Կարեն Ղարսլյան | Չհաշված փիղը

Լուսանկարը` Տիգրան Հայրապետյանի

Տոն էր այսօր. Տիգրանը կարողացավ բացել ջրի շշի կափարիչը: Խանդավառված բուժքույրն իր ձեռքի ափը դեմ տվեց, որ Տիգրանը թխի: Տիգրանը բարձրացրեց իր սարսափազդու ձեռքը: Ճպոց չլսվեց: Հարվածը թույլ էր, զգուշավոր: Բայց ոգևորությունը չթալկացավ: Այսօր տոն էր Բոստոնի մանկական հիվանդանոցներից մեկում:

Վերջերս լսեցի ՀՀ առողջապահության նախարարի ճեպազրույցը, որի ժամանակ նշեց, որ Ստեփանակերտում բենզինի պահեստի պայթյունի պատճառով արտասահմանում բուժվող տասնինը տուժածների վիճակի մասին տեղեկություններ չունի: Ես չունեմ տասնյոթի մասին: Հոկտեմբերի 5-ից գրեթե ամեն օր թարգմանում եմ երկու 14-15 տարեկան պատանու համար: Մեկի` Ալբերտի դեմքն անճանաչելիորեն այրվել էր: Մեկ ու կես ամիս բուժվեց Բոստոնում ու հոր հետ վերադարձավ Հայաստան: Դեմքը այնպես էր վերականգնվել բուժման շնորհիվ, որ չէր հավատում հայելուն: Մյուսը` Տիգրանը, ավելի երկար պիտի մնա (անունները փոխված են):

Ադրբեջանի պարտադրած իննամսյա ամբողջական շրջափակմանը, որը սկսվել էր 2022 թ. դեկտեմբերին, փոխարինելու էր եկել ոչ թե ապաշրջափակումը, այլ պատերազմ: Ռուսական խաղաղապահ զորախմբի աչքի առաջ ադրբեջանական բանակը 24 ժամում սպանեց երեք տարի մահվան անկողնում գամված 30-ամյա Արցախի հանրապետությունը` աշխարհի ութ չճանաչված հանրապետություններից մեկը: Խաղաղ բնակիչների սպանդով ու այդ պետերազմին նախորդած երկարաժամկետ սովահարությամբ Ադրբեջանի կառավարությունը ստեղծել էր բոլոր պայմանները, որպեսզի Արցախի բնակչությունը սեփական ձեռքերով ինքն իրեն ենթարկի էթնիկ զտման: Վիզ բենզին էր պետք փախչել-փրկվելու համար: Մինչ հայերը X-ում` նախկին Թվիթերում, աղաղակում էին աղետի, բռնի տեղահանության, փախստականների մեքենաների խցանման մասին, ադրբեջանցիները նույն հարթակում հիշեցնում էին, որ սրանից 25 տարի առաջ Քելբաջարի ադրբեջանցիները հայերի հարձակման հետևանքով իրենց հայրենիքը ստիպված էին եղել լքել ոտքով, և նրանից շատերը ցրտահարությունից մահացել էին Մռավի լեռներում:
2023 թ. սեպտեմբերի 25-ին տեղի ունեցավ ցրտահարության հականիշը: 14-ամյա մարտունեցի Տիգրանը Ստեփանակերտում բենզինի պահեստի շուրջ գոյացած քաոսային հերթի մեջ էր. ընտանիքը մի քանի լիտր բենզինի էր սպասում, որ ինը հոգով լցվեն հինգ-տեղանոց իրենց «Նիվա» մակնիշի մեքենան ու ճանապարհվեն Հայաստան: Մեկ էլ պահեստը գմփաց: Տիգրանի աջ ու ձախ կողմում կանգնած երկու ընկերները տեղում մահացան կյանքի հետ անհամատեղելի այրվածքներից: Տիգրանի բախտը ժպտաց. այրվեցին միայն ձեռքերը, սրունքները, ոտնաթաթերն ու խոշոր նստամկանները:
Հիմա աջ կողմում մի գեր բուժքույր է, ձախ կողմում` լղար հայրը` Արմենը: Բարձրահասակ արծվաքթով կարճահասակ տղամարդ էր հիսունն անց: Ի տարբերություն իր հայրենակիցների ջախջախիչ մեծամասնությանը, չուներ ո՛չ ճակատային, ոչ գագաթային ալոպեցիա: Չգիտես` իննամսյա ամբողջական շրջափակման հետևանքով էր, թե ոչ, բայց Արմենի` փոս ընկած թշերը ոնց որ ընդարձակ կրատերներ լինեին, որ էլ ավելի էին շեշտում արծվաքթի կատարը: Սար ու ձոր: Մտահոգ պատասխանում էր բուժքրոջ հարցերին, իսկ քթի ու թշի կոնտրաստային ռելիեֆն ինձ ժամանակ առ ժամանակ շեղում էր իր ներշնչած մտազուգորդումներով: Քիթն ու թուշը` Լեռնային ու Դաշտային Ղարաբաղ: Քիթն ու թուշը` Քարինտակ ու Շուշի: Ջրիկ մտազուգորդումներն ինձ հաճախ են օգնում հավասարակշռել սթրեսածին թարգմանական առաջադրանքների բեռը:

Առաջին օրից` հոկտեմբերի 5-ից, մոտս որոշակի տագնապահարույց անորոշություն կար. ո՞նց խոսել այս մարդկանց հետ, ի՞նչ ասել, ի՞նչ չասել: Նոր էի վերջացրել «Արցախ» թերթաֆիլմը, որտեղ Արցախից բռնի տեղահանվածներին մաղթել էի բարի գալուստ Հայաստան, իսկ այժմ տեսնում էի, թե ինչպես Հայաստանը չէր կարողացել դառնալ վերջնական ապահով հանգրվան: Ինչո՞ւ որոշեցին Հայաստանից դուրս բուժում փնտրել: Պատասխանը հստակվեց մի ամիս անց: Այրվածքներով բուժառուների մեծ քանակությունը կաթվածահար էր արել Հայաստանի հիվանդանոցները: Տիգրանի պարագայում ոչ միայն դժվարացել էին բուժել այրվածքները, այլև որոշել էին մի քանի ոտնամատ հեռացնել: Բոստոնցի բժիշկները խոստացել էին փրկել:

– ՀՀ կառավարությունը կապ չունի,- ասաց ինձ հայրը` նշելով, որ շատերը թյուրիմացաբար Հայաստանի ֆինանսական հոգածությանն են վերագրում արտասահմանյան բուժումը:- Հենց տղուս ուղղաթիռով բերին Երևան` հիվանդանոց, հիվանդատես եկավ մի սփյուռքահայ կին` հետը մի էրկու ամերիկացի բժիշկ: Անունը… Սալպի… Ագարակ… Սալպի Աքարագյան: Տեսավ, որ վիճակը ծանր ա: Ընտրեց տղուս ու էլի մի հոգու, որ շտապ թռցնեն Բոստոն բուժվելու: Անձնագիր չունեին: Մի օրում ձևակերպեցին ու թռցրին: Ամեն ինչ իրանք են կազմակերպել` էլ ճանապարհածախսը, էլ վճարը, էլ ապրուստը: Ամեն ինչ:

Խոսքը պտտվում էր վնասվածքի ու դրա բուժման շուրջ: Ոչ մի բառ աղետի հուզական կողմի կամ վերանձնական շերտի` հավաքական տրավմայի` հոգեխոցի մասին: Քանի որ դրանց մասին չէինք զրուցում, ուղեղս կաշվից դուրս էր գալիս իրավիճակը այլընտրանքային եղանակներով հասկանալու, ըմբռնելու համար: Եթե չկա երկխոսություն, կլինի մենախոսություն: Ուղեղս փորձում էր նրա կաշվի մեջ մտնել: Բայց չէր ստացվում: Կաշին այրված էր:
Չէին հասցրել ուշքի գալ իրենց էթնիկ զտման, հայրենիքի, տան, ունեցվածքի ու հիշողությունների անհետ կորստյան շոկից, երբ վրա հասավ այրվածքների ֆիզիկական ցավն ու մոխրացրեց մրցակից բոլոր ցավերը: Երևի:

– 10-միավորանոց սանդղակով որքա՞ն ա ցավիդ ուժգնությունը,- թարգմանեցի բուժքրոջ` Տիգրանին ուղղված հարցը մեր ամենաառաջին հանդիպման օրը:
– Ամբողջ օրը 6-ից չի իջել: Ոտքերս մի փոքր որ շարժում եմ` 10-ի ա հասնում ցավը:
– Ցավն անտանելի ա, էլի,- ասաց հայրը` բուժքրոջ հեռանալուց հետո առաջացած լռությունը խախտելով: Գլխով արեցի` հիշելով, որ չի խրախուսվում բուժառուների հետ զրույցի բռնվելը:
– Ցավ կար Մարտունիում,- կարծես ակամա բերանիցս թռավ: Հայրը շփոթված նայեց ինձ:- Որ զենք էր քաշել Ավոյի վրա: Լսած կա՞ս:
– Հա՜,- հոգոց հանեց ու հիշեց Մոնթե Մելքոնյանի հրամանատարության տակ իր կռվելու ժամանակները, բայց շուտով փոխեց թեման:
– Էս շրջափակման ժամանակ ժողովուրդն ինչ ասես, որ չէր ծխում` է՛լ խոտ, է՛լ մոլախոտ, է՛լ ծառի տերև, բան: Հետո պարզվեց պահեստներում լիքը սիգարետ կար, բայց չեմ իմանում` ինչի չէին տալի:

Այդ օրերին Միջազգային PEN կազմակերպության պաշտոնական տեղեկագրի համար Արցախի հանրապետության կործանման ու էթնիկ զտման մասին հայտարարություն-էսսե էի գրում (հայկական PEN-ի «Գրողներ հանուն խաղաղության» հանձնախմբի իմ մեծ հաշվով անիմաստ նախագահության հազվադեպ, այլև թերևս վերջին դրսևորումներից մեկը): Սկիզբը պատրաստ էր. «2020 թ. Արցախյան երկրորդ պատերազմից անմիջապես հետո Ադրբեջանի տրանսպորտի նախարարության հովանավորությամբ թողարկվեց մի փոստային նամականիշ, որում պատկերված է պաշտպանիչ համազգեստով մի մարդ Ադրբեջանի քարտեզի վրա կանգնած ծխահարում է Արցախի` Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը: Այսօր էթնիկ զտումներ իրականացնելու մտադրության այս ակնհայտ ֆաշիստական հայտարարությունը իրականություն է»: Ծարավ էի Արցախի շուրջ ստեղծված կատակլիզմային իրադարձությունների մասին տեղեկություններ, տպավորություններ, հույզեր ստանալու առաջին ձեռքից: Ուզում էի, որ նրանց ձայնը ևս լսվի էսսեում: Ինչպիսի՜ դյուրահավատություն: Բայց այս ամենի մասին ինձ Տիգրանի հոր փոխանցած միակ տեղեկությունը ծխախոտի մասին էր: Ծխուկների վերաօգտագործում, ծխախոտի պակասուրդ, ծխախոտի ու գլանակի իմպրովիզացիա իննամսյա շրջափակման ընթացքում: Պահեստի հրդեհի բռնկումը ևս կապեց ծխախոտի հետ` մոտը կանգնած մի ծխողի անփութության հետ, թեպետ կասկածամտորեն: Շատերը պնդում են, որ ադրբեջանցիների ձեռքի գործն էր, որի հետևանքով մահացավ 200-ից ավել մարդ` մեծամասամբ ծառայության համար պիտանի տղամարդիկ ու տղաներ: Սպասում էի օրըստօրե, որ մի բան կասի, որ աչքերս կբացի: Օրերն անցնում էին, ու ոչ մի բառ էթնիկ զտման, հայրենիքի, տան, հիշատակի կորստի մասին ո՛չ Տգրանը, ո՛չ Արմենը չասացին: Կարծես ոչինչ չէր եղել:
– Պատմեցէ՛ք ճշգրտորեն` ինչպես տեղի ունեցավ այդ ամենը,- հարցնում են ակնաբույժն ու հոգեբույժը Մորիս Բլանշոյի «Պատո՞ւմ մը» պատմվածքի` գլխավոր հերոսին, որ տրավմա էր վերապրել:- Այդ նախաբանից հետո պիտի անցնեիք հավաստի անցուդարձերին:
– Ինչպե՞ս թե հավաստի անցուդարձերին,- բարկանում է Բլանշոյի հերոսը:- Պատումս վերջացած է:

Բլանշոյի այս պատմվածքն ու կոնկրետ այս հատվածը պարզորոշ մտաբերեցի, քանի որ մի քանի տարի առաջ գործածել էի «Ատերազմա» գրքումս, բայց փոքր-ինչ այլ համատեքստում, թեպետ կրկին տրավմայի ու վկայման շրջանակներում: Բլանշոն ինձ զինեց համբերությամբ: Հերթական անգամ Տիգրանին ու հորը ցտեսություն հայտնելուց հետո վերստին ձեռքս վերցրի Մարկ Նշանյանի արևմտահայերեն թարգմանած Բլանշոյի հատորյակը: Վերընթերցեցի «Պատո՞ւմ մը» պատմվածքը: Աչք զարնեց Նշանյանի մեկնաբանությունը. «Վերապրողը չի կրնար վկայել զինքը վերապրողի վերածող դէպքին մասին»:

Հոկտեմբերի կեսերն էր. Արցախի աղետի մասին էսսեիս վերջնաժամկետին մի օր էր մնացել: Քիչ էր հավանականությունը, որ այնպիսի նորություններ կհաղորդվեն, որոնք կարիք կլինի զետեղել տեքստի մեջ: Արցախահայերի բռնի տեղահանությունից դեռ շաբաթներ առաջ ԱՄՆ պետդեպարտամենտը մատ էր թափ տվել Ադրբեջանի կառավարությանը` սպառնալով, որ նոր արյունահեղության կամ էթնիկ զտման դեպքում կոշտ հետևանքներն անխուսափելի կլինեն: Եղավ և՛ արյունահեղություն, և՛ էթնիկ զտում, իսկ կոշտ հետևանքներ չհետևեցին: Իսկ դրանից երկու շաբաթ անց վերսկսված Իսրայելա-պաղեստինյան պատերազմն արագ մոռացության մատնեց Արցախի ու արցախահայերի բռնի տեղահանության խնդիրները: Թեև ընդհանուր առումով պատրաստ էր տեքստը, չէի շտապում ուղարկել: «Մեկ էլ տեսար` էսօր խոսք բացվեց»: Գործի տեղը ամեն րոպե սպասում էի իրենց զանգին: Զանգերը լիքն էին ԱՄՆ-ի չորս կողմերից, բայց իրենցից զանգ չէր գալիս: Երևի ալգորիթմն աշխատակիցներիս էր զանգերն ուղարկում: Կենտրոնացա ՊԵՆ-ի համար նախատեսված էսսեն ավարտելու վրա: Հասա վերջին նախադասությանն ու վարանեցի. «Ակն ընդ ականից ողջ աշխարհը կկուրանա, ասում էր Գանդին: Սակայն առայժմ ակն ընդ ականից ողջ աշխարհն ուղղակի աչք է թեքում»: Բայց չէ՞ որ աշխարհի կարգն է այսպիսին: Աշխարհ չկա, կան երկրներ` մեծ ու փոքր, որոնք ղեկավարվում են տեսլականով, ոչ թե տեսողությամբ: Պետությունները ղեկավարվում են շահերով, ոչ թե հույզերով: Ժողովուրդները հա էլ բողոքի ցույցերի դուրս կգան: Կարո՞ղ էր այն տողերը գրել ադրբեջանցի մի գրող 1994-ին, երբ աշխարհը աչք էր թեքել ադրբեջանցիների էթնիկ զտումներից: Կարող էր: Բայց նրան, իհարկե, կհիշեցնեին հայերի ջարդերի ու զտումների մասին, նա էլ` հակառակը, ու այդպես շարունակ` ակն ընդ ական ընդ ական ընդ ական ընդ ական, մինչև հայոց ցեղասպանություն, մինչև 17-րդ դարի սկիզբ` Շահ-Աբբաս, թաթար-մոնղոլական արշավանքներ, ապա 11-րդ դարի սկիզբ` սելջուկ թուրքերի արշավանքներ և այլն: Բայց այս տեսակ հպանցիկ թվարկումները, կեղծ հավասարության նշաններն ամեն ինչ լղոզում են: Վերջապես զանգը հնչեց: Նորից աչքերիս առաջ հայտնվեցին Քարինտակը, Շուշին ու այրված մկանները:

