Ես փորձառու վարորդ եմ, բայց ամեն անգամ բելգիական արագընթաց մայրուղու վրա սրտիս տրոփյունը աշխուժանում է: Արյունը խուժում է գլուխս, հայացքս թափառում է աջուձախ, ու միտքս ենթագիտակցորեն փնտրում, բայց այդպես էլ չի գտնում ճանապարհի անվտանգության եզրագոտու վրա հաստատակամ քայլող այն մարդուն, ում վիճակվելու է շարժել եվրոպաներում քարացած խիղճս: Մի փոքր սպասենք, շուտով աչքերս լույսով կողողվեն, միտքս կպարզվի ու կամաց-կամաց եզրագոտու վրա կնշմարվի խորհրդավոր ճամփորդի ուրվագիծը: Լավ կլինի, որ նա ունենա սասունցու սրածայր բեղեր, զվարթ ժպիտ ունենա ու մի քիչ էլ խենթ լինի: Երբ արյունս խաղա, կկանգնեմ ու կփորձեմ խոսք ու զրույցի բռնվել հետը: Կփորձեմ հասկանալ, թե ուր է գնում նպատակասլաց ու խրոխտ քայլերով: Հայտնի հեռուստատեսային հաղորդման ասած՝ ի՞նչ է կորցրել այս օտար-ամայի ճամփեքի վրա: Նա կասի, թե գնում է այնտեղ, ուր սիրտն է ուզում, և ոչ ոք, լինի արյունակից հարազատ, թե ոստիկանական սպա, չի կարող կանգնեցնել այդ հաղթական ընթացքը: Գուցե վերջում, երբ համոզվեմ, որ վեր ոլորած բեղերը բռնած ճանապարհից շեղվելու հույս չեն ներշնչում, զգուշացնեմ, թե այս եզրագոտին նախատեսված չէ հասարակ մահկանացուների զբոսանքի համար, ու որքան էլ նպատակը վեհ ու քայլը խրոխտ՝ կարող է վտանգավոր լինել կյանքի և առողջության համար: Գուցե փորձեմ համոզել, որ իրականում այն ոչ մի տեղ չի տանում, լավագույն դեպքում՝ մի մոռացված փակուղի, և պետք չէ սին պատրանքներ տածել: Բայց խորհրդավոր ճամփորդը անդրդվելի կմնա: Ես կմիանամ նրան, աչքով կանեմ ու կառաջարկեմ, որ հետս գա: Կբացատրեմ, թե կյանքը որքան հրաշալի է, ու ինչքան լավն է բելգիական գարեջուրը: Հետո, երբ աչքերի մեջ հարազատ ցոլքեր նկատեմ՝ կհրավիրեմ մեկ գավաթ գարեջուր ըմպելու: Ու ինքն էլ ժպիտիս մեջ հարազատ երանգներ որսալով կհամաձայնի՝
– Գնացինք:
Ամեն բացվող օր ավելի լավն է, քան երեկվանը: Ի հեճուկս անձրևի, վաղն արևն ավելի պայծառ է շողալու, ու մայրամուտին մենք առանց դույզն ինչ ափսոսանքի երկնակամարից այնկողմ ենք ճանապարհելու անցած օրվա հիշարժան ակնթարթները: Ի հեճուկս աշխարհի կործանումը գուժող մարգարեների, այն հողը, որի վրա կոչված ենք քայլելու վիճակագիրների կանխատեսմամբ մեզ հասանելի տասնհինգ հազար օրերին, չի երերալու: Հակառակը՝ ոտնաթաթի ամեն հպումից հողն ավելի է կարծրանալու: Այդ հողը մեզ գարի է պարգևելու, ու բելգիական հնամենի օրդենի վանականները իրենց խորունկ նկուղներում դարերով փայփայվող բաղադրագրերով եփելու են երանելի գարեջուրը՝ որպես բելգիական հրաշքի անվիճելի ապացույց։ Այն հարյուր օրերին, որ դու ապրելու ես այստեղ՝ Բելգիայում, մենք որպես նորընծա բարեկամության յուրօրինակ մերան ամեն օր կաթիլ առ կաթիլ ըմբոշխնելու ենք հարյուրավոր գարեջուրներից մեկը, ու ամեն օր դու ասելու ես, որ այս մեկը հաստատ անկրկնելի էր ու ավելի լավը, քան նախորդ օրվանը:
– Իհարկե երեկվա գարեջուրը հոյակապ էր, բայց այսօրվանն ուրիշ է:
– Իսկ երեկ չէ առաջին օրվա մասին ի՞նչ կասես,- կհարցնեմ ես:
– Իսկապես, դա էլ հրաշալի էր,- կհաստատես դու:
– Տասնմեկերորդ դարից նույնությամբ եփում են,- կվկայեմ ես:
– Դե, հայերի հետ համեմատ լրիվ նորածին են,- կժպտաս դու:
– Մեր գարեջուրն այնքան հին է, որ վաղուց թթվել է,- կսրամտեմ ես:
Վերջում մենք կխճճվենք, քանի որ կպարզվի, որ այդ օրվա գարեջուրը, որ դառը համ ուներ, երեկվանից լավն էր, սակայն նախորդ օրվանը, որ մի փոքր թթվաշ էր, ավելի լավն էր, քան այսօրվանը, որ քիչ քաղցրահամ էր: Մենք կխճճվենք ու կմնանք բելգիական գարեջրի առեղծվածը բացահայտելու կես ճանապարհին:
– Այս հանելուկը լուծելու համար պետք է Բելգիայում ծնված ու մեծացած լինես և ամենակարևորը՝ կաշկանդված չլինես ազգային գաղափարախոսության զրահով,- կփորձեմ հումորի շղարշի տակ քողարկել միտքս։
– Մենք՝ հայերս, աշխարհում առաջինն ենք գարեջուր արտադրել, ապացուցված փաստ է,- կպնդի նա:
– Ցավոք, ավելի ուշ բելգիացիները գողացել են բաղադրատոմսը ու զրկել մեր խեղճ ժողովրդին հեղինակային իրավունքից,- կհեգնեմ ես:
Ես չգիտեմ, թե հայերը ամրոցներն ինչ նպատակով են կառուցել, բայց մի ցնդած բելգիացի պատմաբան մոլեռանդորեն ապացուցել է, որ բելգիական բերդերի ամենակարևոր առաքելությունը գարեջուրը պաշտպանելն է եղել, բան է թէ՝ հանկարծ ոչ մի թշնամու քիմք չարժանանա այդ սուրբ հեղուկի մոգական համուհոտին: Այդ պատմաբանը վստահեցրել է, որ Գենտի միջնադարյան բերդը պատմության ընթացքում մեկ անգամ է գրավվել, այն էլ համալսարանի ուսանողների կողմից, երբ բելգիական իշխանությունները բարձրացրել են գարեջրի գները: Ասում են գարեջրի անուրանալի պատմական առաքելության մասին ատենախոսության պաշտպանությունն անցել է շռնդալից ծափողջյունների ներքո, բայց գիտական հանձնաժողովը գնահատել է այն որպես գեղավեստական երկ, թեև չի կողմնորոշվել ժանրի հարցում: Իսկ հանձնաժողովի ամենաանբարյացակամ անդամը նույնիսկ առաջարկել է հոգեբույժ հրավիրել, բայց առաջարկը բարեբախտաբար մերժվել է: Այդ հանճարեղ գիտնականը հետագայում մահացել է հարբեցողությունից, բժշկական ախտորոշմամբ՝ գարեջրի չարաշահման պատճառով առաջացած լյարդի հյուսվածքների քայքայման հետևանքով։
Մինչ իմ բարեկամին պատմում եմ այս կեսկատակ-կեսլուրջ պատմությունը, նա չի կարողանում զսպել հիացմունքը.
– Այ նա էր իսկական բելգիացին, հայրենիքի իրական նվիրյալը:
– Դրա համար էլ գլուխը կերան, ինչ գարեջուր, ինչ բան,- շարունակում եմ հոգու հետ խաղալ:
– Այսպես որ շարունակվի մենք էլ մեր գլուխը մի օր կուտենք:
Պետք չէ զարմանալ: Երբ մի քաղաքական ապաստանյալ ու մի խենթ սասունցի օտար ամայի ճամփեքի վրա հանդիպում են, այսպիսի տարօրինակ պատմություններ են ծնվում կորսված հայրենիքի, գարեջրի ու հարյուրօրյա մրցավազքի մասին: Այս տարօրինակ պատմության տրամաբանությունը հուշում է, որ հարյուրերորդ օրը կլինի գլխավոր եզրափակիչը, ֆրանսերեն ասած՝ Գրանդ Ֆինալը, ու մենք հպարտորեն՝ որպես թշնամուց խլված ավար մեր գլխավերևում կպահենք մրցանակը։ Այն կլինի Բելգիայի ամենագողտրիկ վանքում թորված մի հնամենի հեղուկ՝ ամփոփված չեմպիոնական գավաթի մեջ: Բայց մինչ այդ մեր հերոսը ժանրի կանոնին համահունչ պիտի վեր ոլորի բեղերի ծայրերը ու ժամանակ առ ժամանակ հայտնվի բելգիական արագընթաց մայրուղու վրա:
– Պարոն, այստեղ՝ մայրուղու վրա մի մարդ է քայլում, որ երևի Ձեր հայրն է: Ֆրանսերեն լավ չի խոսում, մենք ունենք լրջագույն կասկածներ, որ ուզում է վերջ տալ կյանքին,- հեռախոսիս ընկալուչի մեջ ահազանգում է բելգիական ոստիկանության սպան:
– Եթե աում է իմ հայրն է, թող այդպես լինի: Եթե ժպտում է ու զվարթ քայլում, դժվար թե կյանքին վերջ տա պարոն ոստիկան:
– Խնդրում եմ նրան համոզել, որ մեզ հետ գա, մենք նրան կտեղափոխենք անվտանգ գոտի,- առաջարկում է ոստիկանը,- այլապես պիտի հոգեբույժ հրավիրենք:
– Հոգեբույժի կարիք չկա, մի գավաթ գարեջուր հյուրասիրեք, կանցնի-կգնա,- կատակում եմ ես,- ամեն դեպքում զգույշ կլինեք, ոստիկաններին առանձնապես չի սիրում:
Նրան կտեղափոխեն անվտանգ գոտի, ու երեկոյան նորից կսկսվի անվերջանալի բանավեճը հայ և բելգիացի ժողովուրդների ազատագրական պայքարում գարեջրի ունեցած դերի ու ճանապարհային երթևեկության անվտանգության կանոնների մասին:
– Այ մարդ, էս կարո՞ղ է Էրգրի ճամփան էիր բռնել,- կկատակեմ ես:
– Պարզապես աչքս բռնեց սլաքը ու գնաց,- կարդարանա նա,- սարքեցիք պատմություն:
Հետո կեսկատակ֊կեսլուրջ կավելացնի.
– Էրգիրը որ մնար ու Էրգրի ամեն մի գյուղ մի գարեջուր արտադրեր, մենք կփրկվեինք: Ամրոցներ կկառուցեինք խորամանկ բելգիացիների նման, ու ոչ մի շուն֊շանորդի չէր համարձակվի աչք տնկել մեր բերք ու բարիքին։ Բելգիացի պատմաբանը ուղղակի հանճար է եղել:
Ինչ մեղքս թաքցնեմ, գարեջուրը հրաշալիորեն օգնում էր ինձ զարդարելու այն հարյուր օրերից յուրաքանչյուրը, որ խոստացել էի իմ հայրենակցին: Երևակայությունս գարեջրից այնկողմ չէր անցնում: Կամ գուցե քաղաքական ապաստանյալի իմ մեղքն էի քավում հայրենիքի հանդեպ: Միայն մի անգամ շեղվեցի ու գարեջրատուն հրավիրելու փոխարեն տարա Սաֆարի՝ բելգիական ամենահայտնի արգելանոցը: Մեզ քսան եվրոյի դիմաց ապակե վանդակի մեջ տարան անտառի խորքն ու ցույց տվեցին ազատության մեջ վազվզող առյուծներին: Երբ վերջում զարմանքի ու արած գործի հանդեպ գնահատանքի ակնկալիքով հարցրեցի կարծիքը, նա քամահրանքով ասաց.
– Որքան հասկացա, ոչ թե մենք էինք գնացել առյուծներին տեսնելու, այլ մեզ էին տարել առյուծներին ցույց տալու՝ նրանց մշակութային պահանջմունքները բավարարելու մարդասիրական նկատառումով: Հազար ափսոս մեր քսան եվրոն:
Այդ այցելությունը բացահայտեց, որ իմ խորհրդավոր ընկերը ոչ միայն երազող կամ մոլորված ճամփորդ է, այլև՝ հրաշալի գրող։ Առյուծների այցի գիշերն էլ հենց գրեց բելգիական Մոնիկա կատվի ու իր բելգուհի տիրոջ մասին հայտնի պատմվածքը: Պատմվածքում պատկերել էր, թե բելգուհին ինչպես է ամբողջ օրը անիմաստ սանրում իր կատվին: Վերջում էլ այդ երևույթը բացատրել էր թշնամի չունենալու հանգամանքով: Այսպես որ շարունակվի մենք էլ տուրք կտանք եվրոպական արժեքներին ու առավոտից իրիկուն կատու կսանրենք։
Երբ կյանքը հետաքրքիր է, ժամանակն անցնում է ակնթարթի պես: Կարծես երեկ էր, որ ճամփեզրին նկատեցի ընկերոջս: Իսկ այսօր արդեն լրանում է հարյուրերորդ օրը, ու մենք հանդիսավորությամբ պատրաստվում ենք պատմության գիրկն ուղարկել բելգիական հարյուրերորդ գարեջուրը: Բայց դու դու չէիր լինի, եթե ամեն ինչ հարթ ընթանար ու մենք պարզապես բացեինք գարեջրի շիշը ու ագահորեն կլանեինք կենարար հեղուկը, ինչպես վայել է իսկական գարեջրասերներին: Վերջում էլ իմիջիայլոց տմբտմբացնեինք գլուխներս ու եզրակացնեինք՝ «Իհարկե, ոչ մի կասկած չկա, սա լավագույն գարեջուրն է»: Դու դու չէիր լինի, եթե չանեիր քո քայլը, ճիշտ այնպես, ինչպես վայել է իսկական խենթերին: Դու դու չէիր լինի, եթե չգժվեիր ու չհրաժարվեիր խմել վերջին ըմպանակը՝ որոշումն արդարացնելով «Քանի որ այս չխմած գարեջուրը լավագույնն է, այն պետք է գնա Հայաստան ու դառնա Էրգրի վերածննդի խորհրդանիշը» տարօրինակ պատճառաբանությամբ:
Այդ օրվանից սրածայր բեղերով բարեկամիս այլևս չտեսա։ Կան մարդիկ ում հիշելիս փորձում եմ հետ նայել, բայց չի ստացվում։ Չի ստացվում, որովհետև գիտեմ, որ դեռ հանդիպելու ենք՝ դատարկելու կիսատ մնացած ըմպանակը։
Իսկ գուցե ոչ մի մայրուղի ու անվտանգության եզրագոտի էլ չի եղել: Գուցե ցավը երևակայության բարեկամն է, ոչ թե՝ թշնամին, ինչպես պնդում էիր դու: Գուցե դու հիմա կանգնել ես էրգրի սառնորակ աղբյուրների ու բելգիական գարեջրի ընտրության անելանելի գլուխկոտրուկի առաջ: Գուցե սուտ են ասում, որ մի խելառ սասունցի բելգիական գարեջուրը ձեռքին մագլցել է Էրգրի ամենաբարձր գագաթը ու այլևս այնտեղից չի իջել։ Հանգիստ խմել է բելգիական գարեջուրը, թևքով սրբել թրջված բեղերը ու շաղված աչքերով դիտել լեռնային գետակի մեջ նետած քարերից օղակված ալիքների զվարթ վետվետումը։ Վերջում էլ տագնապահար փրկարարներին խնդրել է իրեն մենակ թողնել ու Բելգիայում ապրող իր երիտասարդ ընկերոջը ինչ֊որ մի ճանապարհով անպայման հայտնել, որ մենք ճիշտ էինք ու ամենավերջին՝ հարյուրերորդ գարեջուրը երբևէ իր կյանքում համտեսած գարեջուրներից լավագույնն էր։ Ի հեճուկս թշնամիների:
