Կարելի՞ է իմաստ գտնել սովորական երեւոյթներու ետին։ Այո, կարելի է։ Յակոբ Օշական մահացաւ 1948-ի Փետրուար 10-ին, ես լոյս աշխարհ պիտի մտնէի Մարտ 10-ին։ Այդ մէկ ամիսը ինչե՜ր խօսեցանք։ (Յուսամ բաղդատական չէք ըներ հսկային եւ իմ միջեւ)։ Ճշդուած օրը Եհովան մօտեցաւ ողջերթի. «ի՛նչ կ՚ուզես որ տամ, ըսաւ, նկատեցի որո՛ւն հետ խօսեցար գիշեր-ցերեկ։ Կրնամ տալ կա՛մ Տաղանդ, կա՛մ Մնացեալ Բաներ։»
«Ես գրող պիտի ըլլամ, ինծի Տաղանդ տուր» ըսի։ «Վստա՞հ ես» հարցուց։ «Անշո՛ւշտ» ըսի։ Այն ատեն մայրս չկար որ ըսէր՝ տա՛սը խորհէ, մէ՛կ խօսէ։ Ես ալ լուր չունէի կեանքի խաղերէն որ հարցնէի. «Խնդրեմ մանրամասնեցէք, սահմանեցէ՛ք Մնացեալ Բաները։ Մարդկութեան օգուտ ունի՞ն։ Ինչո՞վ կը զբաղին։»։
«Գրո՛ղ պիտի ըլլամ» յայտնեցի, խելքս գլուխէս թռաւ։
Սահմանները կտրած անցած, փքած, ինքզինք տէր տիրական կարծող շլացուցիչ բան մը կար վերը. երախը բացած բուռ բուռ սպիտակ հուր կը տեղար բայց ձայն չունէր։ Ասիկա արեւը ըլլալու է, մտածեցի. ուրեմն կայնած եմ երկնագունդին վրայ որ ֆըր-ֆըր արեւուն շուրջ կը դառնայ։ Հեռուն մօտը իւրօրինակ մոլորակներ, զիրար կը ճանչնա՞ն – չե՞ն ճանչնար, յայտնի չէ։ Բայց աշխարհի գիտնականները քուներնին կը փախցնեն եղեր, որ լաւ ճանչնան զանոնք, հոն այցելելէ առաջ։ Անոնք ալ միշտ խորհրդաւոր բաներ ի յայտ կը բերեն։ Սեւ խոռոչ մը ցոյց կու տան ու մարդիկ վախոուրած երեւակայութեան խառնած իբրեւ թէ ամենագէտ գիտութիւնը, չեն հասկնար թէ ինչու առյաւէտ կը կորսուի ինչ որ իյնայ այդ խոռոչին մէջ։
Երկրագունդին մէկ անկիւնը կեցած հրաշք մը կը սպասէի։ Պատճառ մը կայ որ ազատեր եմ չգոյութենէ, ղրկուեր եմ հոս։ Տաքուկ եւ ուրախ ընտանիք մը ընդունեց զիս։ Կաղանդ, Զատիկ, Վարդանանց։ (Ուրեմն՝ Հայ) , Բարեկենդան, Կարմիր Կիրակի, Կանաչ Կիրակի։ Ապրիլ քսանչորս։ (Ուրեմն՝ վերապրած հայ) Վերամուտ ու արձակուրդ, գիւղ եւ ծով. Տարեդարձներու մոմեր մարեցի։ Յուղարկաւորութեան մոմեր վառեցի։ Դպրոց ու մամուլ, եկեղեցի եւ ակումբ։ ( Ուրեմն՝ տեսիլք ունեցող ազգ)։ Ընտանիք եւ անտունի։ Աշխարհի պատմութիւն, ազգային պատմութիւն։ Ապրիլ Քսանչորս։ Աստուածաշունչ ու զինամթերք։ Հակառակ որ առաջին պետութիւնն ենք որ Քրիստէութիւնը ընդունեցինք, չպաշտպանուեցանք։ Պատերազմ ու պատերազմ։ Ծնունդ ու ոճիր ։ Գիւտ ու աղէտ։ Համաշխարհային պատմութիւն եւ ազգային պատմութիւն ։ Ապրիլ Քսանչորս։ Հին Հայաստանի քարտէս, հիմա՝ ճստիկ-պստիկ, Ուիլսընեան քարտէսը ջուրը ինկեր է։ Արեւելք ու Արեւմուտք (Հարաւ Հիւսիս չկար), Հայաստանը դրախտ, Թուրքը՝ սատանայ։(Մայիս 28)։ Զուլումի եւ ձուլումի հեղեղներ։ Հերոսներ եւ ահաբեկիչներ։ Ապրիլ Քսանչորս։ Զարադուստրա ու Մատամ Պովարի։ Մանրանկար ու ժայռակերտ տաճար։ Գիւտարարութիւն եւ փիլիսոփայութիւն։(Ուրեմն մտախայտ ազգ)։ Չարը, Բարին, Գեղեցիկը։ Բնազանցութիւն, Գոյապաշտութիւն, Արդիւնաբերականութիւն, քարայրի մէջ մոմերու շուքեր։ Անշուշտ նաեւ այժմ ու միշտ ու յաւիտեան՝ Ապրիլ Քսանչորս։
Գիրք ու գիրք հաւաքեցի։ Խղճացի, խղճացի՜ – մարդիկ տասը կը խօսէին, մէկ կամ կէս կը խորհէին։ Մարդկութիւնը փրկել մտածեցի, բայց անճրկեցայ։
«Դուն հոգ մի ըներ, ես հո՛ս եմ» ըսաւ Տաղանդը։
Ի՛նչ պէտք ունիմ ծուռ նստելու՝ շիտակ խօսելու համար։ Ծուռ բաները չեմ սիրեր, բացի Սասունցի Դաւիթէն։ Երջանիկ կեանք մը ունեցանք Տաղանդն ու ես։ Այս սահմանափակ աշխարհի մէջ առանց սահմանի ապրեցանք, հարիւրաւոր դրօշակներ սերտեցինք, մոլորակներ անցանք։ Ովկիանոսներուն յատակը քնացող նաւերուն օրօր երգեցինք։ Լացողին հետ լացինք, խնդացողին հետ խնդացինք։ Մարդակերպ կոհակներուն մէջ այնքան լողացի, իրարու հակառակ ուղղութիւններով ընթացող հոսանքներու մէջէն այնպիսի ճկունութեամբ անցայ, որ ինչ լաբիւրինթոսի մէջ ալ իյնամ՝ ճամբայ մը կը ստեղծեմ դուրս գալու. (տախտակին զարնեմ, աչք թող չդպնայ)։ Պատերա՞զմ էր՝ միասին էինք։ Անծանօթ երկի՞ր՝ միասին էինք։ Քովէս չբաժնուեցաւ, ես ալ զինք շա՜տ սիրեցի։ Ազնուական ծագում ունէր, չէր խաբեր, չէր նեղուեր, կ՚ուզէր սակայն որ ներկայութիւնը ճանչնամ, միակ անպատեհութիւնը՝ քնանալ չէր սիրեր։ Դժուար կ՚անցնէր քունի, ամէն առտու կանուխ՝ կարճատեւ քունի ընթացքին տեսած երկար երազները կը պատմէր ժամերո՜վ։ Գիշեր-ցերեկ ո՛վ որ այցելեր՝ անոյշ յուզում կը հրամցնէր։ Ես կը շաղէի, կը պատրաստէի, ինք կը հրամցնէր։ Մենք համերաշխ կեանք մը ունէինք, մինչեւ որ…
Մինչեւ որ օր մըն ալ «Մնացեալ Բաներ»ը հասան։ Գաղտագողի հասան՝ լոյսերը մէկ մէկ մարել սկսան։ Ես ի՛նչ գիտնայի որ եթէ նախընտրութիւն տուած չեմ Մնացեալ Բաներուն՝ ի՜նչ վրէժխնդրութեամբ կեանքս կը քայքայեն։
Այդ Մնացեալ Բաներուն մէջ՝ տասնամեակներ – երբեմն զուսպ համբերութեամբ, երբեմն կատաղի բարկութեամբ հանդուրժեցի։ Տոկացի Մնացեալ Բաներու ահաւոր, հիւանդագին ներկայութեան։ Տաղանդը միշտ կ՚ըսէր՝ մի՛ վախնար, ես հոս եմ։ Տաղանդը ինծի պէս «Ամենայն ինչ ունայնութիւն է» չէր մտածեր։ Խորիմաց բաներ կ՚ըսէր։ Ներքին հրճուանք մը ունէր կեանքի եւ կարեկցանք՝ տառապեալի նկատմամբ։ Գիշերները որբերու, զրկեալներու կ՚այցելէր։ Մաքուր օդին կը ներշնչէր-կ՚արտաշնչէր, զուլալ ջուրի աղբիւր կը գտներ։ Ընդարցակ պարտէզս ինքը ծաղկեցուց. կաղնի, սօսի, նուռ ու խաղող եւ ծաղկաթեւ ծառեր, հրավառ թուփեր. թիթեռնիկներ, թռչուններ հասան թռվռալով։ Երբ զաւակներս ծնան, աղաւնիներու երամ մը պատրաստեց որ արար աշխարհին գարուն աւետեն։ Մինչ այդ՝ Մնացեալ Բաները կը խոշորնային, խորշելի կը դառնային, վոհմակի կը վերածուէին։
«Տէ՛ր Աստուած, – ըսի, – սա համաձայնագիրը փոխենք։ Տաղանդէն կը հրաժարիմ։ Այսինքն ո՛չ Տաղանդը կ՚ուզեմ, ո՛չ ալ Մնացեալ Բաները։»
«Մարդ արարածը աշխարհ չմտած կ՚որոշէ եւ ցկեանս կ՚ապրի անով կամ անոր համար։ Արիւնով կնքուած համաձայնագիր է», ըսաւ։
Այդ օրէնքը ուրկէ՛ բուսաւ, – մտածեցի, – կ՚ որոշես որովհետեւ անորոշ է, յետոյ որոշն ալ կը դառնայ անորոշ, անորոշը կը դառնայ մասամբ որոշ, ուզես-չուզես միշտ կ՚որոշես։ Տարիքդ կ՚առնես, կեանքի թոհուբոհէն կ՚անցնիս, կ՚որոշես որոշումդ փոխել։
«Մի՛ մեղանչեր, – ըսաւ քովը կայնած Միածին Որդին, որ մարդու միտքէդ անցածը իսկ կրնայ կարդալ. – Ես քու մեղքերուդ համար խաչուած եմ»։
«Չծնած՝ ես ի՛նչ մեղք ունէի։ Ինչո՞ւ պէտք էր անպայման խաչուիլ, սրտակեղեք արիւնիլ երկրի եւ երկինքի միջեւ։ Մինչեւ իսկ Ձեր խաչը դո՛ւք կրեցիք մինչեւ Գողգոթա։ Հիմա մենք ալ ստիպուած ենք նոյնը ընել. «Ամէն մարդ իր խաչը ունի» կը հաւատանք տխուր տխուր, դարերէ ի վեր։ Մենք Ձեզ երանաբաղձ ընդունեցինք. տաճար եկեղեցի մատուռ ուխտատեղի կառուցեցինք։ Հողին տակէն, սահմանամերձ երկիրներէն չար ոյժերը քանդեցին զանոնք, աւարեցին մեր բոլոր անշարժ կալուածները. նորէ՛ն կառուցեցինք։ Պատերազմի մէջ ինկանք որկրամոլ դրացի ազգերուն հետ։ Մեր պարանոցը եւ ձեր սուրը. մեր սուրբ լերան ոյժով օծուած սուրը եւ ձեր բքած բուրգերու հուրը. ձեր խողխողող եաթաղանը, մեր կենսահուր փիւնիկը։ Ձեր տրոնը, մեր միւռոնը։
Երբոր երեսուներեք տարիքը հասնինք՝ տեղ մը կը պահուըտինք որ յանկարծ խաչ մը չտրուի մեզի. Պիղատոս-միղատոս հեռու մնայ։ «Գիտէ՛ Աստուած թէ որքան կրնաս կրել՝ ճիշդ այնքա՛ն կու տայ խաչդ». բայց իմ պարագայիս հաշիւները սխալ կ՚ընթանան։ Կ՚եռապատկուին խաչերս, ոյժս կը հատնի, սակայն հասայ Գողգոթա քանի մը անգամ։ Ա՛լ վարագոյր կը պատռէր, դուռ-պատուհան կը կոտրտէր։ «Անցո՛ւր ինձմէ այս բաժակը» պաղատեցայ, անցուց եւ խաւարում չեղաւ։
Եւ տեսայ որ Յիսուս մեղադրական կը դիտէր զիս՝ մեղաւորիս, անգաղտնապահութիւնս չէր հաւներ։ Չէ՞ր հասկնար որ ինծի համար անհամեմատօրէն աւելի մեծ է մօր մը կսկիծը։
«Ձեզ ծնողքին անգամ չմեղքցաք։ Ձեր մայրը իր խոցահար զաւկին ի տես՝ ձեր ցաւը թեթեւցնելու վիշտէն՝ բա՜ց պահեց իր արնաթաթախ աչքերը, ի՛նչպիսի ճիգ թափեց որ չմարի։ Կծկուած, կսկիծուած, նայուածքը Ձեզի յառած՝ ա՛ն ալ կը խաչուէր։ Ծունկերը փական Գողգոթայի հողին։»
«Ճակատագի՜ր», մրմռաց։
«Ուրեմն ճակատագրի կը հաւատաք։»
«Ճակատագիրը ե՛ս կը տնօրինեմ։»
«Էհ, ուրեմն պարզ հարցումս չէք կրնար բարդացնել։ Ինչո՞ւ ձեզի իբրեւ առաքեալ ծառայող Յուդան հոգեպէս այդքան չարչարեցիք, եւ յետոյ դաւաճան հռչակեցիք։ Ահա դարերէ ի վեր մէկ ծառէն միւսը կախաղան կը հանուի։ Երբ ամբողջ ըրածը իր պարտաւորութիւնը կատարել էր։ Իրմէ դարեր առաջ գրուած էր որ պիտի ծնի այս անձը եւ մատնէ ձեզի։ Ընտրութիւն չունէր Յուդան. իր առաքելութիւնը կատարեց։ Մարգարէութեան ճշմարտացիութեան,, ձեր խաչելութեան յաջողութեան համար գործեց եւ անիծուեցաւ։ Չար ոյժը հրեց զինք դէպի մատնութիւն։ Չէր կրնար Չարին դէմ մարտնչիլ որովհետեւ ամենազօր ճակատագիրը կը պահանջէր որ այդ արարքը գործադրէ։ Յուդան առաջի՛ն զոհը եղաւ։ Կրնա՞ր խուսափիլ։ Ո՛չ։ Նախախնամութեան տնօրինած ճակատագիրն էր, իսկ այդ ճակատագիրը Ձեր հայրը որոշած էր։ Յուդան մարդ էր ընդամէնը, Աստուծոյ դէմ չէր կրնար կենալ։ Բայց առաքելութիւնը կատարելէ ետք խիղճը խայթեց զինք։ Չարին զօրութեան տակ անտանելի դարձաւ իր փխրուն կեանքը։ Գնաց ինքզինքը կախեց։ Այն օրէն՝երկինքի եւ երկրի միջեւ կախուած մնացած է։ Մե՜ղք էր Յուդան։ Որպէսզի դուք մարդկութեան մեղքերուն համար խաչուիք՝ ինք դարձաւ քաւութեան նոխազ։ Չենք գիտեր ինչպիսի դիմագիծ ունէր, բայց հնազանդ գառնուկի պէս հետեւեցաւ իր ճակատագրին։ Եւ յովազի թաթ մը ճանկռտեց իր խիղճը։»
«Դուն Աստուծոյ գործերուն մի՛ խառնուիր։»
«Ես արդարութիւն տեսնել կուզեմ։ Ի՞նչ ըսել է գիտակցաբար անմարդկային արարքներու մղել մէկը, որպէսզի գերագոյն նպատակը իրականանայ։ Իմ ճակատագիրս՝ զոհերու մասին խօսիլ, արդարութիւն սերմանել կամ վերադարձնել է»։
«Տաղանդդ պարապ բաներու վրայ մի՛ վատներ։ Հայ գրականութիւնը տակաւին ակնկալութիւններ ունի քեզմէ։ Անցեալը անցեալ է։»
«Ո՛չ, անցեալը նաեւ ներկայ է եւ ապագայ։»
«Ափսոս չէ՞ Տաղանդդ աստուածաբանական հարցերու մէջ կը մխրճես։ Քնարերգութիւն կա՜յ, յաղթերգութիւն կա՜յ»։
«Չարի եւ Բարիի մարտնչում ալ կայ, որ տարիքի բերմամբ յաճախանք կը դառնայ։ Տաղանդը իր ընելիքը գիտէ։ Իր գործին մի՛ խառնուիք»։
Ամբողջ կեանք մը հետը ապրած եմ։ Տաղանդը երբեմն զարմացած երեխայ է, երբեմն զայրացած բարեկամ։ Երբեմն հզօր արքայ է, խաղաղութեան իշխան, անյաղթ ռազմիկ, լեզուի դրօշակ, աղանդ չունի Տաղանդը, իր խորհրդաւոր կրօնքը ունի։
Եթէ կ՚ուզէք անմահութեան համը ճաշակել՝ դուք անո՛ր հաւատացէք, կարեւոր չէ որ վստահիք։ Սակայն հաւատացէ՛ք բարեկամիս, որովհետեւ անոր հոգին արդար է եւ նայուածքը բարի, բարի՜։ Մարմինը լուսեղէն շափիւղայ է, եւ մտածումը յոյսի շաւիղ։
