Գյուղ բերող ճանապարհը, որով ես հազվադեպ եմ անցնում, մազերը ձիգ կապած աղջկա «բախտ» ասվածի նման է՝ միշտ ուղիղ, սպիտակ ավազով ծածկված, իսկ երկու կողմից բարձր եղեգներ են աճում, որոնց այրում են ամեն գարնանը, որ հանկարծ չճահճացնեն գյուղ տանող ոռոգման ջրի միակ առուն՝ կանալը։ Եվ այս ճամփի վերջում, ահա մեր գյուղը։ Ու էդպես ես ամեն անգամ գալիս եմ գյուղ ուղիղ էդ բախտագծով ու ամեն անգամ, անկախ ժամանակի ժլատությունից, գնամ եմ հորս գերեզմանին։
Օտարութուն. ահա թե ինչ եմ զգում ես, երբ մտնում եմ սփրթնած լռությամբ ու արևելք նայող գերեզմանաքարերով լցված այդ վայրը։ Ոչ մի անգամ չեմ լացել, չեմ ողբացել, բայց միշտ դատարկություն եմ զգացել ու զգում, երբ հայտնվում եմ այստեղ։ Չկա կորուստի զգացում. բայց ինչո՞ւ։ Իմ քառորդ դարից մի փոքր ավել ձգված հիշողության էջերում ես հորս հիշում եմ երկու անգամ։
Մի առավոտ, երբ շատ ցուրտ էր, նա վերցրեց կացինը, դրեց ուսին ու, փաթաթվելով հաստ քուրքով, դուրս եկավ տնից։ Ցուրտ էր այդ օրը, շատ ցուրտ, իսկ ինձ ջերմացերց հորս տված կապույտ թղթով փաթաթված կոնֆետը, որը գտավ իր քուրքի գրպանից ու տվեց ինձ՝ ցուցամատով կարմրած քթիս մեղմորեն կտացնելով, իսկ երկրորդ հուշը… այն ինձ հետ է, մի՛շտ. պարերազմից ուղարկած մի լուսանկար, որտեղ ավտոմատը պահել է ճիշտ այնպես, ինչպես այն ժամանակ՝ կացինը։ Ու վերջ…
Քառորդ դարս գլորվել է վաղուց, իսկ իմ հուշերը հորս մասին այնքան քիչ են, որ չեն կարողանում իմ աչքերից արցունք քամել, ստիպել, որ հասկանամ կորստի ամբողջական զգացումը։ Դրա փոխարեն միշտ իմ ականջներում հնչում է դատարկության երկար զնգոցը, որը ոչ մի բանով լցնել չի լինում։ Հորս մահից հետո հետմահու նրան ինչ-որ պարգև են տվել, մետաղի մի կտոր, որը, երբ մի օր նկարները նայելու ժամանակ ցած ընկավ, զնգաց ու արձակեց այն նույն ձայնը, որը հնչեցնում էր անհա՛ղթ դատարկությունը իմ ականջներում։ Ես չսիրեցի մետաղի այդ կտորը, իմ մանկության կիսատությունը ու խեղճությունը իր մեջ ամփոփոխ մետաղի կտորը, դատարկության անփոփոխ ներկայությունը իմ կյանքում ապահովող այդ կտորը։
Հորս գերեզմանի մոտ եմ կանգնած, քամին գերեզմանին փռած ծաղիկների թերթերի հետ է խաղում, սրբում փոշին գերեզմանաքարի վրայից, լցնում ոտքերիս։ Օրը մրսում է քամուց, կուրանում՝ փոշուց, վախենում՝ գերեզմանոցում տիրող սփրթնած լռությունից, բայց սարսափում է Վրոյից։ Ես էլ եմ սարսափում Վրոյից։ Ինչ ինձ հիշում եմ, հիշում եմ նաև նրան՝ իմ մանկության սարսափին, առասպելական Մեշոկ պապուն։ Նա միշտ այստեղ է՝ գերեզմանոցում, ու երբեք չի փոխվում. միշտ նույն փռչոտ դեմքն է, ժանգի գույն ունեցող մազերը, մազակալած դեմքին հազիվ նշմարվող մանր և ֆոսֆորային աչքերը, երբեք փոփոխության չենթարկվող շորերը։
Ժամանակին Վրոն Վրեժն էր, համալսարանի գներազանցիկ ուսանողը, գյուղի հպարտությունը։ Մեծ ու փոքր սիրում էին նրան, խորհուրդ հարցնում։ Առաջինն էր գյուղում, որ անգլերեն այնքան լավ է իմացել, որ գնացել է Անգիլիա՝ կոնֆերանսի։ Աշխարհ տեսած մարդ էր, մնացածների նման միայն ԽՍՀՄ-ի տարածքում չէր պտտվել, գնացել էր Անգլիա ու երևի էլի շատ տեղեր, բայց ո՜վ գիտի, այն ժամանկ գաղտնիք էր, հիմա էլ նա չի ասի, չի հիշում, չի կարող հիշել։
1988թ. սկիզբն էր, Սումգայիթ, Բաքվում հայեր էին կոտորվում, խառնվել էր ամեն բան, Վրեժը ինչ-որ իրարանցման մեջ էր, բայց գյուղում նրա գործի անունը չգիտեին, միայն փսփսում էին, որ լուրջ մարդ է, լուրջ գործ ունի։ Հետո հրապարակ, հետո Լենինական, Սպիտակ… Վրեժը ոչ մի բարեկամ չկորցրեց երկրաշարժից, բայց սգում էր, մանկան պես լաց լինում, առաջինն էր, որ իր տուն բերեց կես մնացած ու տունը կորցրած մի ընտանիքի, իսկ ինքը գնաց Լենինական՝ փլուզված տների քարերը սառած մարմինների վրայից վերցնելու։
Երկիրը դղրդում էր, ամեն օր մի սարսափելի լուր էր տեղ հասնում, ու պայթեց պատերազմը։ Վրեժը Երևանում էր ու հանկարծ հայտնվեց Ղարաբաղում։ Մեկ տարի նրանից լուր չեկավ, մի օր էլ, երբ պատերազմը դեռ չէր ավարտվել ու Աստված գիտեր՝ երբ կավարտվի, ինքը եկավ։ Չէ՛, չեկավ, բերեցին։
Մազերը երկարել էր ու ժանգի գույն ստացել, դեմքը ծածկվել էր մազերով, հազիվ էր նշմարվում աչքերը, որոնք անբովանդակ նայում էին մարդկանց՝ չճանաչելով երբեմնի ծանոթ ու հարազատ դեմքերը։ Հագի զինվորական զգեստները փոշոտված էին, խամրած։
Հետո, երբ ցավով լի ժամանակը անցավ, Վրեժը դարձավ Վրո՝ գյուղի ամենադժնի դեմքը՝ խելագարը։ Երբեք չբաժանվելով իր վերջին հանդերձից ու ամբողջ դեմքը ծածկող մազերից։ Միայն աչքերը ֆոսֆորային փայլ ստացան։ Վրոյին ափոոսանքով էին նայում գյուղի մեծերը, իսկ երեխաները, մեծերի աչքից հեռու, ծաղրում էին նրան, նրա գժությունը, անգո գոյությունը։
Պատմում էին, որ պատերազմի ժամանակ, երբ թշնամին ատամները կռճտացնելով հարձակվում էր մերոնց վրա, մի կույր գնդակ հազար կտորի է բաժանել Վրեժի գնդի երեխա- տղաներից մեկի գլուխը՝ մարմնի մնացորդները շպրտելով Վրեժի գիրկը։ Վրեժը սառել է, քարացել ու էդպես մնացել։
Վրոն հիմա գյուղում է։ Պատերազմը սպանել է նրա հոգին՝ կենդանի թողնելով մարմինը։ Չի կարելի ասել, որ նա չկա, բայց հակառակը պնդելն էլ է սխալ։
Վրոն հիմա իր պեսների կողքին է՝ գերեզմանոցում (մահացածներն էլ չկան, բայց կան, քանի դեռ հիշում ենք նրանց), ու միակ բանը, որով զբաղվում է, գերեզմաններ փորելն է՝ դրա դիմաց ստանալով հանգուցյալի հոգու հացից մի բաժին, որը, սովորաբար, հենց հանգուցյալինն է։
Վրեժը չստացավ պետությունից ինչ որ շքանշան, որը դատարկության զանգի զրնգոց կհաներ. նա զոհվածներից չէր։ Նրա միակ «շքանշանը» «գիժ» մականունն էր, երեխաների մանկության ահն ու սարսափը, մեռած հոգով, մոռացված կենսագրությամբ Վրոն։
Հորս գերեզմանի մոտ եմ կանգնած, քամին գերեզմանին փռած ծաղիկների թերթերի հետ է խաղում, սրբում փոշին գերեզմանաքարի վրայից, լցնում ոտքերիս։ Օրը մրսում է քամուց, կուրանում՝ փոշուց, վախենում՝ գերեզմանում տրիող սփրթնած լռությունից, բայց սարսափում է Վրոյից։ Եվ եկավ նա՝ Վրոն, որ հիշեցին, որ… դատարկությունը երկու երես է ունենում։
