Ժամանակի հետ հասկանում ես,
որ դեպքերն արագացնելը կամ
ստիպելը, որ շուտ պատահեն,
կհանգեցնեն, որ վերջում չի լինի
քո սպասածի պես:
Հանդիպել եմ Անահիտին։
Կապույտ աչքերը փայլում են։ Ասում է, որ շատ էր կարոտել ինձ։ Փորձում եմ հիշել՝ երբ էինք վերջին անգամ իրար հանդիպել. չի ստացվում։
Անահիտը հագել է իր հերթական երկար զգեստը, որը երևի մետաքսից է. ինձ թվում է՝ սխալվում եմ. ես չգիտեմ մետաքսը որն է ու չգիտեմ՝ իմ իմացածը մետաքս է, թե չէ։ Ամեն դեպքում Անահիտի զգեստն էն կիսափայլուն, շատ թեթև, թվացյալ՝ շատ բարակ կտորից է, կիսաթափանցիկ. քամու շրշյուն՝ երկու երերում օդում, երկու ալիք՝ զգեստի փեշից մինչև գոտկատեղ։
Անահիտի թշերը կարմրել են, որովհետև երևի դրսում մրսել է մի փոքր, ի վերջո աշուն է։
Անահիտը հարցնում է՝ ինչ կա կյանքումս, ինչ եմ անում, ինչով եմ զբաղված։ Ես ինձ դնում եմ իմ երազած մտածողներից մեկի տեղը ու ասում.
-Գիտե՞ս Ան, կենցաղը մեզ հաղթում ա։ Կենցաղը մեզ հաղթում ա յուրաքանչյուր պահի, կենցաղը մեզ դարձրել ա իրանց պես,- գլխով ցույց եմ տալիս պատուհանից դուրս։
-Մի ասա։ Ինչ տխուր ա։
-Գիտե՞ս, առաջ ես կարծում էի՝ իդեալական ժամանակներում ենք ապրում գրելու համար։ Գրականությունը ահռելի անկումից նորից ուզում է վեր բարձրանալ, գոնե մե՛ր՝ հայ գրականությունը։ Ու մենք երևի կդառնանք թույն տպեր, ձիգ գրականություն կստեղծենք։ Բայց չէ, Ան, կենցաղը մեզ հաղթում ա։
-Ի՞նչ ես հասկանում կենցաղի տակ։
-Կենցաղի տակ էս մեր ամենօրյա գործերն են, ամենօրյա մտածմունքները, ամենօրյա հանդիպումները, մեր առօրյան, ես ու դու՝ էս մեր խոսակցությամբ։ Կեցությունը բավարարելու ձգտումը՝ ի վերջո… կենցաղը, Ան, կենցաղը…
Չես պատկերացնի՝ վերջին անգամ երբ եմ գրել։ Կամ չգիտեմ, հնարավոր ա՝ պատկերացնես։ Երկու-երեք ամիսը մի անգամ, մի քանի տող, սեփական տողերի հանդեպ ունեցած բացարձակ հակակրանք, բացարձակ անփույթ մտքեր։ Զզվելի վիճակ ա, Ան։
Մի քանի վայրկյան միտքը մնում է կիսատ, ու միտքս կապ չունի խոսակցության հետ, բայց խոսակցությունը չի բռնում միջավայրին, տրամաբանություն չկա մտքերի մեջ։ Սկսում եմ կարդալ Չարենցից մի քանի բան, ուզում եմ բացատրել իրեն, որ անհավանականորեն կարևոր է ճիշտ շեշտադրությունը բանաստեղծությունը հասկանալու համար, որ բանաստեղծությունը հենց ռիթմ է, որ Չարենցի շեշտերը ճիշտ պիտի դնես, որ հասկանաս, որ լսես, որ լսվի։
Չգիտեմ՝ ինչի եմ խոսում դրա մասին։
Հետո ասում եմ.
