Մաս 1
Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ եվրոպական ազգերի համայնքը եւ Եվրոպայի ազատությունն ինքնին հասկանալի էին: Դա մեզ թվում էր մի դրախտային ժամանակաշրջան, երբ կարելի էր Գերմանիայից Հռոմ մեկնել առանց անձնագրի, եւ տարօրինակ էր թվում, երբ Սանկտ-Պետերբուրգ մեկնելիս անձնագիր էր պահանջվում: Բայց նման պայմաններում սկզբունքորեն ինչ-որ բան այն չէ: Հազիվ թե որեւէ մեկը ամբողջովին տեղյակ լինի այդ մասին: Առանձին մտածողներ, սակայն, բարձրաձայնում էին իրականության մասին: Մարքսը տնտեսական-սոցիալական համակարգն էր համարում անտանելի: Կիերկեգորը եւ Նիցշեն իրենց էությամբ դարաշրջանի մարգարեներն էին, որոնք, չհասնելով հաջողության, փորձում էին մարդկությանն արթնացնել ինքնախաբեության նիրհից: «Քրիստոնեությունը միայն պատրանք է»,- ասում էր Կիերկեգորը: «Աստված մեռած է, նիհիլիզմն է վեր հառնում»,- ասում էր Նիցշեն: Եվրոպական միասնությունն արտահայտվում էր վերնախավի թույլ կրթական ֆենոմենով: Այն, ինչը ժամանակին նշանակում էր Եվրոպա, ակնհայտ է, որ չպահպանվեց: Եթե մենք ցանկանում ենք ապրել եվրոպական հողի վրա, ապա պետք է թույլ տանք, որ մեր ծագումը խորն ազդեցություն գործի: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը ստիպում է մեզ քննության առնել եվրոպական կառույցները, որպեսզի պատկերացնենք, թե որքանով են դրանք դարձել սնամեջ:
Մենք այլեւս չենք վստահում ժամանակակից քաղաքակրթությանը, գիտությանը եւ տեխնիկային: Բայց մենք հասկանում ենք համաշխարհային պատմության մեջ դրանց նշանակությունը եւ չենք ցանկանում հրաժարվել դրանցից, այլ ավելի շուտ ձգտում ենք ողջ ուժով զարգացնել եւ բովանդակություն հաղորդել դրանց:
Մենք այլեւս չենք վստահում գերմանա-ռոմանական ազգերի համայնքին եւ նրանց քաղաքական հավասարակշռությանը:
Մենք այլեւս անվերապահ չենք վստահում քրիստոնեական եկեղեցիներին: Բայց մենք դրանք պահպանում ենք որպես անփոխարինելի ավանդույթի թանկարժեք անոթներ:
Հումանիզմը, քաղաքակրթությունը, քաղաքական հավասարակշռությունը, եկեղեցիները` բոլոր այս նշանակալից արժեքները, կարծես թե հայտնվել են առաջին պլանում: Նրանց վրա հույս դնել չի լինի: Նրանք մեզ անհրաժեշտ են, բայց ոչ բավարար:
Հումանիստական կրթությունը, որպես կենսական ուժ, այսօր կորցրել է իր նշանակությունը: Այլեւս չկան այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են` Թոմաս Մորը կամ Պիկո դելլա Միրանդոլլան: Քաղաքակրթության մեջ առաջընթացի գաղափարը դիտարկվել է որպես մարդկային ամբարտավանություն. նույնիսկ մեր գիտակցության մեջ այսօր առաջընթացը սահմանափակված է ռացիոնալ գիտությամբ եւ տեխնիկայով, որոնք երկիմաստ կերպով ծառայում են եւ՛ բարուն, եւ՛ չարին: Յուրաքանչյուր ազգային պետության ինքնիշխանության գաղափարը հակասության մեջ էր հավասարակշռություն հաստատող ուժերի հետ եւ ստիպված էր մշտապես ավերել համայնքը: Եկեղեցու` երբեմնի կյանքը պահպանող հոգեւոր ուժն այսօր նահանջել է հատուկ տարածքներ` հանուն հանգիստ գոյության: Նրան պակասում է օդի հաճելի ճնշումը, որը կյանքն անպայման ոգեղեն է դարձնում:
Մենք պետք է ավելի խորանանք մեր պատմական ակունքներում, որտեղից բոլոր թուլացած պետությունները ժամանակին ուժ էին ստանում: Սովորություններից եւ պայմանականորեն ծնված զգացմունքներից մենք մղվում ենք դեպի այն ամենն ու այնտեղ, որտեղ մենք ապրում ենք:
Ժնեւում մեր առջեւ դրված առաջադրանքին համապատասխան` ես քննարկում եմ երեք հարց. ի՞նչ է Եվրոպան, ի՞նչ տեղ է գրավում Եվրոպան փոփոխված աշխարհում, ի՞նչ կարող ենք մենք սպասել եվրոպական ինքնավստահությունից:
1. Ի՞նչ է Եվրոպան
Երեւի փոքր թերակղզի՞ն, որի եվրասիական մայրցամաքը տարածվում է մինչեւ Ատլանտյան օվկիանոս: Կամ` այդ հողի վրա հոգեւոր սկզբու՞նքը, Արեւմուտքի՞ սկզբունքը: Այնուհետեւ Եվրոպան հին շրջանում ընդգրկում է հունահռոմեական կրթված համայնքը, որն ապրել է Միջերկրական ծովի շրջակայքում: Միջնադարում այն հասել է մինչեւ քրիստոնեություն. քրիստոնեությունը դա Եվրոպան է: Ավելի նոր ժամանակներում, սակայն, Եվրոպան աշխարհագրորեն համարվում էր մինչեւ Ուրալ հասնող երկիր, իսկ հոգեւոր առումով` որպես միություն, որը գաղութացրել էր աշխարհը, երբ սպիտակամորթն ամենուր իր գերակայությունն էր հաստատում:
Եվրոպայում միշտ կռիվ ու պատերազմ է եղել: Բայց նրանք գիտեին, որ իրենք հոգեւոր առումով միասնական են` ի դեմս բարբարոսների, անհավատների, հեթանոսների եւ չքաղաքակրթվածների: Եվրոպան երբեք միայնակ չի եղել: Նա միշտ կործանման եզրին էր կանգնած` ընդդեմ պարսիկների, իսլամի, մոնղոլների, նորմանների, հունգարացիների, թուրքերի:
Սակայն Եվրոպան մեծ էր, եւ գլոբուսը դեռ չէր արտացոլում իրականությունը: Այսօր Արեւմուտքի մարդկության ծանր կշեռքները Եվրոպայից հասնում են մինչեւ Ամերիկայի եւ Ասիայի լայնարձակ հարթավայրերը: Նրանք դեռեւս մնում են քրիստոնեական աշխարհում: Եվրոպան, որպես արեւմտյան աշխարհ, ընդգրկում է աստվածաշնչյան կրոնը, ներառյալ` Ամերիկան եւ Ռուսաստանը: Եվրոպական փոքր մայրցամաքը մնում է միայն այն հողը, որի վրա հազարավոր տարիների ընթացքում զարգացել է այդ մշակույթը` նախքան տարածվելը, նախքան Հյուսիսային Ասիայի եւ Ամերիկայի բնակեցումը եւ ձեւավորումը:
Այսօր, սակայն, հոգեւոր տեսանկյունից այլ պատկեր է: Չինաստանն ու Հնդկաստանն այլեւս օտար տարածքներ չեն արեւմտյան երկրների համար, որոնք լավագույն դեպքում հետաքրքրված են Պոլինեզիայի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի հարակից տարածքներով, քանի որ այստեղ ճանաչվել ու սիրվել են մարդկության ինքնատիպ հղացքները` ինքնատիպ հոգեւոր ստեղծագործություններով, ինչն էլ փոխում է եվրոպական ինքնավստահությունը: Ի չիք դարձավ եվրոպական մեծամտությունը, ինքնավստահությունը, որը ժամանակին Արեւմուտքի պատմությունն անվանել էր համաշխարհային պատմություն, որն օտար մշակույթները բերել էր ազգագրության թանգարաններ եւ դրանք դիտարկել որպես շահագործման եւ հետաքրքրասիրության արժանի առարկաներ, երբ նույնիսկ Հեգելը կարող էր ասել. «Աշխարհը շրջվել է, եւ այժմ այն եվրոպացիների համար կլոր է: Այն, ինչին դեռ նրանք չեն տիրացել, կա՛մ ջանք թափելու արժեք չի ներկայացնում, կա՛մ դեռ վիճակված չէ տիրանալ»: Այսօր Եվրոպան գիտակցում է իր յուրահատկությունը եւ այդկերպ կորցնում է իր բացարձակությունը: Ռազմատեխնիկական առավելությունը շուտով պատմության դրվագ է դառնալու: Հազարամյակների ընթացքում հետադարձ հայացք նետելով` մարդկանց մակարդակի բարձրացումը հավասարապես կարեւորվում է Չինաստանից մինչեւ Արեւմուտք:
Ակնհայտ է երեք անկախ, մեծ, հոգեւոր տեսանկյունից զարգացած կենտրոնների` Հնդկաստանի, Չինաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ զուգահեռը: Քրիստոնեական հավատքի համար Քրիստոսը համաշխարհային պատմության մոխիրն է: Նրանից առաջ եւ նրանից հետո իրադարձությունների ընթացքը հասնում է մինչեւ վերջին դատաստանը: Էմպիրիկ դիտարկման համար, որը չպետք է ազդի կրոնական հավատքի վրա, վերջին դատաստանների մոխիրը մնացել է մ.թ.ա. 800-200-րդ դարաշրջաններում: Դա Հոմերոսից մինչեւ Արքիմեդն է, Հին Կտակարանի մեծ մարգարեների եւ Զրադաշտի ժամանակը` Ուպանիշադների եւ Բուդդաների ժամանակը, որը Շիկինգի երգերից Լաո Ցզիի եւ Կոնֆուցիոսի միջոցով հասնում է մինչեւ Ժուան-Ցզի:
Այդ ընթացքում զարգացան հետեւյալ մշակույթների հիմնական գաղափարները: Մարդիկ շարունակում են վերադառնալ դրանց Չինաստանի, Հնդկաստանի եւ Արեւմուտքի վերածննդի հետ: Այս ժամանակի ընդհանրությունն այն է, որ էքզիստենցիալ հարցերը ծագում են մարդկության համար սահմանային իրավիճակներում. մարդը ճանաչում է իրեն իր ողջ խոցելիությամբ եւ միեւնույն ժամանակ ստեղծում է այն պատկերներն ու մտքերը, որոնցով նա, այնուամենայնիվ, շարունակում է ապրել: Կրոնի միջոցով ի հայտ է գալիս փրկությունը, ամեն ինչ դիտարկվում է ռացիոնալ լույսի ներքո, եւ բոլոր երեք ոլորտներում վերջնական արդյունքը լինում է այն ամենի փլուզումը, որն ընկալվում է որպես կրիտիկական դարաշրջան` բռնապետական կայսրությունների ձեւավորմամբ: Այս հազարամյակի զուգահեռ ընթացքն ամենահուզիչ համաշխարհային պատմական փորձառություններից է, որին մենք առերեսվել ենք: Որքան խորանում ենք պատմության մեջ, այնքան իրար ենք նմանվում: Երբ երեք աշխարհներ հանդիպեցին, նրանք կարողացան միմյանց հասկանալ, քանի որ, չնայած բոլոր տարաձայնություններին, նրանք առնչվում էին նույն բանին` մարդկային գոյության հիմնարար հարցերին: Հարանման հոգեւոր ակունքներից շատ տարբեր զարգացումներ են հետեւել հաջորդ հազարամյակների ընթացքում:
Այնուամենայնիվ, Եվրոպայի եւ Չինաստանի ու Հնդկաստանի միջեւ արմատական տարբերությունն ակնհայտ է դարձել միայն վերջին չորս դարում` համընդհանուր գիտության եւ տեխնիկայի շնորհիվ: Դա հանգեցրեց Եվրոպայի գերակայությանը, համաշխարհային ժամանակավոր տիրապետությանը, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում նշանակում է, որ տեխնոլոգիան եւ գիտությունն են տնօրինում աշխարհի ճակատագիրը: Հարցերը, որոնք ընկած են համաշխարհային պատմության հիմքում, այն հիմնարար հարցերն են, որոնք արտահայտված են Մաքս Վեբերի գլխավոր ստեղծագործության մեջ: Ի՞նչ ընդհանրություն ունեն այդ երեք մեծ մշակույթները: Ի՞նչն է յուրահատուկ Արեւմուտքին: Ինչո՞ւ է տեղի ունեցել այդ յուրօրինակ զարգացումը: Ինչո՞ւ Արեւմուտքում մենք ունենք կապիտալիզմ: Որտեղի՞ց է ծնվում ռացիոնալիզմը եւ դրա բովանդակությունը: Որտեղի՞ց է սերվում համընդհանուր գիտությունը: Որտե՞ղ է այն էթոսը, որը կանխատեսելիությունն ու հեռատեսությունը դարձնում է բոլորի կյանքի սկզբունքը, գործում է` ի տարբերություն ավանդական վարքագծի: Այս հարցերը չունեն վերջնական պատասխաններ: Բայց, որպես հետազոտական առաջադրանքներ, դրանք նպաստում են փաստերի պարզաբանմանը, մարդկության պատմության հզորության եւ առեղծվածի մասին գիտակցմանը: Հարցը հետազոտելով հասնում ենք մինչեւ հին դարաշրջան, եթե նկատի ենք ունենում մ.թ.ա. վերջին հազարամյակի կեսերը: Արդյո՞ք Աստվածաշնչի եւ անտիկ Արեւմուտքի առանձնահատկություններն արդեն պարունակում են այն սաղմերն ու հնարավորությունները, որոնք վերջին մի քանի դարերում ի հայտ են եկել որպես ժամանակակից գիտություն եւ տեխնիկա:
Չինաստանի եւ Հնդկաստանի հոգեւոր աշխարհները մեզ դարձրել են անփոխարինելի, բայց դրանք չեն մեզ չեն հակադրվում: Ամեն ոք, ով զգում է դրա շունչը, երբեք չի կարող մոռանալ այն եւ չի կարող փոխարինել մի բանով, որին մենք տիրապետում ենք Արեւմուտքում: Բայց ասիական ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունից ամեն մի վերադարձը Աստվածաշնչին եւ մեր դասական տեքստերին արթնացնում է հայրենիքի զգացողություն, հիշեցնում ոչ միայն ծագման, անհամեմատելի հարստության, այլեւ` ոգու ազատության, առաջադեմ փորձի եւ դիալեկտիկայի մասին: Եթե մենք ավելի երկար մնանք Ասիայում, ապա կհոգնենք բազմաթիվ կրկնություններից, աշխարհընկալումը զարգացնելու սահմանափակ հնարավորությունից, անընդհատ հեղափոխական, հոգեւոր շարժումների բացակայությունից, քանի որ մենք չենք դադարում պատկանել Արեւմուտքին: Բայց մենք այնտեղ զգում ենք անվիճելի ճշմարտության եւ խորունկ խաղաղության վերջնական հաղթահարման արդյունքը, որին հասել էր ցանկացած արեւմուտքցի: Առայժմ թողնենք բոլոր համեմատությունները: Եկեք հարցնենք Եվրոպայի մասին:
Մենք ցանկանում ենք իրերը կոչել իրենց անուններով. Եվրոպան Աստվածաշունչ է եւ հնություն: Եվրոպան Հոմերոսն է, Աքիլլեսը, Սոֆոկլեսը, Եվրիպիդեսը, Ֆիդիասը, Պլատոնը, Արիստոտելը եւ Պլոտինուսը, Վիրգիլիոսը եւ Հորացիոսը, Դանթեն, Շեքսպիրը, Գյոթեն, Սերվանտեսը, Ռասինն ու Մոլիերը, Լեոնարդոն, Ռաֆայելը, Միքելանջելոն, Ռեմբրանդտը, Վելասկեսը, Բախը, Մոցարտը, Բեթհովենը, Ավգուստինը, Անսելմը, Թոմասը, Նիկոլայ Կուսանուսը, Սպինոզան, Պասկալը, Կանտը, Հեգելը, Ցիցերոնը, Էրազմը, Վոլտերը: Եվրոպան տաճարներն ու պալատներն են, նաեւ` ավերակները. Եվրոպան Երուսաղեմն է, Աթենքը, Հռոմը, Փարիզը, Օքսֆորդը, Ժնեւը, Վայմարը: Եվրոպան Աթենքի, հանրապետական Հռոմի, Շվեյցարիայի եւ Հոլանդիայի, անգլո-սաքսոնների ժողովրդավարությունն է: Մենք երբեք չէինք կարողանա թվարկել այն ամենը, ինչը մեզ համար թանկ է, ոգու, բարոյականության եւ հավատի անչափելի հարստություն է: Այդ անունները խոսում են նրա մասին, ով ապրել է այն ամեննն, ինչը նրանք անվանում են պատմական առումով եզակի: Այդ վստահելի գաղափարը կհանգեցնի աղբյուրների, քաղաքների, բնապատկերների եւ ստեղծագործությունների, հուշարձանների եւ գրքերի, մեծ մարդկանց վերաբերող փաստաթղթերի բացահայտմանը: Դա լավագույնն է, միակ ուղին` իմանալու, թե ինչ է Եվրոպան: Այն բորբոքում է մեր սերը եւ միավորում մեզ:
Այնտեղ ձեռք բերված փորձից մեկ այլ ճանապարհ փնտրում է վերացականություն: Մենք ցանկացել ենք ծանոթանալ սկզբունքին` ամբողջության մեջ, նկարագրել այն մեր մտքում, ցանկացել ենք իմանալ, թե ով ենք մենք եւ ով կարող ենք լինել: Այս տեսակի յուրաքանչյուր փորձ խաղ է:
Եվրոպայի յուրահատկությունը պատկերացնելու համար մենք ընտրում ենք երեք բառ` Ազատություն, Պատմություն, Գիտություն:
Ազատություն
Ազատությունը եվրոպացուն պահում է անհանգիստ եւ շարժման մեջ: Նա ձգտում է ազատության` միաժամանակ իմանալով, որ այն չունի: Այնտեղ, որտեղ նա վստահ է, որ ապահով է, ինքն արդեն կորած է: Ազատությունն անցնում է մարդուց մարդ: Սակայն եվրոպացին դա գիտակցել է: Ի՞նչ է ազատությունը:
Ազատությունը կամայականության հաղթահարումն է: Չէ՞ որ ազատությունը համընկնում է ճշմարտության անհրաժեշտության հետ: Եթե ես ազատ եմ, ապա չեմ ուզում ինչ-որ բան անել, ոչ թե որ այդպես եմ ուզում, այլ որովհետեւ համոզված եմ իմ իրավացիության մեջ: Հետեւաբար ազատության պահանջը չպետք է բխի ո՛չ կամայականությունից, ո՛չ կույր հնազանդությունից, ո՛չ արտաքին հարկադրանքից, այլ`սեփական վստահությունից ու խորաթափանցությունից: Այստեղից էլ բխում է սեփական անձը փորձելու, ներկա պահին ճանաչելու, իր խարիսխը ամեն ինչի սկզբնավորման մեջ փնտրելու պահանջը:
Բայց ես հեշտությամբ եմ սխալվում: Անթաքույց կարծիք հայտնելը չի բխում խորաթափանցությունից: Կամայականությունը արտահայտվում է որպես սեփական կարծիք ունենալու պահանջ` այն հիմնավորմամբ, որ յուրաքանչյուր կարծիք գոյության իրավունք ունի, քանի որ ինչ-որ մեկն արտահայտում է այն: Խորաթափանցության, ազատության ձեռք բերումը պահանջում է սոսկ կարծիքների հաղթահարում:
Այդ ամենը, որպես անհատներ, մեզ հաջողվում է հաղթահարել ուրիշների հետ կապի միջոցով: Ազատությունը կյանքի է կոչվում միայն հասարակության մեջ: Հասարակության մեջ ես կարող եմ ազատ լինել այնքանով, որքանով ազատ են մյուսները:
Հօգուտ հիմնավոր խորաթափանցության` անթաքույց կարծիքը հալվում է մերձավորների միջեւ սիրառատ պայքարում: Այն ընդհանուր հասարակական-քաղաքական համայնապատկերում վերածվում է օբեյկտիվ ճշմարտության գիտակցման: Երկուսն էլ` անհատների միջեւ խորը հաղորդակցությունը եւ հասարակական պայմաններից բխող ազատության համար գիտակցված աշխատանքը, որոնք արտահայտվում են հավաքական կամքով, ի հայտ են գալիս եվրոպական ոճով: Սակայն այդ կերպ երբեք չեն հասնում բացարձակ ճշմարտության եւ ազատության. ճշմարտությունը ճանապարհին է: Մենք ապրում ենք ոչ թե կատարյալ ներդաշնակ հոգիների հավերժության մեջ, այլ` մի ժամանակում, որը կոչվում է անավարտ փոխակերպումների շրջան: Ուստի ազատության բովանդակությունը բացահայտվում է երկու հիմնական եվրոպական երեւույթների միջոցով.
1. Կյանքը բեւեռացումների մեջ:
2. Կյանքը ծայրահեղությունից առաջ:
Առաջին. կյանքը բեւեռացումների մեջ: Եվրոպան յուրաքանչյուր դիրքորոշման նկատմամբ մշակել է իր հակադիր դիրքորոշումները: Այն եզակի է, թերեւս, միայն նրանով, որ ամեն ինչի համար ունի հնարավորություն: Ուստի դրսից եկողին պատրաստ պետք է լինել ընդունելու ոչ միայն որպես հարկադրանք, այլ թողնել ներս` որպես սեփական էության մասնիկ:
Եվրոպան ծանոթ է հեղափոխությունների մեծ, համընդգրկուն կարգերին ու հուզումներին: Այն պահպանողական է եւ ամենաարմատական բեկումներն է նախընտրում: Այն ծանոթ է կրոնական ներքին հաշտեցմանը, նիհիլիզմի հասնող ժխտմանը: Այն քրիստոնեաբար հարգանքի տուրք է մատուցում բռնապետության գաղափարին եւ ոչ պակաս` լուսավորության գաղափարին: Այն փիլիսոփայության մեջ կառուցում է մեծ համակարգեր, այնուհետեւ թույլ է տալիս, որ դրանք ոչնչացնեն ճշմարտությունն ազդարարող մարգարեները: Այն ապրում է ողջ հասարակական գիտակցության մեջ եւ միեւնույն ժամանակ` անձնական եւ մասնավոր ինտիմ տիրույթում:
Եվրոպան հենց սկզբից կարծում էր, որ այդ հիմնարար դիալեկտիկական գոյությունը բխում է իր ավանդույթից: Աստվածաշունչը` եվրոպական կյանքի հիմքը, յուրօրինակ ձեւով է իր մեջ ներառում բեւեռները: Դա այն սուրբ գիրքն է, որը հազարամյակների ընթացքում տեղ է տվել բոլոր հակադիր ուղղություններին եւ հաղորդակից դարձրել նրանց: Եվրոպայի ակունքներում դեռեւս ընկած է հնության եւ քրիստոնեության միջեւ մեծ հակադրություն, ինչի հետեւանքով մինչ օրս երկուսը միմյանց դեմ են պայքարում եւ միավորվում: Եվրոպացիները եկեղեցու եւ պետության, ազգերի եւ կայսրության, ռոմանական եւ գերմանական ազգերի, կաթոլիկության եւ բողոքականության, աստվածաբանության եւ փիլիսոփայության բեղմնավոր հակադրություններն են, գուցեւ`Ռուսաստանի եւ Ամերիկայի` որպես արգասաբեր բեւեռների նորովի մարմնավորում, որում մի կողմը կկործանվի առանց մյուսի: Այն ամենը, ինչը միավորում է Եվրոպային, միաժամանակ նրան մղում է վերջնական հակադրության. դրանք են`աշխարհը եւ տրանսցենդենտությունը, գիտությունը եւ հավատը, աշխարհակարգն ու կրոնը:
Եվրոպան հավատարիմ չի մնում իր ազատությանը, երբ կորցնում է իր բեւեռները եւ խաղաղվում, լինի դա այն կարգով, երբ մոռանում է իր սահմանների մասին, լինի դա ծայրահեղություններով, որը կանխակալ ժխտում է կարգ ու կանոնը, լինի դա բեւեռներից մեկում, երբ այն դառնում է ամբողջություն: Այս հակադրությամբ էլ Եվրոպան վերադարձել է այնտեղ, որտեղ բաց է, ազատ` հակադրության եւ լարվածության մեջ, պահպանում է իր հնարավորությունները եւ նորովի ու ստեղծագործաբար մոտենում ի սկզբանե փոփոխվող իրավիճակներին:
Երկրորդ. կյանքը ծայրահեղությունից առաջ: Եթե ազատությունն ու ճշմարտությունն իմանալու անհրաժեշտությունը համընկնում են, ապա մեր ազատությունը շատ փխրուն է, քանի որ մենք լիովին եւ վերջնական համոզված չենք ճշմարտության մեջ: Մեր ազատությունը կախված է այլ բանից, դա causa sui-ն չէ (հանուն իր անձի): Եթե այդպես լիներ, մարդն Աստված կլիներ: Այստեղ եվրոպացին կանգնած է իր ծայրագույն սահմանին:
Սուբյեկտիվորեն, որպես անհատ, նա ծանոթ է նախասկզբնական փորձին. դա նշանակում է, որ ես ինքնին ազատ չեմ, բայց հենց այնտեղ, որտեղ ես գիտեմ, որ իրականում ազատ եմ, միաժամանակ գիտեմ նաեւ, որ այն ինձ տրվել է տրանսցենդենտալ հիմքով: Ես կարող եմ հեռանալ ինքս ինձնից. սա այն խորհրդավոր սահմանն է, որին համապատասխանում է ինքն իրեն վերադառնալու հնարավոր փորձը: Գոյությունը, որը մենք կարող ենք լինել, ներդաշնակ է այն տրանսցենդենտությանը, որի շնորհիվ մենք կանք: Այնտեղ, որտեղ գոյությունը որոշակիանում է, այն անմիջապես ձեռք է բերում որոշակի տրանսցենդենտություն:
Օբյեկտիվորեն, սակայն, ազատությունը վերաբերում է բոլորին. հետեւաբար քաղաքական ազատությունը չի կարող երաշխավորել մշտապես ապահով պայմաններ: Ազատությունը կախված է ճշմարտության կատարելությունից, բայց ճշմարտությունը բազմադեմ է եւ շարժման մեջ` իր տարբեր դրսեւորումներով. գիտական ճանաչողությունը մխրճված է անհաղթահարելի հակասությունների մեջ եւ սահմանափակվում է վերջավորով, ակնհայտով: Աշխարհում յուրաքանչյուր կատարելություն շուտով առաջացնում է անբավարարություն: Ինչ էլ որ ի հայտ գա ժամանակին, պետք է ձախողվի: Այս ձախողումը, սակայն, ինքնին դարձել է եվրոպական բեւեռացվածության խորհրդանիշը. հունական ողբերգական գիտակցության մեջ, որը ծանոթ է ձախողումների պատճառներին, այն քրիստոնեական խաչի միջոցով հաղթահարում է ողբերգական գիտակցությունը կամ հենց սկզբից էլ մուտք չի գործում այնտեղ, որտեղ տրանսցենդենտալ հաշտության մեջ ծանոթ են տառապանքին:
Եվրոպական ազատությունը փնտրում է ծայրահեղություններ, խորը տարանջատումներ:
Եվրոպացին անցնում է հիասթափության միջով դեպի վերածնված վստահություն, նիհիլիզմի միջով դեպի կեցությունը հիմնավորող գիտակցություն, նա ապրում է վախի մեջ, որը լուրջ խայթոց է:
Երկու այլ եվրոպական ֆենոմեններ այժմ արմատներ են գցել ազատության մեջ` պատմության ընկալումը եւ գիտության կամքը:
Պատմություն
Ազատության ձգտումը գալիս է պատմությունից: Եվրոպացիները ձգտում են որոշակի ազատության, այսինքն` մարդկային ազատության, որպեսզի ներդաշնակ լինեն միմյանց եւ իրենց շրջապատող աշխարհի հետ:
Միայն Արեւմուտքում է ազատությունն առանձին անհատի գիտակցության մեջ կապված պայմանների ազատության հետ: Բայց քանի որ ազատությունը հասանելի չէ բոլորին, ընդ որում` արեւմտյան իմաստով ոչ մեկին, պատմությունն անհրաժեշտ է ազատության հասնելու համար, կամ ազատության հարկադրանքն է ստեղծում պատմություն:
Մեր պատմությունը սոսկ փոխակերպում չէ, սոսկ հավերժական գաղափարից հրաժարում եւ վերագտնում չէ, ոչ էլ մշտական պայմանների բարելավում, այլ` տարբերություններից ծնված իմաստալից հետեւանք, որն ընկալվում է որպես ազատության համար պայքար: Նման պատմություն, անշուշտ, գոյություն ունի Եվրոպայում, նույնիսկ եթե եվրոպական իրադարձությունների մեծ մասը կրկնվում են ամենուր. դա չարի փոխակերպումն է մի ձեւից մյուսին:
Տառապանքը դառնում է պատմություն տենչացող մարդու ծննդավայրը: Միայն այն մարդը, որը ներքուստ ենթարկվում է աղետին, կարող է գիտակցել թե ինչ է տեղի ունենում եւ ձեռք բերել այն փոխելու պահանջ: Եթե մարդը չի մեկուսանում, պարզապես թույլ չի տալիս, որ իրեն կուրորեն կործանեն, կամ սպասում է` մինչեւ աղետն անցնի, ապա ապրում է այնպես, կարծես դա երբեք չի եղել, եւ դա՛ է նրա` ազատությունից ծնվելու նախապայմանը:
Այս առումով հրեաները կարող են դիտվել որպես եվրոպականության նմուշ: Հեգելն ամփոփել է անտիկ շրջանի հրեաների դժբախտությունը եւ դրա ազդեցությունը հետեւյալ մտքերում. «Այստեղ կույր ճակատագրով բաժին հասած թշվառությունը բթություն չէ, այլ անվերջ կարոտից բխող էներգիա: Ստոիցիզմը միայն ուսուցանում էր. չկա բացասական որեւէ բան, չկա ցավ, բայց հրեական զգացողությունը պահպանվում է իրական կյանքում եւ ներքին հաշտություն է պահանջում»: Հրեաները գիտակցել են մարդու կորուստը եւ այդ գիտակցության են հանգել մարդու անկման մասին առասպելում: Նրանք նախընտրել են ճանապարհը նորոգել ոչ թե հանդերձյալ կյանքում, այլ` այս աշխարհում: Արեւմուտքի պատմության կենսունակ ուժը հիմնված է աստվածաշնչյան այս գաղափարի վրա:
Միայն Արեւմուտքում է պատմության նկատմամբ ազատության պահանջն առաջնորդել քաղաքական ազատություն պահանջող շարժումը: Քանի որ մարդը կարող է ազատ լինել միայն այն դեպքում, երբ իր մերձավորներն ազատ են, նա պետք է մերժի մեկուսացնող, հաղորդակցությունից զերծ ազատությունը: Ամենուր, այդ թվում` Եվրոպայում, ի հայտ եկան անհատներ` ճգնավորներ, փիլիսոփաներ, սրբեր, որոնք տուրք չտալով աշխարհիկ ազդեցությանը, հասան բարձր, հիացմունքի արժանի անձնական ինքնիշխանության: Ազատությունը, սակայն, ծնվում է միայն համագործակցության արդյունքում, երբ մարդը փոխում է իր աշխարհը:
Արեւմուտքի պատմության հզորությունը պայմանավորված է միմյանց հաղորդակից ազատության շարժումներով, որոնք արտահայտվել են Աթենքում, հանրապետական Հռոմում, վաղ շրջանի Իսլանդիայում, ուշ միջնադարի քաղաքներում, Շվեյցարիայի եւ Նիդեռլանդների սահմանադրություններում, ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարում` չնայած ուրացմանը եւ անցմանը դեպի բռնապետություն, անգլիացիների եւ ամերիկացիների դասական քաղաքական պատմության մեջ: Այնտեղ, որտեղ ազատությունը վերածվում է աբստրակտ նպատակի, այն դառնում է մի փուլ` նոր բռնության ճանապարհին: Այնտեղ, որտեղ ազատության շնորհիվ բոլորն իրացնում են իրենց, գործում են միասին, կոնկրետ քայլեր են արվում նաեւ ազատության նվաճման համար:
Հետագա ընթացքը որոշվում է պատմական գիտակցությամբ: Իրական պատմությունը չի կարող գոյություն ունենալ` առանց պատմության իմացության: Ուստի միայն Եվրոպայում գոյություն ունի պատմագիտություն եւ պատմության փիլիսոփայություն: Սակայն, ինչպես երեւում է իրադարձությունների ընթացքից, ոչ ոք, ոչ մի հետազոտող եւ պատմությունն ուսումնասիրող ոչ մի փիլիսոփա նախապես չցանկացավ իմանալ, որ մարդու գիտակցությունից դուրս տեղի է ունենում մի որոշիչ բան, որն ազդում է նրա գիտակցության վրա, եւ պատմության մասին մեր ընկալումը մնում է բաց եւ հարցական: Որքան ավելի պարզ ենք ընկալում պատմությունը, այնքան ի չիք են դառնում ամբողջական պատկերացումները: Պատմությունը չի ավարտվել:
Ազատությունը նշանակում է, որ մենք կարող ենք խորասուզվել պատմության մեջ` առանց պատմության ամբողջական մեկնաբանությանը ենթարկվելու: Սակայն համաշխարհային պատմության հեռանկարները, իրականի եւ հնարավորի մշտական գիտակցումը, պատմական գիտակցության բարձրացումը բուն պատմության հետ մեկտեղ մեր եվրոպական ոգու հիմնական հատկանիշն են:
Գիտություն
Ազատությունը պահանջում է գիտություն, գիտությունը ոչ միայն ներշնչանքի համար պարտադիր զբաղմունք է, ոչ միայն նպատակներին հասնելու գործնական միջոց, ոչ միայն որպես պարտադրող մտքի խաղ, այլեւ` անվերապահ, համընդհանուր ցանկություն` իմանալու այն, ինչը կարելի է իմանալ: Գիտության հանդեպ կիրքը նույնքան յուրահատուկ է Եվրոպային, որքան`գիտության հոյակապ արդյունքները ժամանակակից հետազոտություններում:
Եվրոպական գիտությունն, առանց սահմանափակման, շրջանառում է այն ամենն, ինչ կա, եւ ինչի մասին կարելի է մտածել: Չկա մի բան, որի համար չեն հատուցում. դրանք կարծես տարածվում են անվերջության մեջ: Սակայն ինչին էլ որ նա ծանոթ է, հաշվի է առնում փոխադարձ կապերը: Այն գիտության եզերքում ընդհանուր ազատ տարածությունը կենտրոնացման միջոցով միավորում է ճանաչողության հետ:
Այն չի հանդուրժում քողարկումը, թույլ չի տալիս, որ բարձրաձայնված կարծիքներն անտեսվեն: Նրանց անխնա քննադատությունն ամեն օր ի հայտ է բերում փաստեր ու հնարավորություններ: Բայց նա միշտ իր քննադատական անաչառությունը շրջում է իր դեմ: Նա լույս է սփռում նրանց մեթոդների վրա, ճանաչում նրանց գիտելիքների խորությունը, նրանց ճանաչողության իմաստն ու սահմանները:
Այդպիսի գիտությունը շատ է հեռացել չինական, հնդկական եւ նույնիսկ հին հունական սահմանումներից. հունական գիտությունը միայն կրթության նախապայման է եւ միջոց: Որտեղի՞ց է սերվել այս գիտությունը, ի՞նչ պահանջներ ունի նա: Այն չէր առաջանա առանց աստվածաշնչյան կրոնի: Այդ թեզի իմաստը հետեւյալն է.
Աշխարհը, որպես Աստծո արարչագործություն, պետք է իր էությամբ բարի լինի: Ուստի արժե իմանալ այն ամենի մասին, ինչը ստեղծագործություն է, նաեւ` գիտականորեն արժեքավոր: Բայց հայտնագործությունը երբեմն հակասում է նախկինում ընդունված կարգ ու կանոնին: Եթե թվում է, թե դրանք ամփոփված են համընդգրկուն Լոգոսում, ինչպես հունական աշխարհընկալման եւ գոյության գիտակցության մեջ, ապա գիտությունը, որպես Լոգոս, ճեղքում է հենց Լոգոսը: Ամբողջական գիտելիքը զոհաբերվում է հօգուտ անվերջ հետազոտության, կարգ ու կանոն նախընտրող խորաթափանց անդորրը` հօգուտ անվերջ կասկածների: Գիտության լոգոսը բացվում է Ալոգոնի առջեւ եւ ներթափանցում է նրա մեջ` ենթարկելով իրեն: Մտահղացված նվաճումների եւ դրանցից բխող փորձառությունների փոխազդեցությունն է, որն իրականում պահանջում է մշտական պայքար: Բայց կա ավելի խորքային պահանջ, քան գոյության բացահայտման համար առերեւույթ պայքարը: Այն փաստը, որ Աստված ստեղծել է աշխարհը, կարծես թե նրան պատասխանատու է դարձնում այն ամենի համար, ինչ կա: Գիտելիքը ծառայում է Աստծո վրա հարձակվելուն: Բայց քանի որ նման գիտելիքն իր հերթին հիմնվում է Աստծո անվերապահ ճշմարտությունն ընդունելու պահանջի վրա, գիտությունն ի սկզբանե ուղղորդում է նրան Աստծո մոտ` հարց ուղղելու նրան: Դա մի պահանջ է, որը գալիս է Հոբից եւ անցնում է եվրոպական մտածողության միջով: Տառապանքով նյութված մեղադրական այս պոռթկումը, որը զուգորդվում է Աստծո ստեղծած ամեն ինչի հանդեպ սիրո հետ, ստեղծել է եվրոպական գիտությունը, որն այնուհետեւ որոշ ժամանակ զարգանում է առանց նման ազդակների:
Գիտելիքը ձեզ ազատագրում է: Հոգեւոր տեսանկյունից արտահայտված ազատությունը որոշիչ չէ, քանի որ սահմանափակ տարածքներում գիտելիքը բնական ուժերի նկատմամբ իշխանություն է ձեռք բերում: Որոշիչը ներքին ազատությունն է: Նրա հիմքում ընկած է այն հանգամանքը, որ երբ ես ամեն ինչ դիտարկում եմ, այլեւս կախված չեմ լինում օտարից: Իրականում դա, սակայն, ավարտվում է սիրային միությամբ: Սա՛ է գիտելիքի նպատակը: Բայց այնտեղ` ճանապարհին, գիտելիքը ի հայտ է գալիս ոչ միայն ատելության, փչացածության, անտանելիության միջից, այլեւ` ընդլայնում է նրանց մասին իմացությունը: Ոչ միայն սերը, այլեւ ատելությունն է ուղղորդում դեպի իմացություն: Այնտեղ, որտեղ մեր գիտելիքները կատարելագործվում են, մեր կրքերն ազդեցություն ունեն, որտեղ դա հաջողվում է` մեր կրքերը լռում են: Բայց եթե ազատության մեջ գիտելիքը կարող էր կատարելագործվել, ակնհայտ կդառնար ցանկալի ճանաչողությունը:
Հարկադրանքը, որը Եվրոպային մղում է ազատության, որպես փաստացի պատմություն, որպես համընդհանուր գիտության աղբյուր, բացահայտում է դրա հիմնական անկատարությունը: Քանզի ազատությունը, պատմությունը, գիտությունը երբեք չեն հասնում իրենց նպատակին: Հետեւաբար Եվրոպան ավարտված չէ, եւ մենք դեռ պետք է ցույց տանք այն արժանիքները, որոնք ունենք: Այդ հատկանիշները միշտ պետք է նոր հնարավորություններ բացեն մեզ համար հենց այն պատճառով, որ դրանք չեն կարող դառնալ որեւէ մեկի սեփականությունը: Եվրոպայում լուրջ են վերաբերում ժամանակավոր երեւույթներին:
Արեւմուտքի հոգեւոր սկզբունքը կարող է իրականություն դառնալ միայն այսօրվա աշխարհում: Մենք կարող ենք մեր հետագա ճանապարհը գտնել միայն այն դեպքում, երբ իմանանք այդ ժամանակաշրջանի, պահի եւ իրավիճակի մասին:
1. Թոմաս Մոր (1478-1535)- անգլիացի մտածող, գրող, քաղաքական գործիչ, Վերածննդի դարաշրջանի հումանիստ:
2. Պիկո դելլա Միրանդոլլա (1463-1494)- իտալացի մտածող, վաղ հումանիզմի շրջանի ներկայացուցիչ:
3. Ժուան Ցզի (մ.թ.ա. 369-մ.թ.ա. 286 թթ.) – չինացի մտածող, դաոսական ուսմունքի վաղ մեկնիչներից ամենաազդեցիկը:
(«Ազատության ռիսկը» փիլիսոփայական ակնարկների ժողովածու)
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի
