ԳՈՀԱՐԻԿ ԱՔԵԼՅԱՆ | Խուսանավել բառերի աղմուկից Միտեղ ու Ոչմիտեղ

Որևէ բանի երկրորդին հասնելու համար, հարկավոր է որպեսզի եղած լինի առաջինը: Երբ բանաստեղծն իր առաջին գիրքը վերնագրում է «Երկրորդ նավարկություն», դեռ մինչև գիրք մուտք գործելն ակնհայտ է դառնում պոետական հղումը նախորդող պոեզիային: Երկրորդ նավարկությունը, որից հեղինակն ուզում է սկսել իր ճամփորդությունը, ենթատեքստային բոյկոտ է առաջինին` հագեցած որոշակի դրամատիզմով, այն գիտակցմամբ, որ սա, այնուամենայնիվ, շարունակություն է, ոչ թե սկիզբ, իսկ շարունակությունը բովանդակում է սկիզբը, ընթացքը, նավարկության ողջ պատմությունը իր ամբողջ ժառանգականությամբ: «Երկրորդ նավարկություն» գրքի հեղինակը` Սմբատ Հովհաննիսյանն (Թոնդրակ) ինքը գրքի վերջում խոստովանում է.
«Ճակատագիրն ավելին չէ, քան նորածնի ճիչը: Ու քանի դեռ քո այդ ճիչն է քեզ կազմակերպում, քո պորտալարը դեռ կլինի ճակատագրի ձեռքերում… Այնինչ վաղուց հասունացել է այն պահը, երբ պետք է կտրվի այդ պորտալարը, որը կապում է քեզ քո առաջին ճիչին… »:
Հայ ժամանակակից պոեզիայի այսօրյա դաշտում, որ մեխանիկական ճոճանակի տպավորություն է թողնում` մեկ դեպի պաթետիկ, ռեալիստական, մեկ դեպի մոդեռնիստական կողմնորոշումների հակվածությամբ, այնքան էլ հաճախադեպ չեն ոչ թե գաղափարական, այլ զուտ պոետական խնդիրներով մտահոգված, մեխանիկական տատանումների փոխարեն գիտակցված կամընտրական ճանապարհ նախանշելու քաջություն ցուցաբերող գրքերը, որի պարագայում նմանատիպ գրականության երևումն, անկախ որակական հատկանիշներից և կատարողականի մակարդակից, պարզապես որպես երևույթ, արդեն իսկ ոգևորություն է առաջացնում և քիչ թե շատ հուսադրում: Այն դեպքում, երբ բազմաթիվ են պատահականության սկզբունքով իրար կողք հայտնված ոտանավորներով գրքերը` պատահական տրամադրություններից ծնված նույնքան պատահական մտքերով, հատ-հատ ընտրված ու ինքնագիտակցված բանաստեղծությունների այս ժողովածուն պարզապես չէր կարող չարժանանալ մեր ուշադրությանը: Ո°րն է սակայն մտահոգությունների, արծարծումների այն շրջանակը, որ տեղ է գտել այս գրքույկում: Պատասխանը տրվում է էջ առ էջ և ոչ շատ բացահայտ ու հստակ, այլ իրավիճակի հետևողական ներկայացման, ընթերցողին համոզելու զգուշավոր գործելաոճով` երկարաձգելով ամբողջական ասելիքին մերձենալու պահի հաճույքը: Հաճույք ասվածն էլ ավելի շուտ այն ներքին հրճվանքն է, երբ կամովի խիզախողը գիտակցում է իր որոշման դժվարություններն ու հետևանքները, քանի որ գրքի ասելիքն այլ բան չէ, եթե ոչ ինքնահաստատման, նոր պոեզիայի ստեղծման, հնի մաշվածությունից ազատագրվելու անհրաժեշտության բարձրաձայնումը, և այս պլանում հեղիանկի ձեռնարկած ճամփորդությունը վերածվում է նոր իմաստի որոնման ոդիսականի: Հեղինակ-Ոդիսևսը կարևորում է նախ և առաջ ինքնաիմաստավորումը, առանց որի պոեզիան կդադարի լինել այն, ինչ է, իսկ իմաստը այն է, ինչ պարունակում է Անունը: Ստացվում է` առաջնային կարևորություն է ստանում երևույթը անվանելու խնդիրը, որը կարծես այդպես էլ մնում է չլուծված.

Առանց վաղվա մի օր,
Երբ քո Անվան համար իմաստ կփնտրես,
Էլ չես հապաղի հոսել
Ծառի երակի միջով.-
Դա միակ պահն է,
Որ կարող ես գոյել` հետքեր չթողնելով…  (էջ 7)

Իմ շուրթերին քո Անունն է,
Բայց քո Անունը Դու չես,
ուրիշն է,
օտարը.
մեզ բաժանում է ընդամենը
մի լեզու,
մի բառ,
որ ղողանջում է ծաղկի կենտրոնում
և Անուն չունի… (էջ 29)

Բոլոր բառերի թիկունքում էլ
Ինչ-որ մեկը կա,
Սակայն քո անունը կօգնի,
Որ անցնես հայելուց անդին (էջ 59):

Հետաքրքիր է, որ իրերին, երևույթներին անուններ տալու տենդագին ձգտումը ժամանակակից պոեզիայի համար հակակշիռ ստեղծելու միջոց է դարձել`բանաստեղծությունը վերացականի, անորոշի ոլորտից մարդու էմպիրիկ կեցության դաշտ վարադարձնելու միակ հնարավորություն: Մինչդեռ ինքնանվանման անհրաժեշտության գիտակցումից և անկարողությունից ծնվում է նավարկության ողջ դրաման (հորիզոնն է խորտակվել/ Երազանքներիս/ նավակն է իջնում անվրդով)` հին ափերից հեռանալու և նոր մայրցամաք չգտնելու ներքին ողբերգությունը: Ու թեև նավարկության ուղղությունը կարծես այնքան էլ հայտնի չէ, սակայն վերջին կայանատեղից հեռանալու ցանկությունն անհուն է և աներկբա: Մյուս կողմից նավարկությունը տեքստային տիրույթում միֆական տարածք է ստեղծում (հիշենք նավարկության անդրաշխարհային գործառույթը հին կրոնական ընկալումներում)` զուգահեռ ժամանակի պատրանք տեղափոխելով իրականությունը, ուր փաստորեն «Ժամանակի ու դրա բացակայության միջև» արարվում է պոետական մեկ այլ իրականություն, որը միաժամանակ և´ հայելային իլյուզիա է, և´ ինքնուրույն գոյ` վաղուց ևեթ նվաճված տարածքները վերանվաճելու ստրատեգիական քայլ, քանի որ «Անհնար է արդեն ծովին մոտենալ/ վասն նոր մի ուղևորության»: Միֆական ենթաշերտերից բացի գրքի բազմաթիվ բանաստեղծություններում առկա են ակնհայտ և թաքնված շատ ու շատ բանաձևեր, որոնք ակնարկում են նախորդող շրջանների գրական ավանդները, հատկապես մոդեռնիստական մշակույթը` չթաքցնելով դրանցից ազատված նոր պոեզիա ստեղծելու ձգտումը (Աշխարհն հանկարծ դառնում է/ Սև քառակուսի…, Մարմինն այլևս ճանապարհ չէ, Փողոցում կհանդիպես/ խանութ շտապող Գուլիվերին…, Մշտապես ու ամենուր մի վտանգ կա/ ընտրության վտանգ, Փշրեցե´ք, փշրեցե´ք բառաշղթաները լեզվի/ որ տեղաշարժվեն իմաստներն առանց հենակների…, Այլևս վտանգավոր են գրադարաններնն/ իրենց պղտոր հոսանքներով , Սերը չի կարող /առանց անձնականության…/Էլ չի կարող… և այլն): Թեև հղումներով տեքստը կարող է ոչ միայն մերժողական վերաբերմունքը հակաթեզի միջոցով կառուցելու նպատակին հետամուտ լինել, այլև ինտելեկտուալ և որոշակի նյութ պարուանկող պոեզիա ստեղծելու հարցադրումը պարունակել:
Նկատելի են ժամանակակից հայ պոեզիայում, հատկապես երիտասարդ, սկսնակ բանաստեղծողների գործերում ավանգարդիզմից մնացած բառային, լեզվական նորարարությունների, աղմուկի ինքնանպատակ խճողումներ, որոնք պոեզիան վերածում են բառերի մասին բանաստեղծությունների` հաճախ այդպես էլ ոչինչ չասելով: Նման միտումների հաղթահարման ձգտում կա ոչ միայն այս գրքում, այլև բանաստեղծական որոշակի ուղի անցած այլ գրողների մոտ նույնպես: Պատահական չէ, որ այդ երևույթին Աշոտ Գաբրիելյանն անդրադարձել է ոչ միայն պոեզիայով (Երբ ԲԱՌ-ը ձայն դարձավ, /Ես ու դու խլացանք, Ինձ հարկավոր չեն քո խոսքերը, /Որոնց բառերը ես չեմ կարող վերծանել, /Ինչպես չեմ կարող հասկանալ ձկան համրությունը…, Բոլոր բառերը
մոխրացնել է պետք, /Որպեսզի մերձենամ քեզ…) այլև` «Բառերն այրվում են, բայց չեն մոխրանում» վերնագիրը կրող էսսեով (Սպանել Գիրը, որպեսզի ապրի Աստծու Բանը) : Բառերից ազատվելու և Աստծու բառը լսելու, այսինքն Աստծուն վերգտնելու, գրականության մեջ Աստծուն հարություն տալու հարցադրումը Թոնդրակի գրքում առավել քան ակնառու է.

Ինքնասպան Աստծո
Երակներից կաթկթացող
Ժամանակից
Բուսած
Մի ծաղիկ…

Արդեն գիտես`
Երկինքը բառերով չես ցանկապատի… (էջ 14)

Ծիծաղի օգնությամբ բառը հաղթահարել
և անցնել թիկունքն Անսահմանի… (էջ 15)

Բոլոր բառերն էլ ստվերներ ունեն…
Միտեղ ու Ոչմիտեղ սիրտս եմ քամում… (էջ 30):

Բառերի «փոխակերպված» իրականության մթնոլորտից «մաքրվելու» բուռն ցանկությունը ստիպում է նավարկել դեպի ավելի հին ժամանակները, որոնել ակունքը` վերաիմաստավորվելու և սրբագործվելու, նախնական ձևերը գտնելու.

Հանց սերմնացան,
կվերադառնա մի օր ագռավը, անշուշտ,
կտուցից առկախ պատկերն աղավնու,
ձիթենու ճյուղի
և Ջրհեղեղի…  (էջ 21)

Ամուսնանալ Պանդորայի հետ և լուսանկարվել
Ժամանակի ու դրա բացակայության միջև… (էջ 41):

Ուշագրավ է, որ «մաքուր լինելու», ակունքին վերադառնալու այս ձգտումը մարմնավորվում է ոչ միայն բովանդակությամբ, այլև ձևով. բանաստեղծությունների լեզուն խիստ գրական է ( պատահում են նաև որոշ գրաբարյան ձևեր), բայց նաև պարզ ու հստակ` զերծ աղմուկից, հաճախ անգամ ընկղմված լռության մեջ: Լռությունը, լռության «իրագործումը», խախտումը պոեզիայով և ոչ աղմուկով այս գրքի վերջնական փիլիսոփայությունն է (Օ˜ լուռ գեղեցկություն`/ ջրվեժի տեսքով): Լռություն պարունակող խոսքի արևելյան ընկալումը կարծես նորովի բովանդակում է արևմտյան կարծրատիպային ձևերը (մուսան արդեն մոդայիկ հագուստներ ունի/ և լռում է ինքնության մասին…): Լռությունը դառնում է փնտրվող և փոխակերպվող բանաստեղծական տարածքի (իրականություն, աղմուկ, միֆ) ամենաբարձր մակարդակը` դրսևորվելով բոլոր հնարավոր միջոցներով. պոեզիան ինքը (ոչ միայն պարունակությամբ, այլև արտաքնապես` հնարավորինս սեղմ լինելով), գրքի վերջում տեղ գտած «Պոեզիա խուլերի համար» էսսեն և կիսով չափ բանաստեղծությամբ, կիսով չափ լռությամբ լցված էջերը, քանի որ գրքի ձևավորումը նույնպես դառնում է կոնցեպցիա (կիսով չափ մաքուր թղթերը վերածվում են պոեզիայի` լռության և մաքրության): Պատահական չէ Սմբատ Հովհաննիսյանի գրականագիտական անդրադարձը Հակոբ Մովսեսի «Լույս զվարթ» գրքին («Նարցիս», 2010թ., 5), որում նրան կրկին լռությունն է գրավում (գրախոսականի վերնագիրն ինքնին խոսուն է` «ԼՌՈՒԹՅԱՆ ՈՐՍԱՏԵՂԻՆԵՐ կամ բանաստեղծի ճառը Լույսի մասին»): Սակայն, խնդիրը նրանում է, որ «Երկրորդ նավարկությունն», այնուամենայնիվ, այդպես էլ Բանստեղծության չի վերածվում` մնալով նոր պոեզիայի մասին «տեսության» կարգավիճակում: Հեղինակը, նշելով նորը ստեղծելու անհրաժեշտության մասին, ցույց տալով ճանապարհները և այլն, այդպես էլ չի տալիս այդ նոր Բասնատեղծության նմուշը, հայտնվում է մի տեսակ պարադոքսալ ինքնահակասման մեջ: Ցանկանալով հաղթահարել բառերը` անզգուշորեն ընկնում է այդ նույն բառերի մասին պոեզիայի թակարդը` չկարողանալով դուրս գալ այդտեղից: Գրքից հետո գրված բանաստեղծություններում այդ խնդիրը լուծված է ոչ ամբողջովին. որոշ որակական փոփոխություններ առկա են հատկապես թեմատիկ և ծավալային առումով, սակայն պոեզիան նորից շարունակում է մնալ ինքնահաղթահարման պրոցեսում.

Զգացմունքներ կան,
որ խուսափում են ամենայն Բառից…
կյանքդ կսուզվի սրբազան ջրավազանում
և համապատասխան Բառը չգտած զգացմունքներդ
կսահեն ԱՆՎԱՆ պատյանի միջով…
Հետքը,
որի մասին խորհում ես,
ՍԱՀՄՆԸ չէ…

Թերևս պատճառները նույնպես հասկանալի են, քանի որ դժվար է նավն առաջ տանել առանց նպաստավոր քամիների և մեծ ալիքների… Միգուցե նավարկությունը ոչ թե ավարտվել, այլ նոր-նոր է սկսվել: Միգուցե նաև ժամանակ է հարկավոր նոր Բանաստեղծությունը իմաստավորելու և գտնելու համար, սակայն, որոնումը նույնպես մեծ արժեք ունի. հատկապես այն որոնումը, որ կարողանում է կանխավ վայելել գտնելու բերկրանքը: