուսի խաչելությանն ու մահվանը։
Համենայն դեպս, Հիսուսի խաչելությունից ընդամենը մի քանի տարի անց (մոտ մ.թ. 30 թ.), Պողոսի թշնամական վերաբերմունքը ժամանակի ամենաազդեցիկ մեսիական (փրկչական) շարժման նկատմամբ կտրուկ փոխվեց։ Երբ նա, Երուսաղեմից դեպի Դամասկոս 150 մղոն ճանապարհ անցնելիս, հրեական քրիստոնյաներին հալածելու պաշտոնական լիազորությամբ, հանկարծակի կանգնեցվեց «փայլատակող լույսով» և «երկնային ձայնով» (Գործք Թ, 1-5)։
Պողոսի ծննդավայրն այն հողը չէր, որով Հիսուսն անցել էր, այլ՝ հելլենիստական Տարսոն քաղաքը, որը Կիլիկիայի հռոմեական նահանգի գլխավոր կենտրոնն էր։ Պողոսը, ով Նոր Կտակարանում մինչև Գործ Առաքելոցի ԺԳ գլխի իններորդ համարը հայտնի է իր հրեական Սավուղ անվամբ, ըստ ամենայնի, մանկուց կրթություն է ստացել ոչ թե Տարսոնում, այլ Երուսաղեմում (Գործք ԻԲ, 3)։ Նա սովորել է ժամանակի բարձրագույն աստիճան ունեցող րաբբիի՝ Գամաղիելի մոտ։ Նրա թղթերն ապացուցում են, որ նա գերազանց տիրապետում էր հունարենին, իսկ Պաղեստինում նրա կյանքն ու ուսումը ենթադրում են եբրայեցերենի և արամեերենի իմացություն։
[8]․․․Արիսպագոս․․․ – (Άρειος Πάγος) Արիսպագոս կամ Արեոպագոս, պատմական վայր (բլուր) Աթենքում և իշխանական մարմին Հին Հունաստանում, որի ժողովներն անցկացվում էին այդ բլրի վրա։ Այն հանդիսանում էր դատական-քաղաքական տրիբունալ հին Աթենքում։ Անվանումը բառացիորեն թարգմանվում է որպես «Արեսի բլուր», ինչը կապված է Արես աստծո հետ՝ համաձայն հին հունական ավանդության։
[9] Իր «Մարդու ֆենոմենը» գրքի Նախաբանում Տեյար դը Շարդենը հանգամանալից խոսում է «տեսնել» հասկացության մասին (տե՛ս էջ 5-9, Տեյար դը Շարդեն, Պ․ Մարդու Ֆենոմենը / Ֆրանս․ թարգմ․՝ Ա․ Մուրադյան, առաջաբան՝ Է․ Աթայան ․ – Եր․։ Սարգիս Խաչենց, 1998․ – XLI + 286 էջ)
[10] «26Մեկ արյունից ստեղծեց մարդկանց բոլոր ազգերը, որ բնակվեն ամբողջ երկրի երեսին, հաստատեց նախակարգյալ ժամանակները և դրեց նրանց բնակության սահմանները, 27որպեսզի փնտրեն Աստծուն ու խարխափելով թերևս գտնեն նրան, թեև նա մեզնից յուրաքայնչուրիցս հեռու չէ» (Գործք ԺԷ, 26-27)։
[11] Այստեղ գերազանցապես անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն, ինչը նշվել է վերևում՝ Նախազգուշացման վերջնահատվածում։ Երբ մենք խոսում ենք «գործունեության» մասին, այդ բառն օգտագործվում է իր տարածված իմաստով՝ առանց որևէ կերպ ժխտելու այն, ինչ տեղի է ունենում շնորհի և կամքի միջև հոգու փորձազանցական (infra-expérimental) շրջաններում։
Վերստին պետք է ընդգծել, որ Աստծո մեջ ամենաաստվածայինը հենց այն է, որ մենք բացարձակապես ոչինչ ենք՝ առանց Նրա (Նրանից դուրս)։ Ամենափոքր ներմուծումը որևէ տարրի, որը կարող էր հիշեցնել Պելագյանիզմը (Pélagianisme), բավական կլիներ անմիջապես ի չիք դարձնելու Աստվածային միջավայրի ողջ հմայքը «տեսանողի» համար (ծանոթագրությունը հեղինակինն է)։
[12] ․․․Սուրբ Օգոստինոսը․․․ – (Aurelius Augustinus Hipponensis, 354–430) Գ -Դ դարերի կարկառուն փիլիսոփա, աստվածաբան, արևմտյան եկեղեցու հայր և Հիպպոնի եպիսկոպոս Ավրելիոս Օգոստինոսը (Ավգուստինոսը) արևմտյան եկեղեցու, ի մասնավորի հայրաբանության (պատրիստիկա), հիմնասյուներից մեկն է, ում աստվածաբանական վաստակը բացառիկ կարևորություն ունի համաքրիստոնեական մտքի պատմության մեջ։ Եպիսկոպոսության առաջին տարիներին Օգոստինոսն սկսել է աշխատել իր կարևորագույն երկերի՝ «Քրիստոնեական վարդապետության մասին» (De doctrina christiana) գործի և «Խոստովանությունների» (Confessiones) (տե՛ս Օգոստինոս Երանելի, «Խոստովանություններ». (երրորդ հրատարակություն), թարգմ․՝ Խ․ Գրիգորյանի, խմբ. և ներած.` Հ․ Քեոսեյանի, Եր․։ Անկյունաքար, 2021 – 479 էջ) վրա։ Մյուս կարևորագույն երկը «Յաղագս քաղաքին Աստուծոյ» (De Civitate Dei) (տե՛ս «Սրբոյն Օգոստինոսի Հիպպոնայ եպիսկոպոսի յաղագս քաղաքին աստուծոյ», թրգմ․ Հ․ Գաբրիէլ վարդ․ Ավետիքեան, Հտ․ 1-2, Վենետիկ, Ի Տպարանի Սրբոյն Ղազարու, 1841) աշխատությունն է, որը գրելու շարժառիթը Հռոմի նվաճումն էր վեստգոթերի կողմից (410թ․)։
[13] ․․․«in nobis sine nobis»․․․ – «մեզանում՝ առանց մեզ» (լատ.)։
[14] «Եվ ինչ էլ որ անեք՝ խոսքով թե գործով, ամեն ինչ արե՛ք Տեր Հիսուսի անունով։ Գոհությո՛ւն մատուցեք նրա միջոցով Աստծուն՝ Հորը» (Կող․ Գ, 17)։
[15] «Զգեստավորվե՛ք Տեր Հիսուս Քրիստոսով և մարմնի մասին հոգ մի՛ տարեք՝ ցանկությունները գոհացնելու համար (Հռոմ ԺԳ, 14)։
[16] Բառաց․՝ «համագործակցել» (լատ․). (հմմտ․ «Միայն թե ավետարանին վայել ձևո՛վ ապրեք, որպեսզի ձեզ տեսնելու գամ կամ թե հեռու լինեմ, լսեմ ձեր մասին, որ հաստատուն եք մնում մե՛կ հոգով և միաշունչ պայքարում եք Ավետարանի հավատի համար» (Փիլիպ․Ա 27)):
[17] Բառաց․՝ «համակրել՝ կարեկցել» (լատ․). «Քանզի ոչ թե ունենք մի քահանայապետ, որ կարող չլինի չարչարակից լինել մեր տկարությանը, այլ մի Քահանայապետ, որ մեզ նման փորձված է ամեն ինչում, բայց առանց մեղքի է» (Եբր․Դ, 15)։ Հմմտ․«Եվ եթե մի անդամ ցավ է զգում, նրա հետ ցավ են զգում բոլոր անդամները, իսկ եթե մի անդամ փառավորվում է, նրա հետ ուրախանում են բոլոր անդամները» (Ա Կորնթ․ ԺԲ, 26), «Իսկ եթե որդիներ ենք, ապա նաև ժառանգներ, Աստծու ժառանգներ և Քրիստոսի ժառանգակիցներ․ եթե կցորդ ենք նրա չարչարանքներին, հաղորդակից կլինենք նաև նրա փառքին» (Հռոմ Ը, 17), ինչպես նաև «Քանզի և՛ բանտարկվածներին կարեկից եղաք, և՛ ձեր ունեցվածքի հափշտակումն ուրախությամբ ընդունեցիք, քանի որ գիտեիք, թե ձեզ համար լավագույն հարստություն ունեք երկնքում, որտեղ այն միշտ մնում է» (Եբր․Ժ, 34)։
[18] Թերևս պետք է թարգմանել «համամեռնել» (լատ․). «Հավաստի է այս խոսքը․ Եթե Քրիստոսի հետ մեռանք, նրա հետ էլ կապրենք» (Բ Տիմ․Բ, 11)։
[19] Քանզի «հառնել» բառն իր կրոնական նշանակությամբ ունի «հարություն առնել» իմաստը, մենք կարող ենք լատիներենի «con-resuscitare» բայաձևը թարգմանել մեր կողմից առաջադրվող «համահառնել» և «համահարուցանել» (արդեն տրական հոլովման համար) հայերեն համարժեքներով (հմմտ․ «Նրա հետ հարություն տվեց և նրա հետ նստեցրեց երկնքում Քրիստոս Հիսուսով»․Եփես․Բ,6):
[20] «Ուտեք, թե՛ խմեք… – «Արդ, ուտեք թե խմեք կամ ինչ էլ որ անելու լինեք, ամեն ինչ Աստծու փառքի՛ համար արեք» (Ա Կորնթ․Ժ, 31)։
[21]․․․սոսկալի երեխաներին․․․- «Enfant terrible»-ը, որը ֆրանսերենում բառացիորեն նշանակում է «սոսկալի երեխա», թվում է, թե այնպիսի արտահայտություն է, որը կարող էր հնչել մի հոգնած դայակի շուրթերից։ Իրականում, երբ անգլիախոսները 19-րդ դարի կեսերին առաջին անգամ փոխառեցին այս արտահայտությունը, այն վերաբերում էր հենց երեխաներին՝ մասնավորապես անկանխատեսելի երեխաներին, որոնք հանկարծակի արտաբերում էին զարմանալի ու ամոթալի խոսքեր, դնելով մեծերին անհարմար դրության մեջ։ Սակայն 1930-ականներին այս տերմինը ձեռք բերեց ավելի լայն իմաստ. «enfant terrible» կարող էր կոչվել ցանկացած մարդ՝ երիտասարդ թե տարեց, որի վարքագիծը ցնցում էր շրջապատին։ Այսօր այս արտահայտությունը հաճախ կիրառվում է նաև երիտասարդ, հաջողակ նորեկների նկատմամբ, որոնք իրենց նոր մոտեցումներով, արագ ձեռքբերումներով կամ ավանդույթների հանդեպ անտարբերությամբ վախեցնում կամ ցնցում են հին սերնդի ներկայացուցիչներին» (աղբյուրը՝ Merriam-Webster’s Advanced Learner’s English Dictionary, 2016):