-Լավ, էս տղերքից հետո ինչ գրենք, ով ենք մենք, լուրջ։ Ինձ մեկ-մեկ հետաքրքիր ա լինում՝ իրենք, որ դեռ մեր թայ էին ու կարդում էին, տեսնես անզորության զգացողություն չէի՞ն ունենում. ինչ էին մտածում. մտածում էին, որ ավելի լա՞վն են, թե՞ ուղղակի սովորում էին, չհավատալով առաջ գնում։
Էն օրը մի աղջկա հավանեցի զուտ նրա համար, որ Կերուակի անունը տվեց…
Բիթնիկներ…
Նորոյին եմ կարոտել, չեմ էլ հիշում՝ երբ ենք տեսել իրար։
Արամի հետ խոսակցություններն եմ կարոտել. ժամերով՝ փարիզյանում։
Խնդիրների շուրջ, գրականության շուրջ, մենք՝ մեր շուրջ, շուրջ կամ հենց դրանք։
-Գրքի՞ցդ ինչ կա։
-Չեմ հասցնում։ Վախվորել եմ, դիրքավորվել։ Էս դիրքավորումը ինձ դուր չի գալիս։ Արդեն պաշտպանվում եմ։
Ուզում եմ մի քանի շաբաթ Հայաստանից դուրս գնալ։ Ինձ թվում է՝ կօգնի, կհանի էս լճացումից։ Գիտե՞ս՝ ինչի չեմ կարում գրեմ էլ. որովհետև չեմ ապրում։ Ոչ մի բան տեղի չի ունենում, ապրում չկա, զգացողություն չկա։ Դառել եմ հոտառությունը կորցրած շուն, առանց փետուրների ծիտ, անպետք վիճակ ա։ Ու քանի որ ոչ մի նոր զգացողություն չկա, իրականության զգացողություն չկա, էսպես միշտ՝ հա դեպի ներս, հա դեպի ներս ու հետ, հետ, հետ։ Մինչև մանկություն։ Բայց քանի որ բախտս բարել է՝ ծնվել-մեծացել եմ գյուղում, ու քանի որ, այնուամենայնիվ, բախտս չի բերել՝ Հրանտն ու Վանոն էլ են մեծացել գյուղում, ու քանի որ մեր բոլորի բախտը չի բերել՝ էն ժամանակվա ու հիմիկվա գյուղը գրեթե նույնն է, ուրեմն ես կրկնվում եմ։ Ես չեմ էլ կրկնվում է։ Ես էդ նույն գյուղի մասին բան չունեմ գրելու, տո որ գրեմ էլ, ինչքան էլ ինքս ինձ սիրեմ, մեկ է՝ Հրանտից լավ չեմ գրի։
Ու հիշողության գրականությունը արդեն պառավել է, վերհուշի գրականությունը սպառվել է ու էլ չի ժպտա ինձ։
Ասում եմ՝ տեսնես իրենք որ կարդում էին, ասենք՝ Հրանտը կարդում էր Բակունցին, ի՞նչ էր զգում. ազդվու՞մ էր, կռվո՞ւմ մտքում, թե՞ լսում ու ոչինչ չէր զգում։ Բա ես որ կարդում եմ Հրանտին, ինչի՞ են չոքերս թուլանում, ինչի եմ խիղճս զգում փորիս մեջ՝ չգիտեմ էլ՝ որտեղ խցկած։
Չէ, վերհուշի գրականությունը գոնե էս պահին էլ հետաքրքիր չի։ Գյուղինը որ՝ հաստատ։
-Տիկոյին տեսե՞լ ես։
-Հա, երեկ։ Արիստոկրատիզմի դրսևորում (թեթև խնդում եմ), վզին էլ մի փողկապանման բան կապած (Տիկ, եթե կարդաս, ներող, չգիտեմ՝ դրա անունն ինչ ա)։ Մեր հասարակությունից դուրս մղված, բայց հասարակության մեջ բերդացած մի մարդ։ Ձեռքերը մեխած մեջքի հետևը՝ իբրև թե՝
Ես գնում եմ ո՛չ ձեռքերով,
Ո՛չ ձեռքերով ու ոտքերով,
Ձեռքերը իմ հետև գցած,
Իսկ գլուխս՝ վառ մտքերով։
Չգիտեմ, Տիկոն լավն ա, դեմք ա։ Ասում էր՝ ուզում ա նորից գնա Պետերբուրգ, կարոտել ա Պարսկաստանը, բայց գնալու ա Պոլիս։ Հա, լուրջ։ Ես էլ բան չհասկացա։ Ոնց որ ասեր՝ ես սիրում եմ Աննային, ամուսնացա Անիի հետ, բայց քնում եմ Անահիտի ծոցում (խնդում եմ)։ Երևի ստեղ էականը ոնց տեղանունների, էնպես էլ անձնանունների առաջին տառերի մեջ ա. Պիծեռ, Պարսկաստան, Պոլիս – Աննա, Անի, Անահիտ։
Ահ։ Ապրում ենք էլի։
-Լավ ա՝ քեզ տեսա։ Կարոտել էի շատ։
-Դե, մեկ-մեկ մենք էլ պիտի մոնոլոգից անցնենք դիալոգի։ Զրուցակից ա պետք, թե չէ՝ կենցաղը կհաղթի մեզ։
Հա, հա, կենցաղը կհաղթի մեզ։
Էլ չենք կարում գրենք։
-Ուզում ես գրե՞ս, դե գնա ու գրի էսօրվա մեր խոսակցության մասին։
Ես հուսահատ ծիծաղում եմ։
***
Մեկ մեկ ես հագնում եմ հին կոշիկներս, շրջում մի փոքր, բնակարանի մի պատից մյուսը քայլում։ Կոշիկները սկզբում ընդդիմանում են, չեն ցանկանում ինձ հետ կապ ունենալ. կոշիկներիս ներսը քանդուքարափ է եղած, ոտքերս խորդուբորդվում են սկզբում։ Մի քանի պտույտ տալուց հետո նրանք ինձ հարազատանում են, փափկում, լսում ինձ։
Հին կոշիկներս ես գնել եմ առաջին աշխատավարձով։ Առաջին աշխատավարձով ուրիշ ոչինչ չեմ գնել, միայն կոշիկներ, շագանակագույն կաշվե կոշիկներ, թանկ կոշիկներ, որոնք սկզբում մարդկանց ուշադրությունը միանգամից սևեռում էին դեպի ինձ, որոնք ինձ ինքնավստահություն էին տալիս, որոնց պատճառով ինձ շատ էին ժպտում, ողջունում լավ ճաշակս՝ չիմանալով, որ ես օրերով ստիպված էի հաց ուտել միայն մեկ անգամ և այն էլ տանը, որ ես ստիպված էի բավարարվել միայն ձվածեղով ու հենց ի՛մ սարքած ձվածեղով։
Կոշիկներս ինձ հիշեցնում են իմ ճանապարհը, ու ես երես չեմ թեքում իմ ճանապարհից։ Չէ, ես երեք չեմ թեքում իմ ճանապարհից, որովհետև արդեն մաշված ու հին դարձած իմ կոշիկները դեռ դրված են մուտքի դռան մոտ, նրանք դեռ շարունակում են ինձ հարազատ չընդունել, քանի դեռ իրենց չեմ հագել ու չեմ հիշել իրենց փափկությունը գոնե տասը րոպե։
Ես սիրում եմ իմ հին կոշիկները։
Ուզում բոլոր ինձ ճանաչողներն իմանան. ես միշտ չի, որ եղել եմ լավ վիճակում, միշտ չի, որ հագել եմ միջին որակի պիջակներ, հետաքրքիր կոշիկներ, միշտ չի, որ ծխել եմ լավ սիգարետ կամ սրճել եմ լավ սրճարաններում…
Առաջին կուրսի վերջում ես վատ վիճակում էի։ Օրեկան ճամփածախսից զատ՝ ոչինչ չունեի։
Ես հիշում եմ՝ երբ սկսեցի ծխել, մեր կուրսի աղջիկները (էնպես չի, որ հատուկ եմ ասում՝ աղջիկները. ուղղակի մեր կուրսում շատ տղա չկար) գումար էին հավաքում, որ ես սիգարետ ծխեի։ Էսպես տասը-քսան դրամներ խնայելով ես ծխում էի իմ վատ վիճակի համար։
Երբ աշխատանքի ընդունվեցի, սկսեցի նորմալ փող աշխատել, ու առա կոշիկներս։ Էդ կոշիկներով ես մի քիչ ինձ լավ զգացի, մի քիչ պարծեցա, մտածեցի՝ կապիտալ եմ հետ գցել։ Ու էս կոշիկները ես դեռ սարքել կտամ ու նորից կհագնեմ։
***
Կյանքում գոնե մեկ անգամ ռիսկ հավաքի մեջդ ու ինքդ քեզ ասա լեզվիդ եկածը, մտքիդ եղած-չեղածը, կարողությանդ ներածին չափով կամք հավաքի ու ասա, որ դու չորս պատ եղած հիմարի մեկն ես, որ կորցրել ես ունեցածդ հնարավորությունները, որ չես օգտվել ժամանակիցդ, որ օգտվել ես հարմար առիթներից, որ թքած ունես բոլորի վրա բացի քեզնից, որ չես հասցնում ոչ մի բան, որ հասցնում ես միայն երազել, որ չես կարողանում երազել, որովհետև գիտես՝ կյանքը գրքերի ու գրականության պես չի, ապուշ, ու էստեղ ամեն ինչ քո ուզածով չի լինելու։ Որ էստեղ ուզածիդ հասնելու համար օր ու գիշեր պիտի աշխատես, չարչարվես ու քրտինք թափես, մի քիչ էլ արյուն թափես, որ ստացվի։ Դու գրքի հերոս չես, ու առհասարակ դու հերոս չես, դու հակահերոս էլ չես, դու ոչինչ ես։
Տարբերվելու քո ձգտումը քեզ չորս պատ է արել, գցել է անկյուն։ Տարբերվելու քո ձգտումից դու կուչ ես եղել։ Էդ չորս պատն անթափանց են, հացդ չոր է արդեն, ջուրդ խմել ես։ Էլ չես մեռնի, կամ կմեռնես ավելի շու՛տ։
Էդ չորս պատից էս կողմ դու մենակ ես, չորս պատից ներս գոնե ինքդ քեզ ունես։ Վարորդը ինչ արագ է քշում տաքսին։ Դու նստել ես հետևում ու ծխել չես կարող։ Վարորդն անզգույշ է, վարորդը շտապում է, վարորդի քունը տանում է, բայց տալիս ես չնկատելու, որովհետև ունես մտքում էն զգացողությունը, երբ քո աշխատանքի մեջ քեզ նկատողություն են անում, աշխատանքդ գնահատում թերի, դու պայթում ես։
***
Ու այնուամենայնիվ, ներկայի հետ համերաշխություն չունենալը, անցյալում ինչ-որ բան գտնելը, դա նորից ու նորից քչփորել, պատասխաններ փնտրելը, մեղավորներ գտնելը, ապառնիի վերաբերյալ կանխատեսումներ անելը ու ապառնին տեսնելու ձգտումը ստիպում են մտածել շատ բաների շուրջ։ Կամայական կետերը՝ անցյալում կերտված, կամայական կետերը՝ ապառնիում… կետերը կախվել են մեզնից, կետերը կերտում են մեր դեմքն ու դիմագիծը։ Կյանքը կամայական կետերից դուրս, կետերի հանդեպ միջանկայլություն ունեցող երևույթ է։ Կյանքը ընթացքն է էդ կետերից դուրս մնացած։
Ու ինձ մեկ՝ կկարդաս դու ինձ, թե չէ։
Ես ուղղակի ժպտում եմ քո դեմքին ու չեմ ակնկալում քեզնից ոչ մի բառ, ոչ մի միտք ու զգացում։
Վ.Պ.-ն ասաց՝ սովորեցի չակնկալել արածներիս համար որևէ բան։ Հասկացա՝ երևի դա է սիրելը։