Ամեն անգամ կրկնվող հարցուփորձ` ցավերի, դեղերի ու շուտով տեղի ունենալիք բարդ վիրահատության մասին: Արանքներում լռությունը մնում էր անխախտ: Ժամանակ առ ժամանակ որսում էի Տիգրանի լուռ հայացքն ու սպասում: «Գիտեմ, որ իրա նպատակներից մեկը իմ հաշվին «արդարություն պահանջելն ա»»,- մտածում էր Տիգրանը` աչքերիս մեջ նայելով: Իմ երևակայության մեջ, իհարկե: Բլանշոյի հերոսի մտորումներից մեկն էր, որ պոկել էի համատեքստից ու տեղադրել Տիգրանի գլխի մեջ` նշանառելով ինքս ինձ: Տիգրանը լռում էր ողջ ընթացքում: Խոսում էին բժիշկները, բուժքույրերը ու մեկ-մեկ հայրը: Գիտակցելով, որ երևի փոշմանեմ, այդուամենայնիվ զանգը չավարտած սեղմեցի ուղարկելու կոճակը` առանց էսսեին որևէ բան ավելացնելու: Վուլգարություն կար պահի դրամատիկության իմ ակնկալման մեջ: Լպիրշություն կար ողբերգական արարի` իմ սպասման մեջ: Սա՞ էր «war porn» կոչեցյալը, պատերազմական պոռնո կոչեցյալը: Պwarնո: Անգղություն կար իմ գիշատիչ սպասման մեջ: «Որովհետև ուրիշ բան չէ աղէտը. վկային մահն է մարդու մէջ»: Լռության մեջ վկայի դիակն էր գարշահոտում: Լռությունը վկայի դիակի նեխահոտն էր:

Անհամրելի ցավը փոքրիկ հիվանդասենյակի վիթխարի փիղն էր, որը զբաղեցնում էր տարածքի 99%-ը: Մինչդեռ մեր հաշվարկը անթրոպոցենտրիկ էր: Մեր հաշվեհամակարգը հիշեցնում էր Ջերոմ Ք. Ջերոմի «Երեք մարդ` չհաշված շունը» երկի վերնագիրը: Մեր հաշվեհամակարգն էր` բուժառուն, հայրը, բուժքույրն ու ես` չհաշված փիղը: Կենտրոնացած էինք համրելի ցավի (0-10 միավորանոց սանդղակով) ու համապատասխան անունավոր ու համրելի ցավազրկողների վրա (իբուպրոֆեն` 1000 մգ, գաբապենտին` 400 մգ, 600 մգ (օրը երեք անգամ), վատթարագույն պարագայում` տրամադոլ, օքսիկոդոն, մորֆին):

Մի շաբաթ անց կատարվեց երկար սպասված բարդ վիրահատությունը, որի շնորհիվ փրկեցին ոտնամատներն ու մաշկի փոխպատվաստում կատարեցին: Դոնորն ազդրի մաշկն էր: Վիրահատությունից հետո թարգմանությունս դարձավ միակողմանի: Անդադար տնքոցից, մեկումեջ ոռնոցից ու լացից բացի պատանին մի երեք շաբաթ բան չէր կարողանում արտահայտել: Ռիթմիկ, մաշեցնող տնքոց էր: Ամեն օր հարցնում էին ցավի ուժգնությունը 0-10 սանդղակով ու երբեմն տնքոցների մեջ կարողանում էի որսալ թիվը:

– Յոթ,- կասկածամտորեն հայտնեցի ես:

Ու բուժքույրերն ու բժիշկները շփոթված իրար էին նայում, հետո` ինձ: Ինձ ու նրանց քիչ չեն պատահում հիվանդներ, որոնք առանց դեմքն առանձնապես ծամածռելու հանգիստ ձայնով ասում են` ինը, տասը: «Հա, տասը չի: Նորից կհարցնեմ»,- ասում եմ բուժանձնակազմին ու նորից դիմում Տիգրանին.

– Յոթ ասեցի՞ր, Տիգրան:

Հետո նորից դիմում բուժանձնակազմին. «Բան չի հասկացվում, քանի որ հայերեն «yes»-ը «հա» ա, իսկ իրա տնքոցները «հա»-երի անվերջ շարան են»: Հայրը մի քիչ հետո հաստատեց` հա` յոթ:

Վիճակը ողբալի էր: Բայց հույզերս կառավարելու ու զռալու առումով անհանգստացած չէի: Մեր թարգմանչական գործում հույզերի ցուցադրումը անընդունելի է, սառնասրտությունը` պարտադիր հմտություն, չեզոքությունը` օրինակելի ու դրվատելի: Ու երկար աշխատանքային փորձս ինձ կոփել է: Տասը տարվա ընթացքում հազիվ 3-4 անգամ ուղիղ եթերում հուզված լինեմ` գլխավորապես առաջին երկու-երեք տարվա ընթացքում: Օրական այնքան եմ քաղցկեղի ու տարատեսակ այլ սարսափելի հիվանդությունների, վիժումների, անդամահատումների, մահվան ու հոսպիսի բոթ հայտնում առանց դիմաշարժի առանձնակի փոփոխության, որ սիրտս ոնց որ սառցակալված լինի, իսկ գործատուս ոչ այլ ոք, քան` Անդերսենի Ձյունե թագուհին:

Բժիշկները ցուցաբերում էին նախանձելի համբերություն, մայրական հոգատարություն ու սիրալիրություն: Հայրն ինչ-որ տեղ նեղվում էր նրանից, որ երախտիքի իր բառապաշարը սպառվել էր, ու անընդհատ նույն ձև էր շնորհակալություն հայտնում, մինչդեռ որդու վիճակը լավանում էր երկրաչափական պրոգրեսիայով: Շուտով որոշեց իր երախտիքի խոսքը հայերենից թարգմանել գաստրոնոմերենի: Սկսեց ամեն օր շոկոլադ ու այլ տեսակի քաղցրավենիք բերել բուժքույրերին: Նրանք սկզբում շփոթված էին, քանի որ ԱՄՆ բուժհաստատություններում ԽՍՀՄ-ում տարածված այս մշակույթը խորթ է: Բայց, ի վերջո, որոշեցին ընդառաջել հանուն հոր հոգեկան հանգստության:

Մի շաբաթ հետո տնքոցների ինտերվալը սկսեց մեծանալ, իսկ դեցիբելը նվազել: Մի քանի օր անց դրանք ի սպառ լռեցին: Թարգմանությունս վերստին դարձավ երկկողմանի: Եվս երկու շաբաթ, և Տիգրանն արդեն սկսեց քայլել առանց անվասայլակի, հետո առանց քայլակի, հետո առանց ձեռնափայտի` բոլորովին ինքնուրույն: Ընդհանուր ֆիզիկական վիճակի բարելավման բերումով Տիգրանին նոր ֆիզիոթերապևտ նշանակեցին` Քերըն անունով մի քառասնամյա կնոջ:

– Քերը՞ն: Ո՞նց: Սպասի…- շշկռվեց Քերընը, երբ հայերեն թարգմանչի զանգելուց հետո էկրանին հայտնվեց իմ մորուքավոր դեմքը, որի տակ գրված էր նույն իր անունը` Karén, թեպետ դժվար նկատելի ֆրանսիական accent aigu-ով: Դրա գործառույթն ինձ ամերիկուհի Karen-ներից ինչ-որ չափով տարբերելն է, իսկ օգտակարության գործակիցը մի փոքր ավելի բարձր է, քան ապուրը պատառաքաղով ուտելունը:
– Տրանս եմ,- պատասխանեցի: Ունքերն աննշան բարձրացան, բայց ժպիտը շտապեց հարթել այդ նախնական արձագանքը:- Կատակ եմ անում: Ուղղակի եղել են դեպքեր Ամերիկայում, երբ ինձ տրանսկնոջ տեղ են դրել` անունս իմանալիս: Ուղղակի Կարենը տղամարդու հնադարյան անուն ա Հայաստանում ու Իրանում:
– Wow!- ծիծաղեց:- Բայց ո՞նց: Ես էլ եմ, ախր, Քերըն:
– Քոնն ուրիշ ա` ուղղակի Քեթրին անվան կարճ ձևերից մեկն ա: Իմը Իրանից Հայաստան ա անցել առնվազն մ.թ. 5-րդ դարում: Լատինական աղբյուրներում հիշատակվում ա որպես Carenes: Տենց համընկել են, էլի:
– Հա՜: Ամեն օր մարդ մի բան սովորում ա: Քերէ՞ն:
– Կա-րէն: Ոնց որ, ասենք, Ka ran (Կան վազեց):
– Եթե Կան վազեց, Տիգրանն էլ կվազի: Չէ՞, Տիգրան,- ծիծաղեց նորից:- Ա՜յ, տափակ կատակների համար խելքս իմը չի: Ուշադրություն մի դարձրու: Բայց էսօր քեզ լավ չլելու եմ, ընկեր, որ շուտ լավանաս: Արի սրա վրա կանգնի:

Դիմացկունությունն ու ուժերը վերականգնելուն միտված զանազան վարժություններ մեկ ժամ շարունակ անելուց հետո Քերընը որոշեց զվարթացնել մթնոլորտը ֆուտբոլով: Տիգրանը ոգևորվեց: Ընթացքում ծիծաղում էր, շտապում, լարվում` ջանալով հավասարակշռությունը չկորցնել, ողջ ջանով չլոշվել:

– Գո՛լ: 5-ով 4: Հօգուտ քեզ: Ուաո՛ւ, Տիգրա՛ն: Անցա՛ր ինձ… Բան պատահե՞ց,- արձագանքեց Քերընը Տիգրանի խոժոռվելուն:
– Ցավ զգացի ոտքիս տակ:
– Ձախը՞, թե՞ աջը:
– Ավելի շատ ձախը:
– Նստի, տեսնենք:

Ձախ ոտքի վիրակապը քանդելով` Քերընը խնդրեց, որ Ջոանան` իրեն օգնող ինտեռնը, գնա «Մեդիհանի» քսուքի հետևից: Ջոանան արագ վերադարձավ քսուքով:
– Հիմա սառնություն ես զգալու քսուքից: Ըհը: Վերջ: Հիմա վեր քաշի գուլպադ:
Մինչ Տիգրանը դանդաղ ու զգուշորեն հագնում էր գուլպան, Քերընը պատմում էր անելիքների ու ակնկալիքների մասին:
– Էս ցավերը ժամանակ առ ժամանակ առաջանալու են, բայց դու պետք ա շարունակես մարզվել, որ գնալով ավելի հազվադեպ լինեն ու, ի վերջո, ինչ-որ պահի վերանան: Արի մի քիչ էլ վազքուղու վրա քայլի ու դրանով վերջացնենք էսօրվա պարապմունքը:
Քայլեցին դեպի վազքուղին: Տիգրանը կանգնեց ժապավենի վրա:
– Նկատի ունեցիր, որ կամաց-կամաց մեծանալու ա արագությունն, ու թեքությունն ա ավելանալու կամաց-կամաց: Մի անհանգստացիր. ես ու Ջոանան երկու կողմից կբռնենք քեզ: Վազքուղի՛: Շատ կարևոր ա վազքուղին: Վազքուղին քեզ թռիչքուղի տանող ուղին ա: Յու-հո՛ւ: Գնացինք: Լավ ա՞: Արագ չի՞: Քիչ մնաց, Տիգրան ջան: Ինձ թվում ա` մի ամսից կվերադառնաս տուն:
Տուն:
– Քեր… Կա-րե՛ն: Ճիշտ արտասանեցի, չէ՞,- հարցրեց Քերընը:- Ուրեմն, ֆիզիոթերապիայից հետո Տիգրանը գնալու ա հոգեբանի հետ հանդիպման: Ժամանակ կունենա՞ք: Կթարգմանե՞ք, թե՞ ուրիշին զանգենք,- հետաքրքրվեց` ընդարձակ ականջները թափահարելով ու գլուխը վեր ու վար անելով փիղը: Գլուխը վեր ու վար էր լինում վազքից, անցել էր գրոհի: Փղոսկրերը` սուր, կնճիթի մարգերը` խորը, վրայի մազերը` ցանցառ…- Կարե՞ն: Լսեցի՞ր:
– Հա՛: Իհարկե, խնդիր չկա: Կմնամ, կթարգմանեմ:
– Լավ, ուրեմն հայացքդ էկրանից հեռացրու,- ասաց ֆիզիոթերապևտը,- որ հանկարծ iPad-ը տեղափոխելուց մոտդ շարժման հիվանդություն չառաջանա:
– Չէ, արխային, տենց խնդիր չունեմ:
Հիվանդանոցը պիրուետ արեց շուրջս: Աչքերս պսպղում էին չլսված բացահայտումների ակնկալիքից ու անհամբերությունից: Գլուխս պտտվում էր հոգեխոցի մութ ու խորունկ խորխորատների մեջ նայելը պատկերացնելիս: Ու եթե բավական երկար տևի խորհրդավոր զրույցը, ո՞վ գիտի, մեկ էլ տեսար խորխորատն էլ ինձ նայեց: Հոգեբան-հաճախորդ հարաբերությունների ինտիմությունը, կոնֆիդենցիալությունը, գաղտնիությունը քիչ անալոգներ ունի: Հոգեբան-հաճախորդ շփումն այն եզակի կապերից է, երբ կանոն է «երրորդն ավելորդ է» դարձվածքը: Ես ավելորդ եմ: Իսկ սեփական ավելորդության գիտակցումն ինքնասիրության ամենացավոտ խոցերից է: Բայց և չկա կանոն առանց բացառության: Այս պարագայում ես միևնույն ժամանակ նաև բացառություն եմ: Երրորդն ավելորդ է, բայց անշրջանցելի: Իհարկե, կմնամ, կթարգմանեմ: Բայց անբիծ, անաղարտ թարգմանությունը բացառված է: Թարգմանությունը չի լինի բնօրինակից: Կթարգմանեմ վկայությունը, որն ինքը թարգմանություն է, քանի որ չկա վկայություն առանց թարգմանության` սեփական փորձընկալման ներանձնական թարգմանության: Եվ այդ փուլում կլինի ամենազգալի աղավաղում: Նախ նա կփորձի թարգմանել իր անձնական փորձընկալումը` լեզվի, այսինքն` ունիվերսալ քերականության (ըստ Չոմսկու սահմանման), հետո այն կթարգմանի իր մայրենի արցախի բարբառով, հետո մտքում կթարգմանի գրական արևելահայերեն, որ թարգմանիչն իրեն հասկանա, ապա թարգմանածը հավելյալ կխմբագրի, որ հանկարծ թարգմանիչը` իր հայրենակիցը` քիչ թե շատ նույն մշակույթի կրողը մշակութային կոդի նախատելի խախտումներ չհայտնաբերի: Հետո այդ չորս ձեռ ֆիլտրված, խեղաթյուրված ուղերձը ես կթարգմանեմ անգլերեն: Երրորդն ավելորդ է, բայց անխուսափելի: Երրորդն անխուսափելի խեղաթյուրում է: Փչացած հեռախոս: Իսկ դրսից ես ոչ այլ ինչ էի, քան անվավոր շտատիվի վրա ամրացված պլանշետ: Փչացած պլանշետ: Փչացած պլանշետ, որը միանգամայն սարքին է: Մինչ ինձ երկար միջանցքով գլորում էին հոգեբանի սենյակ, մտաբերեցի, որ «Փչացած հեռախոս» խաղին անգլերեն ասում են «Chinese whispers» (չինական շշուկներ): Փչացած պլանշետ` made in China.
Դուռը բացվեց:
– Էս ի՜նչ լավ ես սկսել քայլել, Տիգրան տղա: Բարի օ՛ր,- բացականչեց Սառա Դանքենը` հիվանդանոցի մանկական հոգեբաններից մեկը:- Արի, նստի ստեղ:
Ներս մտավ նաև Տիգրանի հայրը ու տեղավորվեց որդու կողքի աթոռին:
– Բարև Ձեզ,- տիկին Դանքենը ժպտալով բարևեց նաև հորը ու շրջվեց Տիգրանի կողմը:- Կուզե՞ս, որ պապադ մեզ մենակ թողնի սենյակում:
«Եթե երրորդն անշրջանցելի ավելորդություն ա, բա չորրո՞րդն ինչ ա»,- մտածեցի:- «Սաբոտա՞ժ»:
– Չէ:
– Լավ,- պատասխանեց Դանքենը:- Առաջին բանը, որի մասին կուզեի հետդ զրուցել, տեսածդ մղձավանջն ա:- Կուզե՞ս նախ ինքդ պատմել մղձավանջիդ մասին:
– Չէ, բան չկա պատմելու,- ասաց Տիգրանը:
– Բուժանձնակազմից մեկն ինձ ասեց, որ անցած գիշեր շատ վատ երազ ես տեսել: Դրա մասին եմ ուզում էսօր խոսենք: Դրա մասին խոսելն օգնում ա հետևանքները հաղթահարելուն: Ճիշտ ա` չի բացառվում նաև որ հակառակ էֆեկտն ունենա: Բայց կարող ենք փորձել: Կուզե՞ս հետս կիսվել, թե ինչի մասին էր երազդ:
– Դե, այրվելու, էլի:
– Հիվանդանոց ընդունվելուց հետո բոլոր երազներդ դրա մասի՞ն են:
– Մենակ էդ մի անգամն էր:
– Լավ,- ասաց տիկին Դանքենը:- Արի էն օրվա թղթախաղը խաղանք, որ դուրդ եկել էր,- հանեց խաղաքարտերի տրցակն ու փորձեց խառնել: Մի քանի խաղաքարտ սեղանին թափվեց:- Դու հաստատ ինձնից լավ կխառնես:
Տիգրանին ձեռքի վիրակապերը չխանգարեցին մի լավ խառնել խաղաքարտերը: Հոգեբանը վերցրեց տրցակը, բաժանեց:
– Հըմ… ըհը,- ճտոց:- Սիրտ:
Տիգրանի պատասխան խաղաթուղթը մտահոգեց տիկին Դանքենին:
– Աչքիս տրցակից ստիպված նոր քարտ պիտի վերցնեմ… Էհ, ո՞նց ես քեզ զգացել մեր վերջին հանդիպումից հետո:
– Լավ:
– Երբեմն էս տեսակ վատ երազներ տեսնելուց հետո անգամ արթմնի վիճակում մարդիկ շարունակում են որոշակի տագնապ զգալ: Մոտդ նման բան եղե՞լ ա:
– Չէ:
– Իսկ արթմնի վիճակում այրվելու, դրա սարսափի հետ կապված հուշերը քեզ այցելում ե՞ն:
– Չէ:
– Փաստորեն պնդում ես, որ առաձնանպես վախեր կամ տագնապ չունես:

Կարծես այն պատճառով, որ Տիգրանը գլուխը բացասական տարուբերում էր` հայացքը հատակից չշեղելով, տիկին Դանքենի դեմքին մի ակնթարթ անթաքույց նկարվեց իր հիասթափությունը: Ինչ-որ մեկի գաղտնաբառը կոտրել չկարողացած ծրագրավորողի հուսախաբությունն էր:
– Իսկ տրամադրությանդ մասին ի՞նչ կասես:
– Լավ ա:
– Լսել եմ քեզ հետ աշխատած մեր բուժաշխատողներից, որ ուղղակի հիանալի մի երիտասարդ ես, դիմացկո՛ւն ու ուժեղ: Ամեն ինչ անտրտունջ ես տանում,- ժպտալով հայտնեց հոգեբանն ու սպասեց Տիգրանի արձագանքին:- Խաբում ե՞ն:

Տիգրանի դեմքը շիկնեց, աչքերը նորից խոնարհվեցին դեպի հատակն, ու հարցն անպատասխան մնաց: Մի տասնհինգ րոպե էլ վրան տարբեր մարտավարություններ փորձարկեց տիկին Դանքենը, բայց այդպես էլ «հա»-ից ու «չէ»-ից անդին բան չկարողացավ կորզել: Եթե երրորդն ավելորդ է, ապա չորրորդը` սաբոտաժ:

Եկավ 49-րդ օրը: Մոտեցել էր Գոհաբանության տոնը: Սոցիալական աշխատող Մերին ժողովել էր երկու պատանիներին ու նրանց հայրերին իր գրասենյակում ու թարգմանչական պլանշետի վրա սեղմել հայերեն կոճակը: Հայտնվեցի ես, ու Մերին իմ միջոցով սկսեց բացատրել «Thanksgiving» տոնի նշանակությունը:
– Նախ ասեմ, որ Գոհաբանության օրը մարդիկ լիքը ուտում են: Էդ օրը հայտնի ա որպես համազգային բթվելու օր,- բարձր նոտաների վրա ինքն իր ասածից ծիծաղեց սոցիալական աշխատողը, բայց հայրերն ու որդիները որևէ կերպ չերկրորդեցին` ակամա հակառակվելով ամերիկյան շփման էթիկայի նորմերին, երբ ծիծաղում են ի պատասխան ծիծաղի` անկախ նրանից զվարճալի կհամարեն ասվածը, թե ոչ: Թարգմանելու ընթացքում «բթվելու օր» բառակապակցությունն արտաբերելուց հետո բերանումս դառնահոտ նկատեցի: Ծպտյալ լկտիություն կար էդ ինը տառերի մեջ, որոնք հերթով հիշեցրերին նրանց սովահարության ինը ամիսները, որին Ադրբեջանի կառավարությունը դատապարտել էր Արցախի ողջ բնակչությանը նախորդ տարվա դեկտեմբերից մինչև սեպտեմբերի վերջ` երկու ամիս առաջ:
Պարզվեց, որ Բոստոնաբնակ որոշ հայեր նրանց հրավիրել են իրենց տուն` ընթրիքի: Դրանից խանդավռված սոցաշխատողը ասաց, որ Գոհաբանության օրվա բուն խորհուրդը, սակայն, բթվելը չի:
– Մենք Ամերիկայում օգտագործում ենք Գոհաբանության օրը` տվյալ տարվա ընթացքում մեր մեջ կուտակված երախտագիտությունը հայտնելու համար. կլինի հարազատներին, ընտանիքի անդամներին, թե ինչ-որ հաջողությունների հասնելու կապակցությամբ:
Քչախոս հայրերն ու որդիները թեթևակի գլխով արեցին: Քիչ անց, անհարմար լռությունը զգուշորեն խախտելով, սոցիալական աշխատողն ավելացրեց.
– Ես միայն կարող եմ պատկերացնել, թե ինչպիսի ցավ ու ողբերգություն եք ապրել ձեր երկրում` Հայաստանի կողմերում: Շատ ենք ցավում: Իմացեք. մենք Ձեզ հետ ենք: Քանի որ չենք տեսնվելու Գոհաբանության օրը, ուզում եմ հիմա օգտվել առիթից ու հայտնել իմ խորին շնորհակալությունը, որ ձեզ համար հոգ տանելու եզակի հնարավորություն ընձեռվեց մեզ:
Հայրերն ու որդիները նայում էին իմ ուղղությամբ` սպասելով թարգմանությանս, ապա տարակուսած հայացքները քարշ տվեցին հետ դեպի սոցիալական աշխատողը:
– Հի՞նչ ա իլալ,- ականջի ծայրով լսեցի հայրերից մեկի ձայնը:
– Էս սասը տուս չի կյամ,- գլուխը մոտեցրեց iPad-ին մյուս պատանու հայրը` փորձելով գլուխ հանել, թե ինչի ա անշարժացել ու լռել պատկերս էկրանին:
Սոցիալական աշխատողն էլ նայեց էկրանին ու տեսավ, որ թարգմանիչը դունչը վեր ա տնկել, կպած առաստաղին ա նայում ու ոչ մի բան չի թարգմանում: Բայց շուտով գլխի ընկավ, որ թարգմանիչը պարզապես թերացել ա իր մասնագիտական պարտականությունների կատարման գործում. չի կարողացել զսպել արցունքները ու հիմա, գլուխը վեր պահելով, փորձում ա պայքարել արցունքները վար քաշող ձգողականության ուժի դեմ: Մի ամբողջ ժամ թվացած մեկ րոպեն ի վերջո հաղթահարելով` վերջապես կարողացա վերահսկողություն հաստատել արցունքագեղձերիս նկատմամբ ու շարունակել թարգմանությունը` առանց բացատրություններ տալու: Կարծես ոչինչ չէր եղել:

Թարգմանում էի շարունակությունը ու զուգահեռ փորձում հասկանալ, թե ինչ պատահեց սառցակալած սրտիս հետ: Փամփլիկ 50-ամյա սոցիալական աշխատո՞ղը հալեցրեց: Դժվար: Էն բոլոր ոռնոցներն ու ցավերը` հեչ, դառնաղի լացուկոծը` հեչ, սրունքների այրված մկանների սահմռկեցուցիչ տեսարանները` հեչ, մաշկազերծված դոնոր ազդրերի տեսքը` հեչ, սովահար արցախահայերի զանգվածային տեղահանության տեսարանները` հեչ, բուժեղբոր` Տիգրանի ոտքի մատները բռնելն ու «Սրանք էին, չէ՞, ուզում կտրել Հայաստանում» հարցը` հեչ—անմռունչ, անվրդով գործս արել էի: Ու մեկ էլ մի անսպասելի պահի, անսպասելի կետից այս նենգ հարվածը տեղաց` անմեղ, շաքարախտահարույց լինելու աստիճան քաղցր-մեղցր երախտագիտության խոսքը: Արցախի ու իրենց անձնական աղետի շուրջ լռությունը, որը երկու ամիս շարունակ բոլորով համառորեն շրջանցում էինք, պզուկի պես ճտաց, հրաբխի պես ժայթքեց, բենզինի պահեստի պես պայթեց: Լացը` որպես թարախ, լացը` որպես լավա, լացը` որպես բոց: Լացը որպես փոխանորդային տրավմայի ախտանշաններից մեկը: Այս համեմատաբար մատղաշ հոգեբանական եզրույթը` vicarious trauma, մասնագիտական հոգեխոց է, որն առաջանում է տրավմա տարած անձանց հետ աշխատողների` ներառյալ թարգմանիչների շրջանում, որոնց միայն վերջերս են սկսել տեղեկացնել դրա ախտանշանների մասին: Դրանք առաջանում են զոհերի սարսափելի պատմություններից, վնասվածքի սահմռկեցուցիչ տեսարաններից, մարդկային դաժանության հետ առերեսումից, զոհերին օգնելու անկարողության հյուծիչ գիտակցումից: Որպես հոգեխոցը մեղմելու միջոց խրախուսվում է, օրինակ, օրագրային գրառում անելը, որը, սակայն հակասում է երկրորդային տրավմայի ենթարկվածի խուսափման ախտանիշին, երբ ակտիվորեն խուսափում ես տվյալ հոգեխոցի ցանկացած հիշեցումից: Միաժամանակ հա՛մ խրախուսելի է, հա՛մ հակացուցված է գրել այս պատմվածքը (թե՞ վկայությունը): Լավ, բայց այս ողջ տրավման սկիզբ էր առել վաղուց, ոչ թե Գոհաբանության բացատրության օրը: Ինչո՞ւ հիմա: Ինչո՞ւ արցունքների հուզմունքի կրիտիկական զանգվածը հենց այդ պահին հայտնվեց: Իսկ եթե լացը դիտարկենք որպես թարգմանությո՞ւն: Լացը` որպես թարգմանչական սխալ: Թարգմանյալի զսպված լացը լացի բռնկումով թարգմանելը կոպտագույն թարգմանչական սխալ է: Lost in translation. Ունի, իհարկե, երախտագիտության հայտնման ակտը զինաթափող ազդեցություն, բայց տվյալ պարագայում կարծում եմ կար նաև այլ գործոն: Սոցաշխատողը ֆոտոլրագրության ոլորտում արցունքակորզ բանաձև էր ակամա գործի դրել: Նրա երախտիքի մեղրածոր խոսքը ոչ միայն չէր մեղմել նրանց վիճակի դառնությունը, այլև հազարապատիկ շեշտել էր այն, ինչպես դա անում է խունացած պատերով ու վատ լուսավորություն ունեցող սենյակի մեջտեղում աղքատ փոքրիկ աղջնակի կեղտից իրար կպած մազերին ամրացված պսպղուն ու գույնզգույն քարերով զարդարված մեծ ճերմակ բանտիկը, որի վրա բերանը մինչև ականջները բացած Մինի Մաուսն է ժպտում: Այդպիսով նա ոչ միայն ընդգծել էր նրանց մեծ անհամրելի ցավը, այլև այն ամոքելու գործում մեր ջանքերի խղճուկությունը:

Առաջին հայացքից մեկի համար հոգ տանելու բերումով նրանից երախտագիտություն ստանալու փոխարեն, ընդհակառակը, նրան շնորհակալություն հայտնելու մեջ ինչ-որ հակաինտուիտիվ բան կա: Եվ սոցաշխատողի երախտագիտության խոսքը հիշեցնում է այն, ինչ Ժիժեկն անվանում է ֆետիշիստական բացասման հակառակ կողմը: Այսինքն` մինչև ձեր` տուժածներիդ մեր տրամադրության տակ հայտնվելը ես` միջին վիճակագրական սոցաշխատողս, իմ տաքուկ հարմարավետ ամերիկյան տանը, իմ կլորիկ աշխատավարձով ու նույնքան կլորիկ փորով ինձ աննշան ու անմասն էի զգում աշխարհի մեծ իրադարձությունների եռուզեռից և դրանց վրա որևէ շոշափելի ազդեցություն ունենալու առումով անօգնական: Թեև հոգու խորքում մենք (երևի թարգմանիչը ևս) գիտակցում ենք, որ ձեզ` երկուսիդ օգնելու մեր լուման չնչին է իրերի գլոբալ դրվածքում որևէ նկատելի տեղաշարժ հրահրելու առումով, չափազանց տրավմատիկ կլիներ դրա հետ անպայքար մերվելը: Այս անգործության ու սեփական անկարևորության գիտակցման դեմ պայքարելու հարցում մեզ` ժողովրդավարական հասարակությունների բնակիչներիս, օգնել են պետական հովանավորությամբ ստեղծված քարոզչական հոլովակները, պաստառներն ու տարատեսակ տրակտատները` գովազդելով յուրաքանչյուրիս ձայնի, թեկուզ ամենաբառադի ընտրողի ձայնի վճռականությունը: Ձեր` տուժածներիդ համար հոգ տանելու հնարավորություն ստեղծելով, դուք մեզ դուրս եք հանում մեր մանր-մունր ներանձնական խնդիրների ճահճի միջից ու փոխադրում վերանձնական գաղափարների օվկիանոս, որտեղ կարելի է բավարարել մարդկային բարօրությանը միտված վեհանձն նախաձեռնություններին մասնակից լինելու մարդկային մշտնջենական փափագը: Ու մենք ամաչում ենք, որ մեր վեհացման դրաման ձեր անձնական ողբերգության հաշվին է: Մնում է ավելացնել` «Անցեք կողքներովս ու ներեք մեզ մեր երջանկությունը», հա՞: Չէ, սա սովորական երջանկություն չէ: Սա մակաբույծ երջանկություն է: Եթե փոխանորդային տրավման սենյակ է, ապա սեփական մակաբույծ երջանկությունից ապրած գարշանքը այդ սենյակի հիմնաքարերից մեկն է: Հիվանդասենյակում վիթխարի փիղն էր` չհաշված սոցաշխատողը, բուժառուները, նրանց հայրերը, թարգմանիչը, մակաբույծ երջանկության արցունքներն ու հռհռացող Մինի Մաուսը:

Հաջորդ շաբաթ Ալբերտը հոր հետ վերադարձավ Հայաստան: Տիգրանը դեռ մոտ մի ամիս էլ պիտի մնար, որ բուժումներ ընդուներ ու ֆիզիոթերապիա անցներ: Հերթական ֆիզիոթերապիայի վերջում Քերընն ինձ նորից զգուշացրեց, որ պարապմունքից հետո Տիգրանը ժամադրություն ունի հոգեբանի հետ: Հավաստիացրի, որ կմնամ:
Այս անգամ ուրիշ հոգեբան էր` Մէրի Բրաունը: Երևի ուզում են տեսնել` կկարողանա՞ այս մեկը պատը ճեղքել:
– Ես գիտեմ, որ դուք կորցրել եք ձեր տունը, տեղահանվել եք և պատրաստվում եք տուն-տեղ դնել Հայաստանում: Թե՞ այլ երկրներում:
– Դե հիմա ես չգիտեմ, թե Հայաստանում որտեղ ենք ապրելու,- ասաց Արմենը:- Դե, իհարկե, մեր Հայաստանն ա, եղել եմ, բայց չեմ եղել ընդեղ, որտեղ հիմա ընտանիքս ա ժամանակավորապես տեղավորվել:

Տիկին Բրաունի գրասենյակային աթոռի նստատեղն իր առանցքի շուրջ պտտվեց դեպի Տիգրանը: Ակնկալվում էր, որ փոքրակազմ թևային դիվերսիոն գրոհների կդիմի` պաշտպանությունը թուլացնելու, նոսրացնելու նպատակով: Դրանք լինելու էին շեղող մանևրեր` վճռական հարվածն ավելի շեշտակի ու անդիմադրելի դարձնելու նպատակով: Բայց տիկին Բրաունն անսպասելիորեն անցավ հարձակման ճակատային գծի ողջ երկայնքով: Երևի հույսը դնելով հենց այդ անսպասելիության վրա:
– Իսկ ի՞նչ ես ընդհանրապես մտածում էն պահի մասին, երբ որ պայթյունը տեղի ունեցավ կամ տուն-տեղը կորցնելու, թողնել-գնալու մասին: Ի՞նչ մտքեր են քեզ այցելում: Ընդհանրապես մտածում ե՞ս էդ ամեն ինչի մասին:
– Էլ չէ:
– Դու սովորաբար էդպե՞ս ես… Ըմ… Երբ որ քեզ վատ-վատ բաներ են պատահում, շատ արագ կարողանում ես վերականգնվել ու հետո դրա մասին էլ ընդհանրապես չմտածե՞լ:
– Հա:
Համոզվելով` որ ճակատային գրոհը գլխովին ձախողվել է, զգալի կորուստներ կրելով` Բրաունը որոշեց նահանջել:

– Օ, էս ձեռնոցներդ փոխել են, հա՞, արդեն: Ի՞նչ կասես էս նորերի մասին: Հարմա՞ր են:
– Հա:
Նահանջի ճանապարհին տիկին Բրաունը մի պահ մտափոխվեց. որոշեց այդքան արագ չհանձնվել ու նահանջն օգտագործել որպես Տիգրանի զգոնությունը թուլացնող մանևր:
– Իհարկե, նորմալ ա, որ, ասենք, չես ուզենում էդ տեսակ հարցերի մասին մտածել կամ եթե անգամ մտածում ես, չես ուզում որևէ մեկի հետ կիսվել: Բայց հենց դրանց մասին խոսելու անհրաժեշտություն զգաս, իմացի, որ ես միշտ պատրաստ եմ քեզ լսել ու օգնել:
– Ըհը:
– Ես ուզում եմ շեշտել, որ դու էստեղ գտնվելուդ ընթացքում շատ մեծ կամք ու դիմակայունություն ես դրևսորել` հաշվի առնելով քեզ բաժին ընկած բոլոր անախորժությունները. էն որ դու ոչ մեկին չունես ստեղ, լեզուն չգիտես: Էս առումով բոլորը զարմացած են ու հպարտանում են քեզնով: Իսկ քո մեջ ի՞նչն ա հպարտություն առաջացնում:
– Դե, որ կարողանում եմ քայլել, էլի:
– Մենք շատ-շատ շնորհակալ ենք բոլորին: Անչափ,- ավելացրեց հայրը:
– Հիանալի ա,- ժպտաց տիկին Բրաունը:- Գիտես` քեզ հետ պատահածն ամեն մարդու չի պատահում: Հազվադեպ ու ծանր տրավմա ա տարածդ: Ու դու կարծես շատ բան մեջդ ես գցում:
Տիգրանը որևէ կերպ չմեկնաբանեց:
Նստատեղն առանցքի շուրջ կրկին պտտվեց, և Տիկին Բրաունի դեմքը լուսավորվեց համակարգչի էկրանի արձակած կապույտ լույսից:
– Ինձ ներեք, խնդրում եմ: Պիտի նշումներ անեմ բժշկական քարտի մեջ: Մի վայրկյան:
Ստեղների հորդառատ կտկտոցները երկու րոպե անց դադարեցին:
– Ուզում եմ մի հարց էլ պապայիդ տամ,- ասաց տիկին Բրաունը, որի դեմքը կրկին մթագնեց, երբ նստատեղով հանդերձ հեռացավ էկրանի դիմացից` պտտվելով դեպի Արմենը:- Արմեն, երբ որ Ձեզ մոտ ուժեղ սթրես ու մեծ հույզեր են առաջանում, ո՞նց եք դրանք հաղթահարում:
– Համբերություն,- ասաց Արմենն ու մի քիչ հետո տիկին Բրաունի լռությունից ու չփոխվող հայացքից կռահեց, որ բավական չէր ասածը:- Հերիք ա էդքանը: Մարդուն համբերություն ա պետք: Եսիմ: Ամեն ինչի համար համբերություն ա, էլի, պետք: Էդ ա կյանքը: Ոչ մեկ էլ չէր ուզենա, որ տենց բան պատահեր, բայց դե էղել ա: Կյանք ա. ամեն ինչ էլ պատահում ա:
– Տիգրան, համբերություն ունենալուց բացի ուրիշ ի՞նչ եղանակներով ես կարողանում սթրեսը կամ ապրումները հաղթահարել:
– Լավ բաներից եմ մտածում ու անցնում ա:
– Շատ լավ ա: Ուրախ եմ, որ դա քեզ օգնում ա: Հասկանում եմ,- ասաց տիկին Բրաունն ու մի պահ դադար տալով` շարունակեց:- Ես ասեմ իմ կարծիքը: Կուզեք` ընդունեք, կուզեք` չէ: Բայց պիտի ասեմ Ձեզ և հատկապես քեզ` Տիգրան, որ էս ամեն ինչի պատճառով ձեր տնեցիները, հարազատները շատ մեծ ցավ են ապրել, ծանր ապրումներ են ունենում մինչև հիմա: Ու ես չէի ուզենա, որ դու, էդ ամեն ինչի միջով անցած լինելով, բավարարվեիք մենակ դիմանալով կամ համբերելով: Շատ կարևոր ա, որ դու օգտվես էն բոլոր միջոցներից ու հնարավորություններից, որոնք քեզ կօգնեն հաղթահարել էդ ապրումները, ոչ թե պարզապես դիմանալ դրանց:
– Շնորհակալ ենք: Կհաղթահարենք,- շտապեց հավաստիացնել Արմենը:
– Շատ կարևոր ա, որ դուք գոնե իրար հետ կիսվեք ձեր վերապրածի մասին, ներս չգցեք: Այ օրինակ,- տիկին Բրաունը հապաղեց մի պահ:- Այ տես… Ասենք` տեղ եք գնում, ընտանիքով ինչ-որ ուրախ առիթով` հարսանիք ա, քեֆ ա կամ ուղղակի պիկնիկ ա, ու ճանապարհին տեսնում եք, որ պետք ա լիցքավորվել: Մտնում եք ինչ-որ բենզալցակայան ու, Տիգրան, քիթդ բենզինի հոտ ա ընկնում: Դա կարող ա քո մեջ որոշակի վատ հիշողություններ արթնացնի, սթրես առաջացնի: Շատ կարևոր ա, որ միշտ իրար հետ էդ ամեն ինչի մասին բաց խոսեք:
Որդին ու հայրը բերանները փակ գլխով արեցին:

Չորս օր անց Տիգրանին հայտնեցին, որ վիճակն այն աստիճան է կայունացել, որ երկու շաբաթից դուրս են գրելու: Կոնկրետ օր դեռ չեն նշել, բայց հաստատ Նոր տարուց առաջ կվերամիավորվի իր ընտանիքի անդամների հետ Հայաստանում: Մինչ այդ ամեն օր պիտի շարունակի ինտենսիվ ֆիզիոթերապիայի պարապմունքների գնալ Քերընի մոտ:
– Շնորհավո՛ր, ա՛յ տղա: Իմացա, որ քեզ մի շաբաթից դուրս են գրում: Նոր տարին տանն ես դիմավորելու,- բացականչեց Քերընը:- Բա որ ասում էի՞: Թռիչքուղի տանող ճանապարհը վազքուղիով ա անցնում: Արի, արի մի հատ փաթաթվեմ, հա՞: Ես փաթաթվելու համար մի հատ եմ: Չուտեմ, չխմեմ, մենակ փաթաթվեմ: Ա՜խ:
Տիգրանը ձեռքերը բարձրացրեց, հետո մի փոքր իջեցրեց: Ու մինչև կկողմնորոշվեր Քերընի բազուկների վրայի՞ց, թե՞ տակից անցկացնի թևերը, Քերընն անհապաղ գիրկն առավ Տիգրանին ու ամուր սեղմեց կրծքին:- Ես քեզ շատ եմ կարոտելու,- Տիգրանը ոչինչ չպատասխանեց:- Աաաա՜, էս ամենալայն ժպիտն ա, որ դեմքիդ տեսել եմ մինչև էսօր:
Տիգրանի ժպիտն էլ ավելի լայնացավ:
– Ուրեմն, էսօր անելու ենք էն բոլոր վարժությունները, որոնք մինչ օրս արել ենք, որ համոզվենք` շտկումների կարիք կա՞, թե՞ չէ: Եթե որևէ հարց ունես դրանց վերաբերյալ, մի՛ հապաղի, տուր: Հա, էս գուլպաներիս վրա շատ ուշադրություն մի դարձրու: Ինչ-որ տարօրինակ չմշկող կատուներ են: Էդ էն դեպքում, որ կատուների հետ չունեմ: Օֆ… Ինչևէ: Սկսենք էս մեկից: Ռետինն անցկացնում ես ոտնաթաթի գնդիկի վրայով, երկու եզրերից ռետինե ժապավենը ձգած պահում ու ոտնաթաթը վեր ու վար անում: Յուրաքանչյուր ոտնաթաթով 10 կրկնություն ու երկուական մոտեցում: Էս վարժությունը կարևոր ա նրա համար, որ ամրանա սրունքիդ եռագլուխ մկանը: Այ սրանք,- ճտոց:- Երկվորյակ մկաններդ ու դրանց տակ գտնվող ձկնամկանդ, որոնք ապահովում են վազքդ ու ցատկդ: Դու հենց էս երկու ֆունկցիաների պահով դեռ շատ անելիք ունես, որովհետև մնացած առումներով համարյա ամբողջապես վերականգնվել ես:
Պարապմունքն ինչպես միշտ որոշեցին ավարտել Տիգրանի սիրած սպորտաձևով` ֆուտբոլով: Սկսեցին վազվզել: Մի քանի գոլից հետո, Տիգրանի դեմքը խոժոռվեց:
– Ի՞նչ եղավ,- հարցրեց ֆիզիոթերապևտը:
– Էլի ձախս ցավաց:
– Զարմանալի չի… Բարձրացրու դիր ստեղ,- ասաց Քերընը` նստելով Տիգրանի կողքին:
Տիգրանի Ձախ սրունքի աքիլեսյան ջլի գոգվածքը խճանկարի կտորի պես նստեց Քերընի ազդրային ուղիղ մկանի կորընթարդության վրա: Ջոանային այս անգամ չխնդրեց, որ գնա քսուքի հետևից: Իր գրպանից հանեց:
– Ոտնաթաթի տակի մաշկը մարդու ամենակոշտ մաշկն ա,- խոսեց Քերընը` քանդելով Տիգրանի ձախ ոտքնաթաթի վիրակապը:- Ակնհայտ պատճառներով: Հո չցավե՞ց,- Տիգրանը գլուխը տարուբերեց,- Հա, ու պատճառները ակնհայտ են. վերջապես մարդու ողջ քաշն իրա ուսերին ա կրում ու ամբողջ օրը դեսուդեն ա քարշ տալիս հաճախ կոշտ ու կոպիտ մակերեսների վրա: Այ իսկ ազդրիդ մաշկը փափկասուն կյանքի ա սովոր: Համենայնդեպս մինչև փոխպատվաստման վիրահատությունը: Բռնի ուժով պոկեցին ամենափափուկ մաշկը, տեղահանեցին խեղճին, տարան ու բրախեցին ամենադաժան տեղում: Ոտքի տակ ընկավ: Հիմա ճար չունի: Ուզած-չուզած պիտի կոփվի: Պիտի դիմանաս, Տիգրան ջան: Էս ցավերի առաջացումը քեզ չպիտի հետ պահի վարժություններից, ծանրաբեռնումից, վազելուց, սիրածդ ֆուտբոլը խաղալուց: Հակառակը. պիտի շարունակես սենց փորձությունների ենթարկես, որ հնարավորինս շուտ կոփվի: Այլապես կուշանա կոփումը, կերկարաձգվեն ցավերդ, վերքերդ հեշտ կվերաբացվեն, դժվար կփակվեն: Զգո՛ւյշ. սառն ա քսուքը: