Վալտեր Ռաթհենաուի հիշատակին
Դուք գիտեք, որ ես կարող եմ պերճախոս լեզուներին թողնել այս առավոտյան տոնակատարության համար հիշատակի խոսքը: Եթե ես սկզբում խոսք եմ ասում, իհարկե, ոչ թե իմ ցանկությամբ, այլ ավելի շուտ երիտասարդական մղումներից ելնելով, ապա դա անում եմ միայն այս տոնակատարության ոգին եւ միտքը մի քանի նախադասությամբ բնութագրելու համար:
Մեր հանդիպումը նվիրված է վայրի, անարխիկ, անօգնական ժամանակներին զոհ դարձած բարեկիրթ եւ աշխատասեր մարդու հիշատակին. մի մարդու, որը շատ էր սիրում Եվրոպան եւ կարող էր մեծ օգուտ բերել մեզ: Սակայն նրանք, ովքեր ծառայում էին ընդհանուր գործին, անիմաստ, սարսափելի վախճան ունեցան: Այն նախատեսված է նաեւ տոնական մտորումների, մեր մտքերի հստակեցման, աշխատանքային օրվա փոշու միջից որոշ հստակություններ վեր հանելու, փողոցային կռվի համար, որպեսզի դրանք մի պահ ընկալվեն հանգստության եւ մաքրության մեջ:
Մեզ համախմբեց հանրապետական մտածողությամբ երիտասարդությունը: Ո՞րն է նրանց գաղափարը, ի՞նչ է Հանրապետությունը. «բոլորովին օտար, բոլորովին ոչ գերմանական մի բան, որի դեմ արժե պայքարել»,- ասում են նրանք: Մյուսները (եւ ես նրանցից մեկն եմ) կարծում են, որ հանրապետությունը կարող է լցվել գերմանացիներով եւ նույնիսկ կարող է իրականացնել գերմանական հասարակության երազանքը: Մեզ ծանոթ չեն էմոցիոնալ եւ ինտելեկտուալ այն փաստարկները, որոնք դրա դեմ օգտագործում են հանրապետական սկզբունքի հակառակորդները: Մենք գոտեմարտի բռնվեցինք նրանց հետ: Որքան էլ, սակայն, այդ սկզբունքն անհամարժեք է կիրառվում, այն ապացուցելու է իր անսահման ուժը, որտեղ էլ լինի մարդը եւ ինչ կարգավիճակ էլ ունենա, նրա պատիվն ու պատշաճությունը պահպանվելու են վերջնական, իսկ սիրտն ու հոգին իրենց արտահայտությունն են գտնելու: Եթե ուզում եք ինձ տալ Հանրապետության սահմանումը, ապա դա պետության եւ մշակույթի միասնությունն է:
Չկա բարձրագույն քաղաքական միտք: Այդ դեպքում քաղաքականությունը դադարում է լինել զուտ քաղաքականություն, այն բարձրանում է հումանիզմի մակարդակի, եւ դրանով նա իր խոսքն է ասում` շոշափելով մի խնդիր, որը, եթե ես ճիշտ եմ հասկանում, ազդում է հոգեւոր եւ քաղաքական պայքարի բոլոր ձեւերի վրա, որոնցով առաջնորդվում է գերմանացի ժողովուրդը, որն, ի վերջո, գտնվում է ներքեւում: Հանրապետական գաղափարի թշնամիները լցված են դառնությամբ եւ լիովին համոզված են, որ այդ գաղափարը հակասում է գերմանական հումանիզմին, գերմանական կրթության հայեցակարգին, նրանք ատում են այն փոփոխությունները, որոնք այդ գաղափարը կարող է ներարկել գերմանական էության մեջ, այդ իսկ պատճառով էլ նրանք պահպանողական են: Ինչպես թվում է առաջին հայացքից, մյուսներս գերմանական հասարակությունը չենք դիտարկում որպես ավարտուն, փակ ու վերջնական մի երեւույթ: Մենք հավատում ենք, որ հնարավոր է դառնալ գերմանացի, եւ ես կցանկանայի երկու բառով ասել, թե որքանով ենք հավատում դրան:
Գերմանացու ամենագեղեցիկ եւ ամենաբնորոշ հատկությունը, որով նա սիրում է իրեն սիրաշահել, ներհատուկ լինելն է: Պատահական չէ, որ նա աշխարհին տվել է ինտելեկտուալ եւ հումանիզմով աչքի ընկնող վեպի գեղարվեստական ժանրը, եւ որը նա հակադրում է արեւմտյան սոցիալական քննադատության վիպական ժանրին, եւ որը միաժամանակ ինքնակենսագրություն եւ խոստովանություն է: Գերմանացու ներհատկությունը կրթվածությունն է, խորասուզումը, անհատական մշակութային խիղճը, սեփական եսը դաստիարակելու, ձեւավորելու, խորացնելու եւ կատարելագործելու կամ, կրոնական տեսանկյունից սեփական կյանքը փրկելուն եւ արդարացնելուն ուղղված զգացումը: Ոգու սուբյեկտիվիզմը անհատական մշակույթի, աստվածաբանական, ինքնակենսագրական, դավանանքային մի ոլորտ է, որում օբյեկտիվ աշխարհը, քաղաքական ոլորտն ընկալվում են որպես ոչ պիտանի եւ անտարբերության պատճառով մերժված, «որովհետեւ այն ժամանակ», ինչպես ասում է Լյութերը, «այդ արտաքին կարգ ու կանոնի մեջ էական ոչինչ չկա»: Ամենախորը դիմադրությունը, կարծում եմ, որին հանրապետական միտքը հանդիպում է Գերմանիայում, հիմնված է այն փաստի վրա, որ Գերմանիայի քաղաքացիները եւ ժողովուրդը երբեք քաղաքական տարրը չեն ներառել կրթության իրենց հայեցակարգում, իրականում այն բացակայում է մինչ այժմ: Դա հիմնավորվում է այն փաստով, որ, սկսած ներքեւից, քաղաքական ոլորտ անցում կատարելու պահանջը, այն, ինչ եվրոպացի ժողովուրդներն անվանում են «ազատություն», ընկալվում է որպես սեփական էությունը կեղծելու գրեթե ապազգայնացնող հրավեր:
«Այդպես է, եւ այդպես էլ պետք է մնա»,- ասում է պահպանողականը: Նրա համար ազգային ինքնաքննադատությունը բխում է հոգեվիճակից, ինչի խաթարումը նա համարում է ապազգային թշնամություն: Բայց արդյո՞ք ազգային ինքնաքննադատությունը դրանից ավելին չէ: Արդյո՞ք գերմանացին գերմանական էությունը ճանաչում է որպես անընդունակ եւ անպետք: Բայց եթե այդ էությունը կատարյալ է, ապա ի՞նչն է պակասում նրան: Ինչի՞ շնորհիվ նա կդառնար ավելի ամբողջական ու մարդկային: Մի՞գուցե ոչ միայն սա. այն, ինչ Եվրոպան անվանում է ազատություն, օբյեկտիվն է, քաղաքական տարրը: Հյոլդեռլինի Հիպերիոնը, որին այժմ այդքան շատ են սիրում երիտասարդները, ելնելով հունական սրտի դառնությունից` գերմանացիներին անվանեց ներդաշնակությունից զուրկ եւ բզկտված: «Դրանք բեկորներ ու կտորներ են, բայց ոչ մարդիկ»,- ասաց նա: Եթե սա ավելին է, քան հիպոքոնդրիան, ի՞նչ է նա ուզում ասել: Թերեւս միայն սա չէ, որ ողջ մարդկությունն ընդգրկում է, այլ նաեւ ներքինն ու արտաքինը, անձնականն ու օբյեկտիվը, խիղճն ու գործը. Գերմանիայի քաղաքացին եւ անհատը շատ ավելի վաղ հրաժարվել է կրթության եւ մարդասիրության մասին իր պատկերացումներից, ստեղծագործությունը մասերի է բաժանել, քանի որ այն չի՞ ներառում իր մեջ քաղաքական տարր:
Գերմանական կրթության եւ զարգացման վեպի արքետիպը Գյոթեի «Վիլհելմ Մայստերն» է, որը գերմանական առաջընթացի հիանալի ուղի է ցույց տալիս ներքեւից դեպի օբյեկտիվ, քաղաքական, հանրապետական կարգ, եւ այն շատ ավելի ամբողջական է որպես մարդկային ստեղծագործություն, քան կարծում էր գերմանացի քաղաքացին այն գրելիս: Այդ վեպն ընկալվում է որպես անհատական մշակույթի եւ պաշտամունքի վերածված ինքնակենսագրության հուշարձան: Այն սկսվում է անհատական արկածախնդիր ինքնապատկերումից եւ ավարտվում քաղաքական ուտոպիայով: Բայց դրանց միջեւ ընկած է դաստիարակության գաղափարը: Գերմանական այդ ստեղծագործությունից հիմնական ընկալումը մնում է հավատքի եւ կրթության, ինքնակրթության եւ մարդկության կրթության միջեւ օրգանական եւ անսխալ կապը: Այն սովորեցնում է ձեզ զգալ, թե ինչպես է կրթության մասնիկը օրգանական անցում կատարում ներաշխարհից դեպի օբյեկտիվ իրականություն, ցույց է տալիս, թե ինչպես է մեկը վերածվում մյուսի: Ինչպես ինքնակրթությունից ծագած գաղափարը հասավ մինչեւ սոցիալական ոլորտ, այնպես էլ մարդը, ելնելով սոցիալական աստիճանից, անկասկած, գիտակցեց, որ մարդկության ամենաբարձր մակարդակին հասնելը դա պետություն ունենալն է: Եվ եթե այն իրավացիորեն կոչվում է մարդկության դասական ստեղծագործություն, ներսից եւ դրսից նման միասնությունը, ինքնակազմակերպումը եւ աշխարհի ձեւավորումն ի կատար է ածում հումանիզմը: Գերմանիայի քաղաքացին եւ անհատը, որը դաժան ճակատագրի բերումով հարկադրված է շարունակ սովորել, ինչպես նշեցինք, հասնում է այն գիտակցությանը, որ հրաժարվում է կրթության, մշակույթի եւ հումանիզմի մասին իր պատկերացումներից, ընդունում ազատության գաղափարն ու քաղաքական բաղադրիչը եւ դուրս մղում հանրապետական գաղափարը: Դա պարզապես լինում է դանդաղ եւ հավատարմորեն: Նրա ցանկալի տեմպը Անդանտեն է, մինչդեռ ճակատագիրն առնվազն կրել է անվանումը: Տարօրինակ կլիներ, եթե նա ամբողջությամբ չհամապատասխաներ դրան: Սակայն կասկած չկա, որ գերմանացին կգնա իր ճակատագրի հետեւից: Ժամանակ տվեք նրան գիտակցելու, որ պետության եւ մշակույթի միասնությանը, որն արտահայտվում է հանրապետության գաղափարով, պետք է ձգտել եւ հասնել ոչ միայն նրա, այլեւ` բոլոր ժողովուրդների կողմից առավելագույն չափով: Եվ դա մարդկային հնարավորությունների սահմաննեորւմ է տեղավորվում, եթե Եվրոպան չպարտվի եւ չայլասերվի: Ավելին, ժամանակ տվեք նրան գիտակցելու, որ հումանիզմը, համակողմանի կրթությունը, մարդկային ինքնաբավությունը ոչ այլ ինչ են, քան մշակույթի եւ պետության միասնություն, եւ որ երկու բան, որոնց սահմանումը նույնն է, պետք է լինեն մեկը եւ նույնը: Մի խոսքով, թող նա փայփայի այն միտքը, որ հանրապետությունը, իդեալականորեն վերցրած եւ անկատար իրողություններից զատ, ոչ այլ ինչ է, քան մարդկության քաղաքական անվանումը, եւ նա կլինի հանրապետական:
Նա այդպիսին կլիներ, եթե ժամանակին թե’ ներքին, թե’ արտաքին հանգամանքներն ավելի քիչ վնաս հասցնեին նրա մտավոր աշխատանքի արդյունավետությանը: Իրականում ժողովուրդն ապրում է այնպիսի պայմաններում, որոնք արդարացնում են մտավոր ցանկացած լճացում եւ բարոյական ցանկացած թուլություն, երեւույթներ, որոնց մասին, չնայած այդ անբարենպաստ պայմաններին, կարելի է խոսել միայն հազվադեպ: Արտերկրում մարդիկ ծանոթ չեն այդ պայմաններին, քանի որ քիչ են առնչվում դրանց: Շատ բան հայտնի չէ այն ստորացուցիչ կյանքի դժվարությունների մասին, որոնց պատճառով տառապում է մեր ժողովրդի ճնշող մեծամասնությունը եւ այն անկման մասին, որը սփռված է բոլոր ոլորտներում: Հայտնի չէ նաեւ, որ գերմանացի մայրերին ստիպում են իրենց երեխաներին փաթաթել թերթով, քանի որ կտորի պակաս կա, որը պետք է տասնյակ հազարավոր մետր հեռավորությամբ հասցվեր Հռենոսում գտնվող ֆրանսիական օկուպացիոն զորքերին: Չափազանցություն կլինի շարքային մարդուց ինտելեկտուալ ճկունություն պահանջելը, որպեսզի նա դիմադրի մի ագիտացիայի, որն ապացուցում է, որ նախկինում ամեն ինչ այլ էր, եւ հետեւաբար պետք է վերադառնալ դեպի անցյալ: Դա այն ագիտացիան է, որը կարող է նաեւ արդարության ընդգծված կերպարով պնդել, որ աշխարհում ոչինչ չի փոխվել, որ իշխանությունը դեռ գերակա է իրավունքի նկատմամբ, որ խաղաղության, արդարության, ազգային պետության մասին բոլոր խոսակցություններն անհեթեթություն էին, եւ շատ ամոթ է, որ Գերմանիան ընկավ այդ քարոզչական անհեթեթության հետեւից` թույլ տալով իրեն ավելի խորանալ դրա մեջ…
Գերմանիայի վրա արտաքին ճնշումը սարսափելի է եւ խոչընդոտում է նրա ինտելեկտուալ առաջընթացին: Ըստ երեւույթին, մեր հարեւան Ֆրանսիան, որն այդքան խնդրահարույց եւ հաղթական է, այս պահին բարոյապես այնքան էլ լավ վիճակում չէ: Թվում է, թե ինչ-որ մեկի մտքով անցել է փչացնել նրա տոնը, ով փորձում է Գերմանիայի մասին դրական տոնով խոսել: Այնպես, ինչպես այսօր Ֆրանսիան է վարվում իր զինվորների հետ Ռուրի շրջանում, շատ բացասաբար է ընկալվում թե’ ամբողջությամբ, թե’ իր մանրամասներով: Սակայն այն կարող էր բացասաբար չընկալվել: Այդ ամենի հանդեպ անտարբեր է մի աշխարհ, որի բարոյական շահագրգռվածությունն ինը տարի առաջ այդքան ուժեղ էր թվում: Անկասկած, այդ վատ վարքը Գերմանիայում կարող է ուժեղացնել ցինիզմն ու քաղաքական հոռետեսությունը, դաժան փիլիսոփայության հիմքը դառնալ:
Այնուամենայնիվ, ազգային դաշինքի տիրապետության ներքո հանդես եկող Ֆրանսիայի վիճակը բարկացնում է նրա առաջադեմ մտածող որդիներին. այս պետությունը, որը վտանգում է Գերմանիայի բարօրությունը, համաշխարհային տիրապետության մասնակի դրսեւորումն է: Եվ երբ մենք խոսում էինք անբարենպաստ ժամանակի եւ հանգամանքների մասին, երբ պետք է գերմանացի ժողովուրդն աշխատեր, նկատի ունեինք համաշխարհային ընդհանուր վիճակը: Դա մտքի եւ հոգու վիճակ է, որը մոտավորապես կարելի է համեմատել Նապոլեոնյան պատերազմներից հետո տիրող վիճակի հետ, հետընթացի եւ դեպրեսիվ հակամարդկայնության տրամադրության հետ, որի ակնառու հետեւանքներն եղել են բոլշեւիզմը` Ռուսաստանում, ֆաշիզմը` Իտալիայում, ռեակցիոն արձագանքները` Հունգարիայում եւ այլն: Իսկ Ֆրանսիայում կան որոշակի հաստատուն եւ մութ գաղափարներ, որոնց քիչ թե շատ հստակ հետքերը կարելի է գտնել մշակութային տարածքի բոլոր երկրներում: Մենք համարում ենք, որ բոլշեւիզմը, չնայած ունի ռադիկալ- հեղափոխական ոգի, այդ դեպրեսիայի դրսեւորումներից մեկն է, եւ, ինչ էլ որ մտածես նրա եւ նրա իմաստի մասին, ո’չ ժողովրդավարություն է, ո’չ ազատություն, ո’չ էլ մարդասիրություն, այլ` բռնապետություն եւ ահաբեկչություն: Իսկ նրա բռնապետական- ահաբեկչական միտումն այն է, ինչը բնութագրում է այդ համաշխարհային շարժումն ամբողջությամբ: Դրա վտանգն ընդհանրապես, եւ գերմանական էության համար` մասնավորապես, բխում է նրանից, որ այն զուրկ չէ ոգուց եւ իմաստից, այլ հիմնված է իրական եւ ճշգրիտ պատմական զգացողության վրա: Ժողովրդավարության գաղափարն արտահայտվում է քաղաքական կաղապարներով, որոնք իրականում հնացած են թվում: Մեր երիտասարդության, առհասարակ` եվրոպացի երիտասարդության մի ստվար հատված ոգեւորված է աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխություններով, ինչը նկատելի է վաղուց, եւ դարձել է մեծ պատերազմի դարաշրջանին բնորոշ աղետի բռնկման վկայությունը: Շարունակաբար բոցավառվող կրակի լույսից, որի վրա նկատելի են հոգնածության մահացու նշանները, կարող ենք համոզված ճանաչել մարդկային մտածողության գագաթնակետը: Այդ գաղափարը հայտնվում է նոր եվրոպական իրականության մեջ, որի մասին մենք խոսում ենք կյանքից հեռացածի լույսի ներքո. դրանում երեւակվում են սնանկ դարաշրջանի դասական փոշոտ աքսեսուարները, բուրժուական դարաշրջանը, որն ընկղմվում էր գերեզմանի մեջ. նրա մշակութային զարթոնքը կապված էր Վերածննդի հետ, որն իրեն Սահմանադրություն պարգեւեց ֆրանսիական հեղափոխության միջոցով, երբ կապիտալիզմն իրեն դրսեւորում էր որպես արդյունաբերական-ռազմական իմպերիալիզմ եւ սայթաքում արյունոտ մայրամուտում: Երիտասարդները կարծում էին, որ իրենք ունեին իրենց գաղափարները, դարաշրջանին բնորոշ գաղափարներ, որոնք կոչվում էին հումանիզմ, անհատականություն, լիբերալիզմ, ժողովրդավարություն, ազատություն: Դրանք մեռած, հոգնած, մաշված ու դատապարտված գաղափարներ են, որոնք ինքնին աբսուրդի վերածվեցին եւ դարձան ոչ օգտակար: Այն, ինչ կատարվում է այսօր, ինչն այսօր էական է, բոլորովին այլ բան է, այդ ամենի հակառակն է: Դա անհատականություն չէ, այլ` համայնք, ազատություն չէ, այլ` երկաթյա կապ, անվերապահ հրաման, ահաբեկչություն: Բուրժուական անցյալ դարաշրջանի հարաբերական էությունը հենց արատավոր էր: Բացարձակն այստեղ չի գործում: Կա ակնհայտ ճշմարտություն եւ ազնիվ հեղափոխականություն երիտասարդների մտածողության մեջ, եւ այդ մտքերն արտահայտվում են բառակապակցություններով ու լուրջ ակնարկներով: Եվ, այնուամենայնիվ, նրանց մեջ նկատվում է մարդկայնորեն սարսափելի մի բան, անհասկանալի միտում եւ վտանգ` մոլորվելու դեպի խավարը: Խավարամտությունը վտանգավոր է բոլոր ժամանակների համար, որը ցանկանում է բացարձակացնել ամեն ինչ: Եվ վտանգը, որի միջով անցնում է մեր երիտասարդության մի ստվար հատված, միաժամանակ վտանգ է ներկայացնում Գերմանիայի Հանրապետության հզորացման համար. դա այն վտանգն է, որի դեպքում, ի սկզբանե, հեղափոխական գաղափարներով տոգորված երիտասարդությունը հակվում է դեպի քաղաքական հավատարմության, այսինքն` դեպի ռեակցիոն գաղափարները:
Այնուամենայնիվ, այդ վտանգը մեզ համար լուրջ սպառնալիք է: Չարաշահումը, հակալիբերալ գաղափարների ռեակցիոն շահագործումը չեն կարող հաղթանակ պարգեւել. ոգին եւ Աստծուց լքվածը, առանց մտքի ոլորտում հաջողության հասնելու, կթառամեն եւ կընկնեն: Ի վերջո, մենք այն երկիրն ենք, որտեղ ապրել են Գյոթեի, Հյոլդեռլինի եւ Նիցշեի նման հոգիները: Նրանք` այդ մեծ գերմանացիները, լիբերալներ չէին, բայց դա չէր նշանակում, որ նրանք խավարամիտ մարդիկ էին. նրանց համար բացարձակ արժեքը մարդն էր: Այն, ինչ նրանք տեսան եւ երգեցին, կրոնական մարդկության երրորդ ռայխի մասին էր, դա մարդկության համար նոր գաղափար էր, որը գերազանցում է լավատեսությունն ու հոռետեսությունը, որն ավելին է, քան պարզապես գաղափարը. դա պաթոս է եւ սեր: Դա իսկապես դաստիարակիչ սեր էր, որն իր կրողներին երաշխավորում է մի ողջ աշխարհի երիտասարդության հաջողությունը:
Այս գաղափարն ամենեւին էլ հնացած չէ, ոչ էլ երեկվա քաղքենիությունից է բխում, ինչպես մենք ենք երբեմն կարծում. դրանով նրանք, որպես ժամանակակից, հակադրվում են արմատական կամ ռեակցիոն ֆաշիզմին: Գերմանիայի հանրապետական երիտասարդությունը հասկանում է, որ հումանիզմն ապագայի գաղափար է, այնպիսի գաղափար, որի համար պայքարում է Եվրոպան, որով պետք է ոգեշնչվել եւ ապրել, եթե չես ցանկանում մեռնել:
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի
1. Վալտեր Ռաթհենաու (1867-1922) – գերմանացի արդյունաբերող, գրող եւ քաղաքական գործիչ, որը 1922թ. փետրվարից մինչեւ հունիսը զբաղեցրել է Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնը: Ռաթհենաուն ազդեցիկ դեմք էր հետպատերազմյան Վայմարյան Հանրապետությունում: Նա բանակցել է 1922թ. Ռապալլոյի պայմանագրի շուրջ, որը կարգավորեց հարաբերությունները եւ ամրապնդեց տնտեսական կապերը Գերմանիայի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ: Պայմանագրի ստորագրումից երկու ամիս անց Ռաթհենաուն սպանվեց Բեռլինում` ծայրահեղ ազգայնական, կիսառազմական խմբի կողմից:
2. molto vivace- շատ աշխույժ:
3. Անդանտե- չափավոր դանդաղ երաժշտական տեմպ:
4. Հիպերիոն- Հյոլդեռլինի միակ վեպի` «Հիպերիոն»-ի հերոսն է:
