Հարություն ուրարակիր Քեշիշյան | Կեղծ Քրիստոսը գրականության էջերում

Համաշխարհային գրականությունը մարդկությանը հուզող հարցերի մի մեծ հավաքածու է:Այստեղ կարևոր տեղ են գրավում նաև Սուրբգրային տեքստերը: Սակայն այդ տեքստերի մեջ խորանալ, հասկանալ դրանց աստվածամարդկային բնությունը հաջողվել է շատ քիչ գրողների և պոետների: Ըստ Ադոլֆ Հառնակի` այդպիսի փորձ կատարող մարդկանց հոգում ինչ-որ խոր զգացմունքային մի բան կար. այդ զգացվում է բոլոր նրանց մեջ, ովքեր ջանում էին մոտենալ Հիսուս Քրիստոսին իրենց անհատականության և հետաքրքրասիրության տեսանկյունից, ովքեր փորձում էին Նրա մեջ գտնել իրենց կամ ինչ-որ մաս ստանալ Նրանում:
Աստվածաշունչն արդարացիորեն անվանվում է մարդկության ուղեցույց, և պատահական չէր արդեն 19-20-րդ դարերում գրողների առանձնակի վերաբերմունքը Սուրբգրային տեքստերի նկատմամբ: Դրա արմատները շատ խորն էին և գալիս էին դեռևս անտիկ ժամանակաշրջանից:
Այս հոդվածում սկզբի համար նախ կփորձենք ցույց տալ հիմնապատճառը այն բանի, թե ինչու է Ավետարանը կամ ընդհանրապես Աստվածաշունչը կրկին ու կրկին, սկսած այդքան վաղ շրջաններից, դառնում քննարկման առարկա, նույնիսկ այն աստիճան, որ իր ուրույն տեղն է սկսում զբաղեցնել գեղարվեստական գրականության մեջ, ապա կփորձենք ցույց տալ վաղ շրջանի և 19-20 րդ դարի գրականության միջև եղած մշակութային մտածելակերպի աղերսումները, և այդ ամենը կսկսենք Քրիստոսի կերպարի գեղարվեստական պատկերավորման առաջին փորձերի նկարագրումից:
Քրիստոսի կերպարի գեղարվեստական նկարագրման առաջին փորձերը նույնքան հին են, որքան և Ավետարանը: Դրանք առաջին անգամ ի հայտ են եկել Եգիպտոսի և Սիրիայի տարածքում, և այն էլ նախքան Նոր կտակարանի վերջնական կանոնականացումը: Այդ գեղարվեստական նկարագրությունները կամ գրքերը աստվածաբանական տերմինաբանության մեջ հայտնի են պարականոն ավետարաններ անվամբ: Այդ գրքերում հեղինակները փորձում էին տալ Հիսուս Քրիստոսի կյանքի և վարդապետության սեփական նկարագիրը: Նկարագրվում էին տեսարաններ կամ դիալոգներ, որոնք, ըստ այդ հեղինակների, բացակայում էին ավետարաններից, կամ սխալ ու թյուր կերպով են նկարագրված եղել: Նմանատիպ տեսարաններ մենք կարող ենք հանդիպել Մանուկ Հիսուսի պարականոն ավետարանի մեջ, որտեղ նկարագրվում են բազմաթիվ հրաշքներ, որոնք իբրև թե Քրիստոս կատարել է մանուկ ժամանակ, մինչև մկրտությունը, կամ Պետրոսի ավետարանը, որը համեմված է Քրիստոսի նոր և կեղծ վարդապետությամբ: Այստեղ մենք նկատում ենք, որ ավետարանիչների խիստ և խելամիտ մոտեցումները փոխվում են ֆանտաստիկ, ֆոլկլորային զարդերով, դժվարամատույց մետաֆիզիկայով: Չնայած այն հանգամանքին, որ այդ գրքերը չմտցվեցին Նոր կտակարանի մեջ, այնուամենայնիվ մեծ տարածում ունեին և մեծ գեղարվեստականություն էին վայելում: Այնուամենայնիվ, դրանք այնքան հեռու էին կանոնական ավետարաններից, որքան որ բնական իրն արհեստականից: Չնայած որ պարականոն ավետարանների հեղինակները Քրիստոսի մտացածին պատկերը նկարագրելու գործում հաջողության չհասան, նմանատիպ գրքեր շարունակվեցին ստեղծվել անգամ Նոր կտակարանի վերջնական կանոնականացումից հետո: Դրա մասին է վկայում միջնադարյան ժամանակաշրջանում Բյուզանդիայի, Հին Ռուսիայի տարածքներից հայտնաբերված Սուրբգրային տեքստերի պարականոն գրականությունը: Վերածննդի ժամանակաշրջանից սկսած այս գրականությունը Նոր կտակարանից տեղափոխվում է Հին կտակարան: Այդ փոփոխությունը պարզ էր և բնական, քանի որ Հին կտակարանում մարդը նկարագրվում էր Աստծո առջև իր բոլոր հնարավոր կողմերով, և դրանում խորամուխ լինել, դրա շուրջ զրույցներ կառուցելն ավելի հեշտ էր, քան Նոր կտակարանի պարագայում, քանի որ այն ամբողջությամբ վարդապետություն էր, Աստծո խոսքի ուսուցանում, որն էլ, պոեզիայի լեզվով, այդքան էլ հեշտ չէր արտահայտել: Եվ պատահական չէ, որ դա հաջողվեց շատ քիչ հանճարների:
Այս ամենը հատկապես վառ գույներով արտահայտվեց, երբ Ֆրիդրիխ Կլոպշտոկը 1773 թ. Հրատարակեց «Մեսիադա» էպոսը, որը պատմում է Ավագ շաբաթի` Քրիստոսի երկրային կյանքի վերջին օրերի մասին: Երկար, բառաշատ և աստվածաբանական հակասություններով լի այս ստեղծագործության մեջ մարում է Ավետարանական լույսը, չնայած որ Կլոպշտոկը ցանկություն էլ չուներ Ավետարանը փոխարինել իր ստեղծագործությամբ: Նրա ստեղծագործությունը նույնպես դատապարտված էր արժանանալու պարականոն ավետարանների բախտին:
Շատ գրողների երկարատև չարչարանքներից և կրած անհաջողություններից հետո Շարլ Դյուպին, ի պատասխան նրանց անհաջող փորձերի, արտահայտում է հետևյալ միտքը, թե. «Քրիստոս Անտիկ շրջանի մի միֆ է և այդ է պատճառը, որ ոչ ոքի չի հաջողվում նրանում մարդկային գծեր տեսնել և նկարագրել»: Սակայն շատ չանցած Ռուսոն իր «Էմիլիե կամ դաստիրակության մասին» երկում պատասխանում է այս կարծիքի կողմնակիցներին, թե. «Ավետարանն իր մեջ պարունակում է ճշմարտության մեծ, անկրկնելի հետքեր, և որոնց լույսի ներքո հեղինակը ավելի մեծ է երևում քան հերոսը»: Սակայն այս միտքը մերժվեց ռացիոնալիստների կողմից և շուտով 1795թ. Հեգելը գրեց իր սեփական «Պարականոնը», որտեղ նա փորձեց նկարագրել Քրիստոսի` մարդ-ուսուցչի անգույն պատկերը` զերծ Աստվածային եզրերից, որը ոչ մի առնչություն չուներ ավետարանական կերպարի հետ: Սրանից հետո երկար ժամանակ գրականության մեջ տիրապետող էր Հեգելյան մտքի ազդեցությունը, որի ներքո և մի շարք գործեր ստեղծվեցին: Չնայած այս անհաջող փորձերին` որքան շատանում էր ռացիոնալիստների ազդեցությունը, այնքան մեծանում էր հետաքրքրասիրությունը Քրիստոսի անձի նկատմամբ: Ստեղծվում են աշխատանքներ, որոնք իրենց ֆանտազիայով չեն զիջում անգամ վաղ ժամանակների պարականոն ավետարաններին: Դրանցից էին Կարլ Վենտուրայի «Իրական պատմություն Նազարեթից մեծ մարգարեի մասին» ստեղծագործությունը, Հեգելյան ազդեցության կրող Դավիթ Ֆրիդրիխ Շտրաուսի «Հիսուսի կյանքը», որը, նույնանալով Հեգելի հետ, Քրիստոսին նկարագրեց որպես հավատքի և Էտիկայի քարոզիչ, իսկ այն ամենը, ինչը պատմվում էր ավետարաններում, ուղղակի քաղվածքներ էին հին կտակարանից և հրեական ավանդությունից:
Սակայն շուտով լույս տեսավ Էրնեստ Ռենանի` նախորդներին գերազանցող` Քրիստոսի մասին գիրքը, որի մասին և ցանկանում ենք մի փոքր զրուցել:
1845թ. Հեկտեմբերի 6-ին Սուրբ Սուլպիցիայի ճեմարանի աստիճաններով իջնում էր ճեմարանականի կապայով զգեստավորված 22-ամյա մի երիտասարդ: Դա երիտասարդ Ժոզեֆ Էրնեստ Ռենանն էր, որ դեռ վերջերս էր պատրաստվում ստանալ հոգևորականի աստիճան: Սակայն ընկերների և խոստովանահոր հետ տեղի ունեցած երկարատև խորհրդակցություններից հետո, հաղթահարելով իր կյանքի ռուբիկոնը, թողեց ապագա հոգևորականի կոչումը, ճեմարանը, ընտանիքը և մեկնեց Փարիզ, որտեղ պետք է ուսումնասիրեր ժամանակակից լիբերալ աստվածաբանություն: Այստեղ այս զգացմունքային և ներփակված երիտասարդին սպասվում էր առաջին հիասթափությունը: Այդ օրերի մասին խոսելիս նա իր ընկերներից մեկին ուղղված նամակում գրում է. «Կարծես թե բուդդայական լաման և մուսուլմանական մոլլան Ասիայի խորքերից տեղափոխվել են փարիզյան բուլվառ… նրանք նման չեն մեր բրիտանացի հոգևորականներին… իմ այցելությունը Փարիզ նման էր մի կրոնից մեկ այլ կրոնի անցմանը …»: Եվ իրոք, թեև այդ պահին նա դա ի նկատի չուներ, բայց շուտով նրա կյանքում տեղի է ունենում կրոնական հայացքների լուրջ հեղափոխություն: Ճիշտ է, նա այդ ժամանակ կարողացավ խուսափել փարիզյան վուլգար գայթակղություններից, բայց շուտով նրան սպասվում էր մի նոր փորձություն, որի առջև նա ընկրկեց:
Բանն այն է, որ այդ ժամանակ Կաթոլիկ Եկեղեցին ակտիվ պայքար էր մղում Գերմանիայում տեղի ունեցող Աստվածաշնչի լիբերալ ուսումնասիրությունների դեմ, որոնք կազմակերպվում էին բողոքական եկեղեցու կողմից: Նրանք պաշտպանում էին մի հիպոթեզ, ըստ որի Աստվածաշնչի ոչ բոլոր գրքերն են, որ պատկանում են այն հեղինակներին, որոնց անվան հետ որ կապված են: Ըստ նրանց` այդ գրքերը կազմվել են ժամանակի ընթացքում` աստիճանաբար, և կազմված են մի քանի մասերից: Սա մեծ ազդեցություն ունեցավ Ռենանի կրոնական հայցքների ձևավորման վրա: Նրա նախկին մեծ հավատքը սկսեց աստիճանաբար մարել: Նա մտածեց, որ եթե մի գիրք, որը վերագրվում է Սուրբ Պողոսին, ով այդ գրքի հեղինակը չէ, բայց այդպիսի գիրքը սրբագրվել և կանոնականացվել է, ապա ինքն էլ կարող է գրել մի նմանատիպ գիրք, որը կպարունակի Հիսուս Քրիստոսի կյանքը, նրա ուսմունքը և վարդապետությունը: Սակայն այստեղ շտապենք ավելացնել, որ այդ գրքերի սրբագրումը և կանոնականացումը ամենևին էլ կապված չէր նրանց ժամանակագրությունից կամ հեղինակից, այլ այն ուղղակի համապատասխանում էր ավանդությանը, հավատի նորմերին, որոնք որ փոխանցվել էին առաքյալների կողմից: Չնայած կաթոլիկ եկեղեցու պայքարին` նախկին ճենարանականը, այնուամենայնիվ, խորանալով Բողոքականների ուսմունքի մեջ, սկսվեց հաստատվել դրանում և անգամ իր ընկերներից մեկին ուղարկած նամակի մեջ գրում է, որ ափսոսում է, թե ինչու բողոքական չի ծնվել: Բացի Աստվածաշնչի հետ կապված այս խնդրից, նրա վրա մեծ ազդեցություն են թողնում աստիճանաբար ձևավորվող վատատեսական հայացքները, որոնց մենք ականատես ենք լինում նրա` գրեթե բոլոր նամակների մեջ, ինչպես նաև ռացիոնալիստական գաղափարախոսությունը, և դրանց արդյունքում նրա մեջ սկիզբ առած սկեպտիցիզմը: Այդ ամենը նա համարձակությամբ անվանում էր «հինգերորդ ավետարան»:
Շուտով մահանում է Ռենանի քույրը, որը Փարիզում նրա հովանավորն ու օգնականն էր: Քրոջ մահից հետո 1863 թ. Փարիզում լույս է տեսնում նրա` «Հիսուսի կյանքը» գիրքը, որը և նվիրում է քրոջ հիշատակին: Գիրքը հրատարակվեց տասներեք անգամ, որն էլ խոսում է նրա գտած հաջողության մասին:
Իսկ ի՞նչ արտասովոր բան ենք մենք գտնում Ռենանի գրքում: Գրքի հենց սկզբում նա հակադրության մեջ է դնում մի կողմից ծաղկող և գեղեցիկ Գալիլեան` Հիսուսի բնակավայրը, և մյուս կողմից` որպես հակապատկեր` Հուդայի երկիրը: Նկարագրում է Հիսուս Նազովրեցու կյանքը` ընտանիքի, հարևանների հետ միասին: Դա, ըստ նրա, մի հանրություն էր, որն իրենից ներկայացնում էր մի մաքուր կրոն, մի անբիծ հավատք առանց հոգևորականների և ձևական ծիսակարգի, կամ, ինչպես նա էր անվանում մեկ խոսքով` սրտի համայնք: Այստեղ մենք պարզ տեսնում ենք պարականոն ավետարանների ազդեցությունը, ինչպես նաև Ռենանի վրա մեծ ազդեցություն թողած Բողոքական եկեղեցու, որը ինչպես նրա նկարագրած Գալիլեայի պարագայում, այնպես էլ այստեղ չունի ոչ հեգևորականներ, ոչ էլ ծիսակարգ և այդքանով հանդերձ իրեն կոչում է «սրտի և սիրո համայնք»: Բացի այդ, նա այս նկարագրությամբ ուղղակի հակադրվում է Ավետարանին, քանի որ այստեղ մենք շատ պարզ ձևով տեսնում ենք, որ Գալիլեան ամենևին էլ նրա նկարագրած սրտի համայնքը չէր, այլ ուներ իր սինագոգը, որտեղ ամեն շաբաթ օր այցելում էին հրեաները և Հին կտակարանի մարգարեություններից որևէ հատված ընթերցում (Հմմտ. Մատթ. 4:12-17, Մարկ 7:14-15, Ղուկ. 4:14-15): Սակայն շուտով, ըստ Ռենանի, Հիսուսը հանդիպում է հրեա մոլեռանդ հավատացյալ և անապատական Հովհաննես Մկրտչին, որը հեղաշրջում է նրան՝ ասելով, թե դու ես Խոստացված Մեսիան: Վերջինս էլ, տարված այդ մտքերից, փորձում է նվաճել աշխարհը: Նա իր առջև դնում է անիրագործելի ծրագրեր, սկսում է բանավեճերի մեջ մտնել հրեա ծերերի հետ, հրաշքներ գործել, ապա գնում է Երուսաղեմ, որպեսզի մարտահրավեր նետի փարիսեցիների և քահանայապետների խավար իշխանությանը: Այստեղ նա պարտվում է և խաչվում, բայց հեղինակը գրում է, թե. «Հանգիստ եղիր և ուրախացիր, քանի որ քո կառուցածը ոչ ոք չի քանդի»: Սակայն այս գրքի հերոսը, որը իբրև թե կերպարանավորում է Քրիստոսին, մի թույլ և ազդեցության տակ ընկնող անձնավորություն է, որը դժվար թե կարողանար հիմք դնել անսասան հավատքի: Հեղինակի նկարագրությունների մեջ հանդիպում ենք մի դրվագի, որտեղ, խոսելով Գալիլեայի գեղեցկության մասին, ասում է. «Այստեղ նա կարող էր հանգստանալ խաղողի վազերի մեջ, կամ սիրահարվել այն գեղեցիկ կույսերին որոնք ապրում էին այդտեղ»: Այս և նմանատիպ այլ նկարագրությունների մեջ Ռենանը կարծես փորձում է ասել. «Նա մարդ էր, նա ուղղակի մարդ է, այնպիսին, ինչպիսին մենք ենք, ոչ ավել»: Հետևաբար` այս ստեղծագործության մեջ Քրիստոսին ներկայացնելով իբրև սովորական մարդ, հեղինակը նրա մեջ մարում է ավետարանական սրբության լույսը: Եվ սրանով Ռենանի ստեղծագործությունը 19-րդ դարում արգելափակող մի միջոց եղավ հետագայում Քրիստոսի կերպարի շուրջ նոր գեղարվեստական ստեղծագործություններ առաջանալու գործում:
Դրանից հետո ստեղծվում են այնպիսի գործեր ինչպիսիք են Գուստավ Ֆլոբերի «Հերովդիադան», Անատոլի Ֆրանսի «Հուդայի երկրի պրոկուրատորը», Հենրիկ Սենկևիչի «Գնանք նրա ետևից», «Յո երթաս» ստեղծագործությունները: Սրանք բոլորն էլ, թեև վերաբերվում են ավետարանական ժամանակաշրջանին, բայցևայնպես, Քրիստոս այս ստեղծագործություններում հանդես է գալիս կադրի ետևում:
Իսկ բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում են իրենց գրքերի հերոս դարձնել Քրիստոսին, իրենց իսկ խոսքը տեղադրելով Նրա շուրթերին, գոնե ամենաքիչը պետք է տիրապետեին նրա ուժին: Սակայն այդ հեղինակներից ոչ ոք չէր կարող տիրապետել այդ աստվածային ուժին, հետևաբար, չէր կարող փոխել Քրիստոսի վարդապետությունն իր խոսքերով և ստեղծեր մի այնպիսի ստեղծագործություն, որը կգերազանցեր Ավետարաններին: Բացի այդ, չմոռանանք Տիրոջ խոսքերը, «որ եթե որևէ մեկը այս պատվիրաններից, փոքրերից անգամ մի բան կջնջի և մարդկանց այդպես կուսուցանի, երկնքի արքայության մեջ փոքր պիտի համարվի»: Իսկ սա նշանակում է, որ մեր ունեցած հավատքը չենք կարող լրացնել ինչ-որ բան փոխելով կամ պակասեցնելով, որպեսզի դրա միջոցով հասնենք ճշմարտության, քանի որ այն մեզ տրված չէ տնօրինելու համար, այլ` ծառայելու: Այդ պատճառով ոչ ոք, որքան էլ փորձի պարզ և ժամանակակից լինել, ինչպես փորձեցին անել ռեալիզմի ժամանակաշրջանի հեղինակները` Հեգելը, Ռենանը և այլք, միևնույն է, չի կարող հորինել և առավել ևս լինել «Նոր» Քրիստոս: