ՇԱՐԺՄԱՆ ԵՐԿՈՒ ԸՆԹԱՑՔ. ՊՈԵԶԻԱ ԵՎ ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԹՅՈՒՆ
(Իբրև առաջաբան)
Ստորև ներկայացվող երկխոսություն-հարցազրույցն անցկացվել է արդի հայ նշանավոր բանաստեղծ, գրականագետ և թարգմանիչ Հենրիկ ԷԴՈՅԱՆԻ հետ 1981 թվականին («Գրական թերթ» 17 ապրիլի, 1981 թ.): Այն կարելի է համարել Հ. Էդոյանի «առանցքային ինքնաանդրադարձի» դրսևորում (հետաքրքիր է, որ այս երկխոսություն-հարցազրույցը դուրս է մնացել նրա հոդվածների ժողովածուից): Ըստ այդմ՝ կարևոր է մի քանի դիտանկյուններից:
Առաջին՝ հարցազրույցն ուշագրավ է հատկապես այն դիտանկյունից, որ այստեղ արդեն իսկ առկա են բանաստեղծության էդոյանական ընկալման հանգույցները, որոնք վկայում են արդեն կայացած պոետի մասին: Այլ կերպ ասած՝ «Շարժում դեպի պոեզիան» այն նախաքայլն էր, որը պոեզիայից տանելու էր դեպի հավասարակշռություն (և պատահական չէ, որ 28 տարի անց հրատարակվող հոդվածների ժողովածուն արդեն կկրի «Շարժում դեպի հավասարակշռություն» խորագիրը):
Երկրորդ՝ արժեքավոր են 1960-70-ական թթ. պոեզիայի մասին ընդհանրացումները:
Երրորդ՝թեպետ արդեն անցել է 32 տարի, սակայն երկխոսություն-հարցազրույցում պոետի կողմից առաջադրված շատ դրույթներ ու պատկերացումներ նաև մեր օրերում մնում են արդիական և հրատապ: Ավելին՝ արդիական են ոչ միայն թեմաներն ու հիմնահարցերը, այլև Հ. Էդոյանի մոտեցումներն ու մեկնաբանությունները:
Այսպես՝ ուշագրավ է մինչ օրս տեղի-անտեղի «երիտասարդական» կոչվող պոեզիային Հ. Էդոյանի տված դիպուկ ձևակերպումը. «Ինձ թվում է, որ «երիտասարդական» բառն արդեն անախրոնիկ երանգներ է ձեռք բերում, քանի որ դա վերաբերում է ոչ այնքան մեր պոեզիայի հասակին, որքան բնույթին»: Ընդ որում՝ «Յուրաքանչյուր սերունդ փորձում է իր ուժերը, գտնում է ինքն իրեն և նորից կորցնում, իսկ ժամանակը նրա միջոցով գնում է առաջ»: Եվ կամ՝ կարևորելով պոեզիայի սոցիալական նշանակությունը՝ միևնույն ժամանակ շեշտադրում է, որ «իր ժամանակի ձայնը լինելով հանդերձ, պոեզիան իր ստրուկտուրայի մեջ վերակառուցում է իր ժամանակի ստրուկտուրան, որը տվյալ պահին այնպիսին է, ինչպիսին պոետական ստրուկտուրան է, որը մի անգամ ստեղծվելով, այլևս իր արտաքին կառուցվածքի մեջ որևէ փոփոխություն չի կրում և հետագա ժամանակներին ներկայանում է այդ տեսքով»:
Երկխոսություն-հարցազրույցում առկա են բազմաթիվ այլ հրատապ ու արդիական հիմնախնդիրներ ևս: Դրանցից հատկապես կարելի է առանձնացնել բանաստեղծ և քննադատ փոխհարաբերության, կոնկրետ և հավերժական ժամանակների, ինչպես նաև «ընդհանուր կատեգորիաների ոլորտի» փոխհարաբերության, «պոետական վիճակների» և «ողբերգական կեցվածքների» հիմնախնդիրները:
Նրա այս ընդհանրացումների մեջ առկա են համաշխարհայինի և ազգայինի բաղադրիչներ, որոնք հետագայում պետք է վերաճեն անհատական ոճի ու ռիթմի: Այդ բազմաձայնության մեջ, այդուամենայնիվ, կարելի է առանձնացնել ՇԱՐԺՄԱՆ հիմնական երկու ընթացք. մեկը՝ դեպի ՊՈԵԶԻԱ, մյուսը՝ դեպի ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԹՅՈՒՆ: Շարժման այս երկու ռիթմերի շնորհիվ է, որ Հ. Էդոյանի խոսքին, պոեզիային և աշխարհայացքին հաղորդվում է ճկունություն: Ըստ այդմ՝ մենախոսությունն ու երկխոսությունը վերածվում են բազմախոսության: Բայց դա արդեն այլ թեմա է:
Թվայնացումը և առաջաբանը՝ ԹՈՆԴՐԱԿԻ
ՇԱՐԺՈՒՄ ԴԵՊԻ ՊՈԵԶԻԱՆ
Բանաստեղծ Հենրիկ ԷԴՈՅԱԻՆ և քննադատ Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆԻ երկխոսությունը
Պ. Դ. – Ահա իմ սեղանին է քո «Պատկեր և կեսօր» երկրորդ ժողովածուն: Նախ՝ որպես ընթերցող ինձ համար ուրախալի է նշել, որ քո առաջին՝ «Անդրադարձումներ» գրքից մոտ մեկ տասնամյակ հետո երկրորդ ժողովածուի ծնունդը եղավ բնական ու ժամանակին: Ասենք՝ ոչ միայն քո, այլև քո մյուս սերնդակիցների: Նշանակում է, մեր գրական մթնոլորտը աստիճանաբար «մարսում է» երիտասարդական կոչվող պոեզիայի նկատմամբ ծայրահեղ (դրական կամ բացասական) դիրք բռնած ընթերցողներ (նաև քննադատներ), այնուամենայնիվ, նկատելի միտումը շարժումն է ԴԵՊԻ այդ պոեզիան:
Հ. Է. – Ինձ թվում է, որ «երիտասարդական» բառն արդեն անախրոնիկ երանգներ է ձեռք բերում, քանի որ դա վերաբերում է ոչ այնքան մեր պոեզիայի հասակին, որքան բնույթին: Եթե մինչև հիմա շեշտը դրվում էր տարբերությունների, ապա այժմ պետք է դրվի ընդհանրությունների վրա, իհարկե, առանց կամայականությունների և բռնազբոսիկության: Իմ կարծիքով, այդ «պայքար» բառը նույնպես շատ է չարաշահվում, ես համաձայն չեմ դրան, քանի որ նկատելիորեն փոխվել է դրա իմաստը:
Պ. Դ. – Քննադատ Ա. Թոփչյանը իր «Բառի սահմանները» գրքում կարծես հակված է այն մտքին, թե 60-ական թթ. կեսերին բանաստեղծական նոր սերնդի բանավեճի հիմնական սլաքն ուղղված էր ոչ այլ ինչի, քան գրական էպիգոնության դեմ: Իմ կարծիքով, այսպիսի մոտեցումը նվազեցնում է այդ սերնդի դերն ու նշանակությունը ժամանակակից հայ պոեզիայի զարգացման ընթացքի մեջ, շեղելով նրան իր բուն նպատակը բանաստեղծության ձևի և բովանդակության, ավելի ճիշտ՝ բանաստեղծական մտածողության վերաբերյալ մինչ այդ եղած պատկերացումների հաղթահարման փորձն էր:
Հ. Է. – Խոսքն, անկասկած, գնում էր սկզբունքների բախման մասին, իսկ էպիգոններ հայտնվում են բոլոր ժամանակներում: Ալ. Թոփչյանն ինքը այդ սկզբունքների ամենաջերմ պաշտպաններից է (ժամանակին՝ միակը), որը նա ցույց է տվել իր բազմաթիվ հոդվածներում: Այդ գրական բանավեճը, իհարկե, ավելի մեծ նպատակներ ուներ, քան էպիգոնության հարցն է, բայց այդ «էպիգոնությունը» գրական շարժման դեմ հաճախ ավելի կատաղի պայքար է մղում, քան կարելի է ենթադրել: Այսպես թե այնպես, մեր սերունդը ստիպված էր բանավեճ մղել բոլոր ուղղություններով՝ և՛ քարացած պատկերացումների, և՛ իրենց դարն ապրած ձևերի ու պատկերների, և՛ բանաստեղծության ժամանակավրեպ ըմբռնումների, և՛ էպիգոնության, և՛ գորշության… 60-ականների սկզբներին գրած մեր բանաստեղծությունները պարզապես նոր ժամանակի ոգով ապրելու և դրա համապատասխան ձևերը գտնելու արտահայտություններն էին:
Պ. Դ. – Հենց դրանով էլ պայքարի մեջ էին մտնում բանաստեղծական նախկին մտածողության և ըմբռնումների հետ: Եվ, ի վերջո, դա նաև բնական է ու օրինաչափ: Իր ծայրահեղություններով հանդերձ, շատ ավելի թարմ ու առողջ, քան հանդարտ ու անվրդով հավատարմություն:
Հ. Է. – Այո՛, բայց ոմանք այդպես չմտածեցին: Մի շարք քննադատներ, առանց խորանալու էության մեջ, հենց այնպես, հապշտապ, «ոտքի վրա» դա կնքեցին «ձևապաշտություն» տերմինով՝ ապակողմնորոշելով շատերին:
Մի քանի «ակտիվ» քննադատների պատճառով որոշ մարդիկ սկսեցին ինչ-որ սարսափ զգալ «ժամանակակից» բառից, գերադասելով նավարկել անցյալի (պարզ է, ոչ հեռավոր անցյալի, այլ նրա, որ դեռ աչքերի առջև է) ապահով ջրերի մեջ, կարծելով, թե անցյալը դուրս է ժամանակից: Բայց կյանքն ու ժամանակը գտնվում են նաև անցյալում: Հոմերոսը, Շեքսպիրը, Թումանյանը, Տերյանը և մյուսներն այժմ էլ պայքարում են մեր աշխարհում, ձգտում «ժամանակակից» լինել, որովհետև հակառակ դեպքում նրանք պարզապես չեն լինի, ինչպես կենդանի հեղինակներից նրանք, ովքեր ձգտում են «ժամանակակից» չլինել, այսօնքն՝ պարզապես չլինել:
Պ. Դ. – Իրոք, ժամանակը, մե՛ր ժամանակը՝ այսօրվա գրականության այդ ամենամեծ հերոսը, չափազանց դժվար է տրվում տեսական վերլուծության: Բայց պարզ է մի բան. Հենց նրա՝ հավերժ ընթացքի մեջ գտնվող այդ ժամանակ-հերոսի ուսերին է ծանրանում այսօրվա մարդու հոգեկան ու մտավոր աշխարհներում կատարվող ամենամեծ «մեղքերի» բեռը: Փոխվում են մարդու աշխարհզգացողությունը, բարոյական ըմբռնումները, նաև՝ բանաստեղծական մտածողությունը …
Հ. Է. – Միայն թե, չի կարելի ուղիղ գիծ անցկացնել մեր դարի և պոեզիայի ընդհանուր պրոցեսների միջև: Ժամանակի էական հատկանիշները ոչ թե նախորդում են բանաստեղծական նոր մտածողության պահանջին, այլ հանդես են գալիս միաժամանակ, փոխադարձաբար ազդելով մեկը մյուսի վրա: Եվ, իմ կարծիքով, հենց սա է պոեզիայի ստեղծագործական ֆունկցիան՝ ստեղծվելով ժամանակից, նա միաժամանակ ստեղծում է նրան:
Պ. Դ. – Սակայն քո դատողության մեջ զգացվում է նաև պոեզիայի ու ժամանակի, այսպես ասած, ստեղծագործական ֆունկցիաների միջև հավասարման նշան դնելու միտումը: Մինչդեռ դրանք նույնական չեն և չեն կարող լինել:
Հ. Է. – Անշուշտ, ես չեմ անտեսում պոեզիայի սոցիալական վիթխարի նշանակությունը: Բայց, իր ժամանակի ձայնը լինելով հանդերձ, պոեզիան իր ստրուկտուրայի մեջ վերակառուցում է իր իր ժամանակի ստրուկտուրան, որը տվյալ պահին այնպիսին է, ինչպիսին պոետական ստրուկտուրան է, որը մի անգամ ստեղծվելով, այլևս իր արտաքին կառուցվածքի մեջ որևէ փոփոխություն չի կրում և հետագա ժամանակներին ներկայանում է այդ տեսքով: Ինչպես Հայնեն էր գրում պոեմներից մեկում՝ Դանթեի դժոխքն ընկածներից ոչ մեկը այլևս այնտեղից դուրս գակ չի կարող: Ելնելով հենց իր այդ ստեղծագործական ֆունկցիայից, պոեզիան իր մեջ կրում է տվյալ ժամանակի դեռևս թաքուն, անհայտ, չբացահայտված շերտը, որն ինտուիտիվ կերպով արտահայտվում է պոեզիայի մեջ և ժամանակը մոտեցնում մեր գիտակցությանը: Առանց ներքին բազմաշերտության, պոեզիայի համար դա կդառնա պարզապես անմատչելի խնդիր:
Պ. Դ. – Պոեզիայի միաշերտ պատկերացումն, իհարկե, հեռու է ճշմարտությունից: Բայց նրա շերտերի բնույթի և հարաբերականության հարցը ես փոքր-ինչ այլ կերպ եմ պատկերացնում: Եթե, պայմանականորեն ասած, առաջին, վերին շերտը սերտորեն կապված է տվյալ ժամանակին, սերում է նրանից, բազմակողմանիորեն արտացոլում այն և նպաստում նրա առաջադիմությանը, ապա երկրորդ, ներքին շերտը, որ ավելի է, քան կոնկրետ կամ փոքր ժամանակը, բովանդակում է ոչ թե «իր ժամանակի դեռևս թաքուն, անհայտ, չբացահայտված շերտը», այլ այն ընդհանուրն ու էականը, որ վերաբերում է մարդկային գոյության խորունկ խորհրդին, մարդու հոգեկան անսպառ հնարավորություններին, գեղեցիկի, ազատության իդեալներին, որոնք պատկանում են հավերժական ու մեծ ժամանակին, բայց դրսևորվում յուրաքանչյուր ժամանակի մեջ ու միջոցով:
Հենց այս երկրորդ շերտն է ահա, որ անշեջ է պահում իսկական մեծերի՝ Թումանյանի, Չարենցի, Տերյանի և մյուսների ստեղծագործությունը, ամեն ժամանակի, ամեն սերնդի առաջ բացվելով նոր խորքով ու ջերմությամբ:
Հ. Է. – Այո՛, բայց այդ շերտերը պետք է ներդաշնակ լինեն: Օրինակ, Մեծարենցի պոեզիան՝ այդքան կոնկրետ և այդքան համընդհանուր. Նրա յուրաքանչյուր բանաստեղծության մեջ բաբախում է իր կոնկրետ ժամանակը և այն, այսպես կոչված, հավերժականը, որ հոսում է այդ կոնկրետ ժամանակի միջով՝ նրանից ստանալով իր դեմքն ու մարմնավորումը և նրան հաղորդելով ոգի ու էներգիա: Թույլ գործերը, սովորաբար, տառապում են այդ երկու շերտերի աններդաշնակությամբ:
Պ. Դ. – Չարենցից հետո հայ պոեզիան ոգեկան խորունկ ոլորտներին մոտեցնելու ձգտումը հանգիստ չէր տալիս Պարույր Սևակին: Նույն մտահոգությունը կենսական լիցք է հաղորդում նաև Սևակի մյուս սերնդակից բանաստեղծների այսօրվա որոնումներին: Հիշենք Վահագն Դավթյանի խոստովանություններից մեկը՝ «… Աշխատելով նոր գրքի վրա, ես ներքին մի մղումով ձգտում եմ գնալ դեպի ոգեղեն պոեզիայի ոլորտները: Գուցե դա նրանից է, որ մեր օրերում նյութը, բացելով իր գաղտնիքները, մեզ համար առավել խորհրդավոր է դառնում, նրանից, որ ժամանակի ու տարածության մեր անսահմանորեն փոխված պատկերացումներին եկել է գումարվելու դարիս մեծագույն գյուտը՝ մարդկային գեների առեղծվածը …»:
Ես կարծում եմ, որ ժամանակն է տեսնել նաև ուղղությամբ «երիտասարդական» կոչվող մեր պոեզիայի ջանքերը, հատկապես ուզում եմ շեշտել այդ պոեզիայի ներքին անհանգիստ, դինամիկ վիճակը՝ ուղղված գոյության հավերժ հոգեբանական ընկալմանը: Իսկ շարժումը, հոգեկան ընկալմանը:
Իսկ շարժումը, հոգեկան շարժումը հենց այն անհրաժեշտ պայմանն է, որով կատարվում է անցումը բանաստեղծության մի շերտից մյուսին՝ կոնկրետ իրականից ընդհանուր-հավերժականին, որը կարող է ըմբռնվել և ապրել որպես խորունկ վիճակ, հարուստ պահ: Ահա թե ինչու այս պոեզիայում այդքան մեծ է պահի, ժամի, ժամանակի տարողունակության շեշտադրումը: Աշխարհզգացողության այս կերպն անպայման լայնացնում և խորացնում է պոեզիայի սահմանները, ազատում նրան գետնատարած զգացմունքների ու մտքերի թարգմանի դերից:
Հ. Է. – Միայն թե այն չպետք է կտրվի այդ «վիճակից», «հարուստ պահից», հակառակ դեպքում բանաստեղծությունն ընկնում է ընդհանուր կատեգորիաների ոլորտը, ուր ոչնչանում է կոնկրետ իրավիճակը, այսինքն՝ բանաստեղծական ինֆորմացիան: Ինձ համար, ճիշտն ասած, անհասկանալի են այն բանաստեղծությունները, որոնք գրվում են նախապես ելնելով արդեն պատրաստի ինչ-որ մտքից:
Պ. Դ. – Շարունակեմ: Այս պոեզիան իր մի թևով մեզ տանում է մինչև իրական-առարկայական գոյության և ներքին թռիչքի՝ տիեզերական գոյության լարված հարաբերակցությունը, աշխատում մեր ընկալումները պահել այս ոլորտում, ուր առարկան, մարմին՝ մտքի կամ հոգեկան շարժման շնորհիվ կորցնում է իր առարկայական որոշակիությունը և գոյությունը շարունակում տարածության անհունի մեջ: Դու, օրինակ, գրում ես.
Տարածությունն իմ կողմից ընդհատված,
Իմ գործերի զարգացումն է պարզապես…
Մարմին
Կամ՝ չի ավարտվում
Սեփական պատկերներում,
Ուղիղ գծերը փողոցի
Նրան տանում են դեպի անվերջություն,
Դեպի միացումը այլ պատկերների …
Նման օրինակները բազմաթիվ են ոչ միայն քո բանաստեղծություններում: բայց ես վերջակետ եմ դնում տեղի սղության պատճառով: Ավելացնեմ միայն, որ այս պոեզիային բնորոշ ներքին լարվածությունը առաջանում է կոնկրետի ու հավերժի միջև քնարական հերոսի հոգեկան տատանումներից: Ազատվելով իրական-առարկայական գոյության կապանքներից, ձգտելով հաղորդակցվել ոգեկան ոլորտներին, հերոսը, սակայն, կանգնում է ՀՈՒՇԸ հաղթահարելու պրոբլեմի առջև.
մինչ ես իմ դիմակն եմ դնում անձրևի
և անցյալի վրա, ծառերից ներքև
իր մարմինն է փնտրում
հուշը – իմ միակ տեսանելին:
Եվ ահա, ինձ համար չափազանց կարևոր է թվում այս անցումային պահի գնահատությունը: Յուրատեսակ երկընտրանքի առաջ կանգնած հերոսը ինչպե՞ս է լուծելու սուբյեկտիվի և օբյեկտիվի, իրականի և հավերժականի պրոբլեմը:
Հ. Է. – Այդ հարցի պատասխանը շատ տարողունակ է, բայց ես կփորձեմ նշել հիմնականը: Ըստ էության, պոեզիան ձգտում է «պոետական վիճակների» արտացոլմանը:
Պ. Դ. – Քո «Պատկերներ և կեսօր» ժողովածուից հիշում եմ այսպիսի մի տող՝ «Ես ոչ թե ցանկություն եմ արտահայտում, այլ վիճակ»:
Հ. Է. – Այս «պոետական վիճակ» արտահայտությունը գործածության մեջ դրվեց 70-ական թթ. սկզբներին: Դա նշանակում էր, որ մեր պոեզիան դառնում էր ավելի օբյեկտիվ, ոչ անձնական: «Պոետական վիճակը» ուղղված է ոչ թե դեպի ցանկությունը, որ ավելի սուբյեկտիվ բնույթ ունի, այլ դեպի ցանկության առարկան: Բանաստեղծը ցույց է տալիս իրերի ներքին կապերն ու հարաբերությունները և դրանց միջոցով առարկայացնում է հոգեվիճակը:
Պ. Դ. – Այսինքն, կատարում է յուրատեսակ կատալիզատորի դե՞ր:
Հ. Է. – Կարելի է և այդպես, բայց ես ուրիշ բան եմ ուզում ասել, պետք է ցանկանալ, բայց ի՞նչ, սիրել, բայց ի՞նչ, հավատալ, բայց ինչի՞ն, այս «ինչն» է, որ այժմ ավելի էական է, քան նրան ուղղված ցանկությունը: Անառարկա, անորոշ ցանկությունների զեղումները ոչինչ չարժեն: Զարմանալի ոչինչ չկա այն բանում, որ 50-60-ական թթ. լիրիկային և սոցիալական-ազգային դեկլարատիվ պոեզիային փոխարինում է փիլիսոփայական-հոգեբանական ենթատեքստերով հարուստ անալիտիկ պոեզիան՝ մեր բանաստեղծական լեզվի համար բացելով մի նոր ասպարեզ:
Պ. Դ. – Սակայն այս անալիտիզմը չի՞ սպառնում նաև հուզական-զգացմունքային չորությամբ, ջերմության պակասով: Եվ այս վտանգի արտահայտություններից մեկը չէ՞ հրաժարումը, այսպես կոչված, «ցավի արժեքներից»:
Հ. Է. – Այդ արտահայտությունը պատկանում է Արտեմ Հարությունյանին և ունի որոշակի պոլեմիկ բնույթ. ուղղված է այն իրողության դեմ, որ ցավի, տանջանքի, տառապանքի խաղը մեր պոեզիայում սպառնալից չափերի է հասել: Այդ «ողբերգական կեցվածքները», մակերեսային մելոդրամաները, որոնք հաճախ անցնում են «հայկականի» անվան տակ, միջնադարյան Արևելքը հիշեցնող այդ «ծեքծեքումները», որոնց նկատմամբ այնքան զգայուն են մեր քննադատները, մեր պոեզիայում ստեղծել են անանցանելի մի ջունգլի, ուր կխճճվի անգամ մարդկային միտքը: Պատահական չէ, որ գրամոլությունն արագորեն ծաղկում է հենց այդ ասպարեզում՝ օգտվելով նրա բազում հնարավորություններից: ՑԱՎՆ ԻՆՔԸ ԱՐԺԵՔ ՉԷ, ԻՆՉՈՎ ՄԱՐԴԸ ՀԱՂԹԱՀԱՐՈՒՄ Է ՑԱՎԸ: Նման ստեղծագործությունների մասին 9-րդ դարի ճապոնացի բանաստեղծներից մեկն ասել է. «Կարդում ես և իզուր հուզում ես սիրտդ»: 70-80-ական թվականների հայկական պոեզիան իրավունք չունի այդքան «հուզիչ» լինել, քանի որ դա ընթերցողին ոչ մի զարգացում չի տալիս, ավելին՝ դա ոչ մի ճշմարտություն էլ չի բացահայտում: Ա. Հարությունյանի արտահայտությունը ես հասկանում եմ այսպես. Պետք է հրաժարվել ցավի արժեքներից՝ Աշխարհը տեսնելու համար: Ես կողմնակից եմ դրան:
Պ. Դ. – Քո այս տրամաբանության մեջ ինձ համար ընդունելի ցավի, տանջանքի, տառապանքի ԽԱՂԻ մերժումն է: Բայց չեմ կարող համաձայնել այն մտքին, թե «Ցավն ինքը արժեք չէ…»: Չէ՞ որ, ի վերջո, կան ցավեր, որ պարզապես հաղթահարելի չեն: Այդպիսին է, օրինակ, Սիամանթոյի Ցավը, Չարենցի Ցավը «Երկիր Նաիրի»-ում, Թումանյանի Ցավը «Հոգեհանգիստ»-ում…
Հ. Է. – Հասկանալի է, բայց քո նշած օրինակներում արժեքը, ի վերջո ոչ թե անհաղթահարելի ցավի արտահայտությունն է, այլ այն ներքին իդեալը, ազգային այն հույսը և մարդկային այն սերն ու հավատը, որոնք լուսավորում են անգամ ամենաողբերգական վիճակները: Եթե դա այդպես չլիներ, ապա այդ գործերը կկորցնեին իրենց արժեքները և կանհետանային իրենց «ցավի» հետ: Ցավը ոչ թե պատճառ է, այլ հետևանք, որը ինքնուրույն արժեք չունի:
Պ. Դ. – Ընդհակառակը, իրական բուն արժեքները հենց ազգային, հասարակական, անհատական խոր ցավերն են, իսկ պոեզիան ավել կամ պակաս հաջողությամբ ստեղծում է դրանց բանաստեղծական համարժեքները: Ոչ թե իրական ցավի արժեքն է ստուգվում պոեզիայի արժեքով, այլ բանաստեղծության ստեղծածը՝ իրականով: Այս իմաստով ես չափազանց լավ եմ հասկանում Հրանտ Մաթևոսյանի այն մտահոգությունը, թե դժվար է արվեստի լեզվով մոտենալ մեր ժողովրդի ամենամեծ ողբերգությանը՝ առանց ներքին կորուստների: Ինչ վերաբերում է բերածս օրինակներին, ապա այդ և համանման դեպքերում արվեստի խոսքը բացվում է հույզի, կրքի, սիրո և ատելության ՇԻԿԱՑՄԱՆ ճանապարհով…
Հ. Է. – Բայց միայն այն դեպքում, երբ բանաստեղծի ցավը իմաստավորված է, այսինքն՝ գիտակցված, նպատակադրված և անհատականացված: Վերջինը ամենակարևորն է, որովհետև տիեզերական ամենամեծ վիշտն անգամ արվեստի համար արժեք է ստանում այն ժամանակ, երբ անմիջականորեն կապվում է անհատի հետ: Իսկ ինչ վերաբերում է «շիկացմանը», ապա յուրաքանչյուր շիկացում հարաբերական բնույթ ունի և այդ պատճառով էլ չափանիշ դառնալ չի կարող:
Պ. Դ. – Այդուհանդերձ, այստեղ ինձ համար կարևոր է «շիկացում» բառի շեշտադրումը: Որովհետև, իմ կարծիքով, դա ձեր սերնդի պոեզիայի էական պակասություններից մեկն է: Ձգտելով հոգեկան ոլորտների, իրականի և հավերժականի ներքին միաձուլման, օբյեկտիվ կամ «պոետական վիճակների» դրսևորման, դուք, անկասկած հարստացնում եք մեր պոեզիայի պատկերային-արտահայտչական համակարգը, լեզուն ու ոճը: Անկողմնակալ ընթերցողը ձեր բանաստեղծություններում կգտնի մեկը մյուսից փայլուն պատկերներ՝ փոխաբերություններ, համեմատություններ: Բայց, կրկնում եմ, չնայած այդ ամենին, ձեր պոետական մտածողությունն ընդհանուր առմամբ գտնվում է անցումային այն փուլում, որը, նշված առավելությունների հետ մեկտեղ, նաև իրական, կենդանի գոյության գեղեցկությունից, հետևապես և բո՞ւն քաղաքացիական բովանդակությունից կտրվելու որոշակի վտանգ է պարունակում:
Հ. Է. – Իմիջիայլոց, «դուք» ասելով դու նկատի ունես մի շարք բանաստեղծների, որոնք խիստ տարբերվում են միմյանցից և միայն ընդհանուր սկզբունքներով են նման իրար:
Պ. Դ. – Անշուշտ, դա չի կարելի անտեսել: Հովհ. Գիրգորյանն ու Դ. Հովհաննեսը, Ա. Մարտիրոսյանը, Հ. Էդոյանն ու Ա. Հարությունյանը, ավելի երիտասարդներից՝ Էդ. Միլիտոնյանը, Հ. Սարուխանը, Ա. Շեկոյանը և ուրիշներ, ունեն միանգամայն ուրույն խառնվածքներ: Այս ներքին բազմազանության անտեսումը հաճախ թույլ չի տալիս նկատելու նաև նրանցից յուրաքանչյուրի բանաստեղծական մտածողության ՇԱՐԺՈՒՄԸ, որի ցայտուն արտահայտություններից մեկը հենց Դավիթ Հովհաննեսի «Անցյալ կորուսյալ» երկրորդ ժողովածուն է: Չխորանալով մանրամասների մեջ, ասեմ միայն, որ ես դրականորեն եմ գնահատում իր կենդանի, անմիջական, «դասական» հույզերին ու ապրումներին վերադառնալու բանաստեղծի միտումը, որտեղ նա, իմ կարծիքով, իրեն դրսևորելու ավելի լայն և հարուստ հնարավորություններ ունի: Բայց ավելացնեմ նաև, որ դա չի նշանակում, թե նրա բոլոր սերնդակիցներին պետք է կոչ արվի հետևելու Դ. Հովհաննեսի օրինակին: Ամենաճշմարիտ սկզբունքների ոլորտն այն է, ուր բանաստեղծն ավելի ազատ է զգում իրեն, կարողանում է լավագույն ձևով դրսևորել իր ես-ը:
Չնայած սրան, վերևում արտահայտած իմ մտահոգությունը ես ճիշտ եմ համարում, քանի որ այն ծագում է ձեր սերնդի պոեզիայում գերիշխող որոշ սկզբունքներից, որոնք առավել ուժեղ են արտահայտվում հատկապես քո և Արտեմ Հարությունյանի բանաստեղծությունների մեջ:
Գ. Լորկան, որի անունը հաճախ է շոշափվում ձեր սերնդի պոեզիայի շուրջ եղած խոսակցություններում, արժեքավոր շատ մտքեր ունի իրականության ստեղծագործական յուրացման վերաբերյալ, որոնց մեջ, վիճելի որոշ դրույթների հետ մեկտեղ, ինձ համար էականն այն իրողության հաստատումն է, թե ստեղծագործողի՝ աշխարհի ճանաչողությանն ուղղված մտածողությունը սկզբնական փուլում, վեր բարձրանալով իրականությունից, իր դիալեկտիկական շարժման մեջ կրկին վերադառնում, հանգում է այդ իրականությանը: Այսինքն՝ նա հայտնագործում է ԻՐԱԿԱՆ ԿԵՆԴԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻ ՊՈԵԶԻԱՆ՝ ՀԱՐՍՏԱՑԱԾ ՀԱՎԵՐԺԻ ՆԵՐՔԻՆ ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅԱՄԲ:
Շատ դիպուկ է նրա բերած օրինակներից մեկը: Մարդկային երևակայությունը դարեր շարունակ անիրական հսկաների է վերագրել խոշոր քարանձավների ստեղծումը, իսկ հետագայում պարզվել է, որ այդ քարանձավները ջրի՝ սովորական մաքուր ջրի կաթիլի համբերատար ու հավերժական աշխատանքի արդյունք են: Այսինքն՝ ջրի կաթիլի բնազդն ավելի գեղեցիկ է, քան հսկայի թաթը:
Հ. Է. – Դա, իհարկե, այդպես է, բայց երբ ես ասում եմ կոնկրետը, նկատի ունեմ հենց կյանքի շարժումը, իրական վիճակը կամ փաստը՝ նկատված բնության մեջ կամ մարդկային կյանքում: Բոլոր պոետները ձգտում են դրան, և դրանից կտրվելու վտանգը սպառնում է ոչ միայն մեր սերնդին, այլև բոլոր սերունդներին ընդհանրապես: Ես չեմ կարծում, թե Հովհ. Գրիգորյանի «Բոլորովին ուրիշ աշուն» գրքում պակաս կոլորիտ և իրական, շոշափելի կյանք կա, քան մյուսներում: Յուրաքանչյուրը կյանքի շարժումն ապրում է յուրովի, մնացածը արվեստի հարց է: Բանաստեղծի իրավունքն է՝ ունենալ կյանքի իր անհատական ընկալումը, արտահայտել իր ես-ը, պայմանով միայն, որ այդ ես-ը հետաքրքիր լինի: Անհետաքրքիր ես-ը պոեզիայի համար ամենաանհարմարն է, ինչքան էլ որ լինի «անկեղծ» ու «ազնիվ»: 60-ականների մեր սերունդը, չնայած իր խայտաբղետ կազմին, հիմնականում աշխատում էր կապվել ի՛ր աշխարհի հետ, նրա հետ խոսել ժամանակակից լեզվով, որովհետև այլ կերպ նրա ուղին գտնել հնարավոր չէր: Յուրաքանչյուր սերունդ փորձում է իր ուժերը, գտնում է ինքն իրեն և նորից կորցնում, իսկ ժամանակը նրա միջոցով գնում է առաջ: Այս զգացումը լավ էր արտահայտված Դավիթ Հովհաննեսի «Մեզանից հետո ուժեղ ու հաղթանդամ» բանաստեղծության մեջ կամ Հովհաննես Գրիգորյանի «Աշուն» բանաստեղծության տողերում, ուր նկարագրված էին «ծառերից կախված բանաստեղծները»: Այդ երկու բանաստեղծություններն էլ իմ սիրած գործերից են: Բայց հանկարծ պարզվեց, որ մեր գրական հասարակությունը անպատրաստ է այդ բանաստեղծությունների ընկալմանը: Ժամանակին Մեծարենցը ստիպված էր ոմանց բացատրել, որ իր հոգու միջով անցնող «մանուկներն ընդարմացած» ոչ թե ֆիզիկապես գոյություն ունեցող երեխաներ են, որոնք չեն կարող հոգու միջով անցնել, այլ խոսքը վերաբերում է բանաստեղծի զգացումներին, որոնց պոետական արտահայտությունը հանդիսանում է «ընդարմացած մանուկների» պատկերը:
Պ. Դ. – Այնուամենայնիվ, թույլ տուր չհամաձայնել քեզ հետ քննադատության կողմից շատ չարչարված այս «ծառերից կախված բանաստեղծների» գնահատության հարցում: Իսկ Մեծարենցի պատկերը հենց այն օրինակներից է, որ ինքս էի ուզում մեջ բերել: Այս փոխաբերությունն ունի կենսական ապրումի մեծ լիցք, այսինքն՝ զուգորդվող երևույթներն ընթերցողի ընկալմանն են հասնում, եթե կարելի է ասել, հոգեկան գործողության և ոչ թե ռացիոնալ վերլուծության ճանապարհով, հասցեագրվում են ավելի զգացողությանը, քան դատողությանը: Ահա թե ինչու ընկալվում են հեշտորեն, առանց ավելորդ ճիգի: Ճիշտ հասկացվելու համար մեկ-երկու օրինակ բերեմ քո «Պատկեր և կեսօր» ժողովածուից: Պատահական ընտրությամբ բացում եմ «Սևանում» բանաստեղծությունը, որն ավարտվում է հետևյալ տողերով.
… քառահարկ շենքերը հմայված հետևում են հեռացող
ջրերին՝ չնկատելով ավազն ու խեցիները և սուր-սուր
քարերը, կարող են ձեռք տալ նրանց կողերին –
լճի սպիտակող հիշողությանը – և նրանց գծերից
կառուցել վերջնական Պատկերը զգացմունքի:
Այստեղ «քարերը… լճի սպիտակող հիշողություն» պատկերը անմիջապես տրվում է հոգեկան ընկալման, քանի որ կառուցված է ընթերցողի կողմից բազմիցս ապրված երևույթների զուգորդման վրա, բանաստեղծի ուժը հենց այդ ԿԱՊԻ ԶՈՒԳՈՐԴՄԱՆ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՈՒՄՆ Է: Իսկ ահա հաջորդ տողը՝ «նրանց գծերից կառուցել վերջնական Պատկերը զգացմունքի», իմ կարծիքով պարզապես անհաջող է, քանի որ լինելով դատողություն Պատկերի կառուցման մասին, թուլացնում է նախորդ բուն պատկերների ազդեցությունը: Կամ՝ «Սա պետք է ապրես» բանաստեղծության մեջ ես կառանձնացնեի հետևյալ հաջող պատկերները՝ «Կեսօրն ինչպես պտուղ, օդում հասունանում, պայթում է ձեռքիդ մեջ», «լարվում է ժամացույցը սրտի»: Այլ տեղերում՝ «ես գիտեմ. շուտով կխեղդվեմ քո մազերից, հեղեղի պես թափվող», «ոչ թե հրդեհն էր, այլ մայրամուտն էր քաղաքը նվաճում», «մայրամուտի ձվից ելնում է առավոտը փոքրիկ թևերով», «համբերության ծաղիկներն աճում են միայն քարի մեջ» և այլն: Ուզում եմ ասել, որ այս կենդանի, անմիջապես հոգեկան ընկալման տրվող, ապրված ու ինքնատիպ պատկերների վրա հենվող բանաստեղծությունն է ավելի խորն ու տարողունակ, քան երևակայության կամ դատողության եթերային ճախրանքը: Մտածողության, պատկերաստեղծման այդ որակը բազմաթիվ օրինակներով սփռված է նաև քո մյուս սերնդակիցների ժողովածուներում և հենց այդ որակն է, որ, իմ կարծիքով, պետք է ավելի խորանա ու զարգանա մեր «երիտասարդական» բանաստեղծության մեջ:
Հ. Է. – Ինձ թվում է, այս հարցին կատեգորիկ պատասխան տալ չի կարելի. յուրաքանչյուր հեղինակ ինքը պետք է որոշի իր ստեղծագործական ստրուկտուրան: Պոետական պատկերը (խոսքի ֆիգուրը, տրոպը) ստեղծվում է էպիտետ-համեմատություն-փոխաբերություն (վերջինը մի շարք ձևեր ունի) շղթայում: Էպիտետն արտահայտում է սուբյեկտիվ կողմը, համեմատությունը մոտենում է օբյեկտիվին, փոխաբերությունն ավարտում է օբյեկտիվացումը: Փոխաբերությունների դերը մեծանում է հատկապես XX դարում, որը կապված է դեպի օբյեկտիվիզմն ունեցած նրա ձգտման հետ: Փոխաբերության փիլիսոփայական արժեքը սիմվոլն է: Ինչպես ասված է՝ «ճշմարտությունը մերկ չի մտնում աշխարհ», այլ՝ միայն իբրև սիմվոլ: Դա բառն է կամ բառային հաճախականությունը՝ պոետական ստրուկտուրայի գլխավոր սկզբունքը: Այս առումով, պոեզիան աշխարհի ճանաչման հզոր ձևերից մեկն է, որով մարդկային միտքը մուտք է գործում «ճշմարտության աշխարհ»: Կարելի է ասել, որ պոեզիան «ապագայի գիտություն է»: Պոետական պատկերի ճշգրտությունը իր ուղին գտնում է նաև մեր պոեզիայի ընդհանուր տարափի մեջ և մեր լավագույն բանաստեղծները «թե՛ ավագները, թե՛ երիտասարդները» տարբեր ձևերով ձգտում են դրան:
Պ. Դ. – Այս վերջին մտքի հետ լիովին համաձայն եմ: Կարծում եմ, որ մասնավորապես ձեր սերնդի պոեզիայի ներքին պրոցեսների ճանաչումը կօգնի նրա արժանիքների և թերությունների նկատմամբ օբյեկտիվ, սկզբունքային շահագրգռված վերաբերմունքի հաստատմանը, որ բխում է մեր պոեզիայի ընդհանուր շահերից:
