Իսկական գրողը միշտ միայնակ է լինում…
Լևոն Խեչոյան
Ցանկացած ժամանակաշրջան արվեստի և գրականության պատմության մեջ առաջադրում է իր գեղագիտական ընկալումներն ու տեսական սկզբունքները: Ժամա նակ առ ժամանակ գրականությունը ճգնաժամ է ապրում և կանգնում բարդ խնդրի առաջ՝ ինչպե՞ս գրել և ինչի՞ մասին, առաջանում է գրական մի կոլապս, որը հաղթահարվում է հենց իրենց՝ գրողների կողմից: Այդ տեսական հարցերի բարձրաձայնումը և քննարկումը հաճախ կատարվում է նաև գրական-գեղարվեստական երկերի միջոցով: Այդպիսի մի շրջան եկավ նաև Հայաստանի Հանրապետության անկախության շրջանում, և այդ շրջանը տևեց բավականին երկար: Այս շրջանի մասին խոսելիս՝ Սեյրան Գրիգորյանը տագնապով հայտարարում է գրականության նահանջի մասին և փորձում տեսնել դրա պատճառները քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական հեղաշրջումների մեջ, և «գրականություն չունենք»-ը «հաց չունենք»-ի և «լույս չունենք»-ի հետ է հնչեցնում` առաջինը համարելով որքան վերջինների պատճառը, նույնքան էլ հետևանքը: Գրականության ամլության համար Գրիգորյանը մի շարք պատճառներ է տեսնում` սկսած հայ գրողների գրողական կամքին հզոր հարված հասցրած քաղաքական իրավիճակով (ԽՍՀՄ-ի փլուզում, Արցախյան շարժում, պատերազմ) պայմանավորված հոգեբանական վիճակից, վերջացրած նրանից, որ գրողներն իրենց հիմնական պարտականությունները թողած զբաղվում են քաղաքականությամբ1: Լևոն Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպը այն գործերից է, որ ի թիվս մյուս բարձրացրած խնդիրների, եկավ նաև պատասխանելու իր ժամանակի տեսական ու գեղագիտական մի շարք հարցերի:
ԽՍՀՄ-ում գրականությունը ծրագրավորված քաղաքականություն էր: Խիստ գրաքննադատության պայմաններում գրողի առջև խնդիր կար գաղափարապես սնել հասարակությանը: Գրաքննադատության ճնշման ներքո անազատ գրողը, որը մտահոգված էր ազգի խնդիրներով և տագնապած նրա համար, բայց արտահայտվելու հնարավորություն չուներ, ուներ ևս մի խնդիր` թաքնված կերպով վեր հանել ազգային, գաղափարական, քաղաքական խնդիրներ: Այսօր այդ շրջանի գրողների գործերը մեծապես արժևորվում են ոչ միայն իրենց գեղարվեստական կողմերով, այլև հենց նրանով, որ կարողացել են թեկուզ այլաբանորեն հնչեցնել գաղափարական կոչեր:
Ո՞րն է անկախության շրջանի գրողի խնդիրը: «Լիակատար ազատության» պայմաններում գրողը, կարծես թե, կորցնում է իր առաջնային դերն ու նշանակությունը: Այդ ազատությունը հայ գրողի և գրականության վրա (դա բնորոշ է հետխորհրդային բոլոր երկրներին) իջավ իբրև արբեցում, ամենաթողություն: Սակայն եթե անկախության շրջանի գրականությունը ենթադրում է քարոզչության բացակայություն, սա դեռևս չի նշանակում, որ գրողն այլևս պատասխանատու չէ հասարակության առաջ: Այս պայմաններում գրականությունը կարող է վերածվել մի տեսակ ինքնանպատակ, ինքնաբավ ու քաոտիկ երևույթի: Բացի գրականության նպատակից, հրատապ է դառնում նաև գրականության ձևի և բովանդակության հարցը: Անկախության շրջանի գրականությունը նաև շատ զգայուն է ձևի հարցում, դասական կառուցվածքով երկերն այլևս արդիական չէին ու նոր խոսք, նոր բովանդակություն ունեցող խոսքը պիտի ունենար նոր ձև: Այս պայմաններում առաջնային են դառնում երկու հարց. նախ` ինչո՞ւ գրել, և երկրորդ` ինչպե՞ս գրել: Առաջին հարցին, թերևս, սպառիչ կերպով պատասխանում են իրենք` գրողները: Գ. Խանջյանն այս մասին ասում է. «Գրողն ինքը պիտի կռիվ ունենա աշխարհի հետ, պետք է ի վերուստ այնքան օժտված լինի, որ ինձ էլ քաշի այդ կռվի մեջ, ու արդեն մեխանիկորեն գրականությունն էլ կկատարի իր ֆունկցիան» [2]: Ահա և Լ. Խեչոյանն էլ «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպում անդրադառնում է գրողի և գրականության խնդրին, առաջադրում իր և իր ժամանակի գրականության համար մի շարք կարևոր տեսական և գեղագիտական հարցեր: Այս ձևով նա, կարծես, նաև բանալիներ է տալիս իր և իր ժամանակակիցների գրականությունը հասկանալու համար:
Ժ. Քալանթարյանը «Ժանրի թարմացման ուղիով» հոդվածում անդրադառնում է այս վեպին՝ այն քննելով հիմնականում հենց այս՝ տեսական ու ժանրային տեսակետից: Գրականագետը նախ և առաջ անդրադառնում է մտավորականի կերպարին և նկատում, որ այս վեպում գրողը առաջադրում է գեղարվեստական նոր ծրագիր, որ իր հիմնական մոտիվներով կարող է ընդհանուր լինել այս ժանրի ժամանակակից դրսևորման համար: Նա նկատում է, որ բացի վիպական պատում ստեղծելուց, հեղինակը նաև փորձում է իր ժամանակի համար տեսական լուծումներ տալ ժանրի վերաբերյալ. «Սա ժանրի ու նրա կառուցվածքի նկատմամբ նոր մոտեցում է, որը, օրինապահներին արհամարհելով («չեմ սիրում պեպենոտ դեմքերով գերազանցիկներին») առաջ է քաշում հեղինակը և որը, մեր տպավորությամբ, բնորոշ է Խեչոյանի սերնդի գրողներից ոմանց (Գ. Խանջյան, Վ. Թամարյան և ուրիշներ): Նշանակում է՝ Խեչոյանը ինչ-որ չափով գեղարվեստական փորձի ընդհանրացում է կատարում»[3] :
Արդի հայ վեպը, ինչպես ներկայումս ստեղծվող գրեթե ողջ գրականությունը, շատ ավելի հակված է ներհայեցողության: Այն ավելի շատ ներաշխարհի քննարկում է, վերլուծություն, ապրում, ներքին բախում, քան արտաքին աշխարհի առարկաների կամ դասական բարոյական բախումների նկարագրություն: Ժամանակակից հայ գրականության վրա իրենց ազդեցությունն ունեն ինչպես եվրոպական փորձը, այնպես էլ այն պայմանները, որում ստեղծվում է այդ գրականությունը: Այդ ներհայեցող գրականության մեջ զգալի տեղ է զբաղեցնում հերոսի ենթագիտակցական աշխարհը: Բնորոշ է միֆական հագեցվածությունը, դիցաբանական տարրերի ներթափանցումը գրականության մեջ, միստիկան, երևակայությունը, այնկողմնային ուժերի ազդեցությունն այսկողմնային կյանքի վրա:
Կարևոր է նաև հասկանալ, թե ով է այսօրվա վեպի հերոսը: Այն կարող է լինել հեղինակային ես-ը: Նա կարող է լինել հեղինակը` իր կամ ուրիշ անվամբ, սեփական կամ երևակայական կենսագրությամբ, կամ սեփական կենսագրությամբ, որի մեջ ներթափանցում են անիրական կամ երևակայական իրադարձություններ: Պետք է նշել, որ արդի վեպի հերոսը աչքի է ընկնում նախ և առաջ կենսաբանական էակ լինելով, որի գործողությունները հաճախ պայմանավորում են ոչ թե դատողությունը, այլ բնազդային մղումները: Նա հաճախ միայնակ, օտար, չհասկացված մեկն է, որը փորձում է որոնել կյանքի և գոյության իմաստը: Վերջինը եվրոպական գրականության ազդեցություն է, մի կողմից` նատուրալիզմի, մյուս կողմից` էկզիստենցիալիզմի, որոնք արևմտյան գրականության մեջ իրենց դրսևորումը գտան դեռևս անցած դարասկզբին: Հայ գրականության մեջ այս ուղղությունների ազդեցության ակտիվացման համար անկախության շրջանում նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին: Մի կողմից` ԽՍՀՄ-ի փլուզումից եկած խոսքի (և ոչ միայն) գրեթե լիակատար ազատությունը, որ թույլ տվեց գրողներին (և ոչ միայն) խոսել և գրել նատուրալիստական այնպիսի թեմաների մասին, որոնք մինչ այդ, եթե արգելված չէին, ապա գոնե չէին խրախուսվում, մյուս կողմից` երկրաշարժն ու պատերազմը, որոնք ստիպեցին հայ մարդուն, ընդհանրապես, և մտավորականին, մասնավորապես, նորից խորհել կյանքի իմաստի և մահվան շուրջ:
1999 թ. լույս տեսած «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպով Խեչոյանը բերում է անհատի (զինվոր, մտավորական, տղամարդ) պատմությունը: «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպը ոչ վաղ անցյալի դեպքերի մասին է, ընթերցողն այստեղ հեշտությամբ կարող է տեսնել իր ապրած օրերի արձագանքը, ժամանակագրական առումով այն Արցախյան պատերազմի և Հայաստանի անկախության առաջին շրջանի մասին է: Վեպը բազմաշերտ է, այն ավելի շատ դրվագների համագումար է: Հեղինակը ոչ թե սյուժե է պատմում, այլ կառուցում է վեպ` ստեղծելով նախ և առաջ մշակութային-գոյաբանական միջավայր, հերոսին դնելով մերթ այս, մերթ այն իրավիճակում: Հեղինակի խնդիրն այլևս դասական եղանակով բարոյական բախումների միջոցով վեհ արժեքներ քարոզելը չէ. մենք հոգնել ենք հավիտենական հարցերից ու պատրաստի պատասխաններից: Հեղինակը փորձում է տարրալուծել անձը տվյալ պահին` տվյալ իրավիճակի մեջ: Վեպը կառուցված է գիտակցության հոսքի եղանակով, հերոսը ավելի շատ ոչ թե գործում, այլ մտածում է, վերլուծում, զգում, ապրում, և հեղինակի ու հերոսի էգոները միահյուսվում են Օնանի կերպարում:
Վեպում բավականին ուշագրավ լուծում է ստանում նաև քրոնոտոպը: «Սև գիրք…»-ում ժամանակը երկատված է, չկա միասնական ժամանակ, որի մեջ գործեն ու ապրեն հերոսները, զարգանան իրադարձությունները: Իրականի, երազայինի, երևակայականի, ենթագիտակցականի, անցյալում տեղի ունեցած դեպքերի և ներկայում կատարվողի փոխներթափացմամբ ստեղծվում է յուրօրինակ տարածաժամանակային պատկեր, ինչի արդյունքում վեպում մենք անընդհատ բախվում ենք զուգահեռ ժամանակատարածական հարթությունների հետ, երբ տարբեր ժամանակները միախառնվում են, անցյալում տեղի ունեցած իրադարձությունները անընդհատ հետ են բերվում անցյալից և տեղավորվում ներկայի մեջ և հակառակը: Խեչոյանի վեպում գիտակցության պես հոսում է նաև ժամանակը: Վեպը որոնում է ոչ միայն այն, ինչը ժամանակային երեք չափումների մեջ է (անցյալ, ներկա, ապառնի), այլև այն, ինչն ընդհանրապես ժամանակից դուրս է. «Իր ծագման սկզբնաղբյուրը, ինչին ձգտում էր, այդ արճճագույն սպիտակ լույսը ժամանակից դուրս էր, անժամանակ: Ամբողջ տիեզերքում` մի տեղ պիտի՞ որ գոյություն ունենա ժամանակից անդինը» (էջ 180):
Եթե խոսելու լինենք վեպում գրողի կերպարի մասին, պիտի նկատենք, որ բացի գլխավոր հերոսից՝ Օնանից, որ նաև մտավորական է ու գրող, այստեղ կա ևս մի գրող, ով վեպում առկա է թե՛ իբրև կերպար, թե՛ իբրև ազդեցություն: Խոսքը Հրանտ Մաթևոսյանի մասին է, ում ազդեցությունը Խեչոյանի գրականության վրա գրականագետների կողմից նկատվել էր դեռևս առաջին գրքի՝ «Խնկի ծառեր»-ի քննման ժամանակ, որտեղ երևում են ահնիձորյան ազդեցություններ: «Սև գիրք…»-ի հրանտմաթևոսյանական ազդեցությունների մասին խորհելիս այն միանգամից զուգահեռվում է «Խումհարի» հետ: «Սև գիրք…»-ում, ինչպես «Խումհարում», գործողությունները գյուղից տեղափոխվում են քաղաք, առաջին պլան է մղվում մտավորականի կերպարը, ով անվերջ փորձում է նոր ստեղծագործություն գրել: Ինչպես «Խումհարում», «Սև գիրք…»-ում ևս հեղինակը առաջ է քաշում իր ժամանակի գրողների համար կարևոր մի շարք տեսական հարցեր. մի կողմից` սրանք գրական ստեղծագործություններ են, մյուս կողմից` երկեր գրականության մասին: Խեչոյանի` այս վեպից առաջ գրված գրեթե բոլոր ստեղծագործությունները հատվածաբար տեղ են գտել գրքում, մյուս ստեղծագործությունների այսպիսի ներհյուսումը վեպին հատուկ է նաև Մաթևոսյանի «Խումհարին»: Մաթևոսյանի «Խումհարում» քննարկվում է անհատի միայնության խնդիրը, և եթե այն ժխտվում էլ է, ապա առաջ է քաշվում արդեն կոլեկտիվի կամ տոհմի միայնության հարցը. այս խնդրի շուրջ գրում է նաև Խեչոյանն իր վերջին վեպում` Մհերի և Վահագնի առասպելների միջոցով մեկնաբանելով միայնության և օտարման հարցը (հետո Խեչոյանի մոտ այս Մհերի առասպելի գաղափարը հասունանալով վերաճեց վեպի): Հետաքրքիր է, որ ինքը` հեղինակը, «Սև գրքում» մի քանի անգամ հղում է անում Մաթևոսյանին: Նախ` հեղինակը հիվանդանոցում հանդիպում է «մեծ գրողին», որը նրա առաջին գրքի հրատարակության կապակցությամբ «տողի կեսով կամ ավելի պակաս չափով» հիշատակել էր հեղինակին (սա վավերական հիմք ունի): Մեծ գրողի աչքերում նա տեսնում է «փառքին, խոսքին, տեսածին կասկածողի հոգնություն և զորություն», նա նկատում է, որ մեծ գրողը միայնակ է, հետո ինքն իր առիթով էլ այդ մասին գրում է` «իսկական գրողը միշտ միայնակ է լինում հոգու խուճապի պահին, ակնթարթի բերած հայտնության ժամանակ և հեռավոր ափերի չըն- կալվող ձայները լսելիս»[4]: Հեռանալիս հեղինակը հանկարծ զգում է, որ «նա ապրում է երկու աշխարհի սահմանագծին, հասել է մենության տված իմաստության ամենավեր- ջին աստիճանին, իսկ ես հետագա ճանապարհը այդ վերջին խաչմերուկից պիտի միայնակ անցնեմ, իսկ նա իմ այդորակ, անմերձենալի միայնության մասին ոչինչ չգիտի» (էջ 80): Այդ «Ճանապարհը պիտի միայնակ անցնեմ»-ը ենթադրում է, որ Խեչոյանն ինքն էլ զգում ու գիտակցում էր Մաթևոսյանի ազդեցությունն իր ստեղծած գրականության վրա և ևս մեկ անգամ փորձ էր կատարում հաղթահարել մեծ գրողին ու ճանապարհը ինչ-որ կետից միայնակ շարունակել` միաժամանակ կրելով նախորդի ժառանգությունը: Հետաքրքիր մի հանգամանք ևս. Խեչոյանի զինվորները գրքում մի պահ սկսում են խոսել Մաթևոսյանի հովիվների խոսքերով. «Մոսկվայում նույնիսկ սահմանադրության ամենահավատարիմ մարդը չի էլ նկատի Սիբիրի անհետանալը քարտեզի վրայից, իսկ եթե Թալինում ցորենի դաշտով կովերի նախիր անցնի, Երևանը կընկնի հոգեվարքի մեջ…» (էջ 150): «Սև գիրք…»-ը, սակայն, չնայած մաթևոսյանական ազդեցություններին կամ այդ ազդեցությունները հաղթահարելու փորձ լինելուն, կարևորագույն քայլ էր անկախության շրջանի արձակի համար ոչ միայն իբրև գրական-գեղարվեստական երևույթ, այլև իբրև տեսական-գեղագիտական մի շարք հարցերի պատասխանող կամ գոնե պատասխաններ որոնող:
Գրողի մյուս կերպարին, որ արդեն վեպի գլխավոր հերոսն է և ինքը՝ հեղինակը, վեպում առաջին անգամ տեսնում ենք իր վիպակի հետ կապված գյուղացիների բողոքների առնչությամբ: Այստեղ, կարծես, գյուղացիների ժխտման և իրականությունը կոպիտ մերկացնող տեքստերի միջոցով հեղինակը ցույց է տալիս իր առաջին վիպակի ստեղծման ճանապարհը, բացահայտում իր գեղագիտական սկզբունքները և գրողի իր աշխարհընկալումը. «Կերպարների ճշմարտացի լինելը չի նշանակում երկրագնդի մեկ մարդու և մեկ գյուղի պատմություն» (էջ 24): Նա փաստում է, որ ժամանակի ու տարածության հեռվից իսկական գրողը կարող է շատ ավելին տեսնել և նույնիսկ տեսնել անտեսանելին, որ անհասանելի է նույն իրականությունը մոտիկից տեսնողի կամ սովորական մարդու համար. «Գրածս ամբողջ կյանքում դժվար մենությամբ վաստակած իմ ներսի խաղաղության միջով անցած գյուղի պատմությունն է, ծնված անվերջ հրաժարումից և լիակատար խաղաղության խորհրդից, իմ կենսագրությունը դարձած պատմություն այն մարդկանց մասին, որոնք ենթագիտակցորեն պահպանվում էին իմ գեղարվեստական հիշողության մեջ: Ժամանակ էր անցել, և հեռվից դիտելու իմ կարողության, տեսնողի աչքին համապատասխան կենսագրությունները մարդիկ վերստեղծվել էին նորից» (էջ 26): Ապա հեղինակը խոսում է առօրյայի ընկալման և գրողի գեղագիտական ընկալումների մասին, որ կարող է երբեմն իրականությունն այնպես վերափոխել, որ այդ իրականությունն ինքն իրեն չճանաչի: Իրականությունը գրականության մեջ ոչ թե ուղղակի արտացոլվում է, այլ անցնում է հեղինակի ենթագիտակցության ու երևակայության միջով, ձեռք բերում գեղարվեստականություն. «Եթե ես չցանկանայի, անգամ իրենք իսկ իրենց չէին կարող ճանաչել, և, ընդհանրապես, նրանց համար գուշակելն էլ անհնարին կլիներ, թե ով ով է: Առօրյայի իմ ընկալումը կարող էր նաև այդպես ձևափոխվել, որը հետո վերափոխվում էր գեղարվեստական հոսքի» (էջ 27):
Այնուհետև գրողին տեսնում ենք Աննայի հետ կապված պատմության մեջ: Այստեղ արդեն հեղինակի մյուս` «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» վեպի հատվածներից մեկն է, որը, ինչպես հեղինակը չի խուսափում խոստովանել, իր և Աննայի միջև տեղի ունեցածն է: Դրանով նա, կարծես, հասարակացնում, պարզացնում, կենցաղայնացնում է այն սիրո տեսարանը, որ պատմավեպը կարդալիս, կարծես, գալիս է հեռուներից և իր մեջ խորհրդավոր գեղեցկություն ունի:
Ապա գրողը մեկնում է պատերազմի դաշտ, դառնում է զինվոր, հավասարվում մյուս զինվորներին, դառնում սովորական կռվող, կյանքի, գոյության համար պայքարող մեկը: Այստեղ է, որ նա ասում է` «իսկական գրողը միշտ մենակ է լինում» (էջ 40):
Պատերազմից վերադառնալուց հետո գրողը հասկանում է, որ խայտաբղետ տարրերից կազմված կառավարության մեջ այսպիսի մտավորականը տեղ չունի: Սկսվում է նոր կռիվ` գոյության կռիվը հայրենիքում` ոչ պակաս դաժան ու մեղքերով լի, որքան պատերազմի դաշտի գոյության կռիվն էր, գուցե նաև` առավել ամոթալի, ինչը չի խուսափում բարձրաձայնել հեղինակը: Գրքի տպագրության և ընտանիքի կարիքները հոգալու համար գրողն ստիպված է կառավարության ներկայացուցիչներին հաճոյանալ բոլոր հնարավոր և անհնար միջոցներով, հաճախ նաև` անպատվաբեր`
«հետույքներին հարմար օճառվում էի»: Իր բուն աշխատանքը` չստացվող վեպը թողած` նա սկսում է նոր գիրք` սցենար գրել ոչ թե գեղարվեստական երկ ստեղծելու, գրականության մեջ իր խոսքն ասելու, այլ «կաթողիկոսից գումար պոկելու» համար: Լաբիրինթոսի երազային թափառումներից պարզ է դառնում, որ նորանկախ Հայաստանում գրողը մի առաջնային և օրհասական խնդիր ուներ` պահպանել գոյությունը:
Հաջորդ քայլը կանանց բերանով իր մասին խոսելն է: Առաջին կինը, որ խոսում է Օնան գրողի մասին, Մելանն է. «քո գրածները չեմ սիրում, քո կերպարն է ինձ դուր գալիս» (էջ 136): Մելանի միջոցով նա քննադատում, նույնիսկ մերժում է իր գրածներն ու ստեղծած գրականությունը. «Դու մենամոլ ես, ֆանատիզմով գրված գործերը չեն կարող լավը լինել, դոգմա են դառնում: Գրաքննադատները խելք ունենան, կտեսնեն գրածներիդ անճկունությունը` դրանից էլ վատն են» (էջ 136, 137):
Վեպը ավարտվում է Օնանի սիրուհիներից մյուսի` Ելենի նամակով` իր որդուն: Ելենի վերջին նամակով նա, կարծես թե, մի տեսակ գրականագիտական ուսումնասիրություն է կատարում իր ստեղծած գրականության մասին: Որքան էլ այս նամակում առաջին հայացքից աչքի է ընկնում մոր և որդու անբնականորեն անկեղծ զրույցը, որը գրաքննադատներին հաճախ անհամոզիչ է թվում, այնուամենայնիվ, նամակի առաջնային խնդիրը տեսական մի շարք հարցերի քննարկումն է` թեկուզ Ելենի և նրա որդու խոսակցութան միջոցով: Գուցե դրանից նամակը չի դադարում անօրգանական լինել վեպի համար, սակայն այստեղ մեր խնդիրն այլ է: Նամակի առաջին խնդիրը տեսական հարցերի բարձրացումն է, քննարկումը, նոր ժամանակների գրականության դեռևս չտրված գնահատական տալը, գրողի և գրականության մասին ընդհանրացված պատկերացումների ամփոփումը:
Դիմելով որդուն` Ելենը միանգամից գրում է, որ խոսելու է մեկի մասին, ում գործերի վերաբերյալ նա և իր կուրսեցիները դրական կարծիք չունեն, և անմիջապես պարզաբանում` նրա գործերում ակադեմիական գրականության ոչ հանգույցը կա, ոչ էլ համակարգը (էջ 175): Սա Խեչոյանի գրականության առաջին հատկանշական կողմն է, սակայն սա միայն Խեչոյանի բնորոշ հատկանիշ չէ, սա, կարելի է ասել, համընդհանուր է մոդեռնի և, հատկապես, հետմոդեռնի գրականության համար: Առաջ գնալով, նա, թերևս, հիշելով իր քննադատներին, գրում է, որ հաճախ է մեղադրվում «իրար հաջորդող գլուխների` կորցրած ռիթմով, անհամ շարադրանքի համար» (էջ 175), և անմիջապես բացատրում դա` իր գեղագիտական սկզբունքների համաձայն` «Նրա ստեղծագործությունների մեջ կյանքը դրսևորվում է ենթագիտակցական առեղծվածի ըմբռնման ճանապարհով: Ոչ էլ ամբողջական փաստերով է գրված, որ հնարավոր լինի նրանք բաղդատելով վերլուծել» (էջ 175): Իր ստեղծած գրականությունը նամակում տեսականորեն բացատրելով` Խեչոյանը իր ստեղծագործության շարադրանքին տալիս է ոչ թե հայտնի գիտակցության հոսք, այլ հոգեվիճակի հոսք անվանումը, որն առանց գաղափարախոսության և առանց նախօրոք ծրագրված գործողությունների գրականություն է. «Այն մի փակ է, որևէ տեղից օգնություն չստացող համակարգի մեջ ապրող մարդու` թվացյալ ամբողջական ժամանակի մասին է, որ կարծում է, թե իբրև մեր բանականությանը տրվում է այն ժամանակը, որով հաշվարկում ենք պատմության ընթացքը, հեղափոխական իրադարձությունները, պատերազմների բռնկումները, մեր մեռնելու և ծնվելու տևողությունը, իրականում կա տիեզերական ժամանակ, որով Աստված սպանում է մարդկանց» (էջ 176): Մեկ այլ առիթով նա նաև ինքն է բնութագրում այս հոգեվիճակի հոսքը. «զգայական եղելության հոսքը երբեք հնարավոր չէ բառի կաղապարով արտահայտել»[5]:
Բառը գրողի ամենամեծ զենքն է, բառը կենդանի է, բառի սիրտը տրոփում է, միևնույն բառը տարբեր գրողների մոտ տարբեր կերպ է ապրում, բառը գրականություն չէ, բայց բառն է դառնում գրականություն. «նախադասության քերականական, բառի ուղղագրական կառուցվածքը գիշերվա մթի մեջ մի հնչեղությամբ էր լսում, ցերեկվա լույսի մեջ` մեկ այլ: Այդ պատճառով էլ վերաբերմունքը բառի նկատմամբ միանշանակ չէր, բառը կենդանի էր նրա ներսում: Երբ բառը շնչում է, ուրեմն ոճն էլ է շնչում,- գրում է Ելենը Օնանի մասին» (էջ 178, 179) (ընդգծումը՝ Թ. Ղ.):
Գրելու կարողությունը և գրականությամբ զբաղվելը Խեչոյանը համեմատում է խելագարության հետ. «Շատ հնարավոր է, որ նրա խելագարությունը ճշմարտությունից անդին է, ինչը մենք որոնում ենք…» (էջ 182): Հետո նա ինքը իր «Եվրոպայի երկաթե ճանապարհները» էսսեում խոսում է այն մասին, որ իսկական գրականություն կարող է ստեղծել միայն խելագարը` թերևս հաստատելով Յունգի այն ուսմունքը, որ արվեստի գործեր կարող են ստեղծել միայն նյարդային շեղումներ ունեցող մարդիկ: Նա նաև հստակեցնում է վեպի ժանրի մասին իր պատկերացումները. «Մեր օրերում գրելու համար պիտի խելագար լինել, իսկ եթե անբուժելի է այդ հիվանդությունը, ուրեմն պետք է այնպես գրել, որ այն չհարմարվի որևէ ծրագրի: Վեպը չպիտի վերապատմվի, պետք է դուրս գա սյուժետային միասնական գործողության օրենքներից` զգացական ներկայի խորքում որոնելով գոյին և նրա անիմաստին, ձևին և նրա անձևին, զգացականի իրադարձությանը…»[6] (ընդգծումը՝ Թ. Ղ.):
Ամփոփելով ասվածը, կարող ենք եզրակացնել, որ Խեչոյանի վեպը, որն ըստ էության և առաջին հայացքից Արցախյան պատերազմի մասին գրված ստեղծագործություն է, եկավ նաև պատասխանելու հետանկախացման շրջանի հայ գրականությանը և, մասնավորապես, վեպի ժանրին առնչվող մի շարք հարցերի: Գրողը իր վեպով լուծումներ տվեց այն տեսական խնդիրներին, որոնք ծառացել էին գրականության առջև, պատասխանեց այն հարցին, թե ինչպիսին պիտի լինի գրականությունը հետայդու և հենց նույն վեպում էլ դրանք գեղարվեստականորեն իրացրեց: «Սև գիրք, ծանր բզեզ»-ը դարձավ 20-րդ դ. վերջում գրված մեր լավագույն վեպերից մեկը և, որպես այդպիսին, այսօր էլ արդեն դասականների հետ կարող է դասվել նույն շարքում:
[1] Տե՛ս Գրիգորյան Ս., Բանասիրություն և բանավեճ, Երևան, 2002, էջ 142-155:
[2] Գրական թերթ, 2004, թիվ 34:
[3] Քալանթարյան Ժ., Ժանրի թարմացման ուղիով, http://www.cultural.am/hy/gradaran/tester/jenya- qalantaryan-janri-tarmacman-ughiov
[4]Խեչոյան Լ., Ձայներ և տեսիլքներ, Երևան, 2006, էջ 40: Հաջորդիվ այս գրքից մեջբերումների հղումը կտրվի փակագծերում:
[5] Խեչոյան Լ., Հունիսի հինգը և վեցը, Երևան, 2002, էջ 121:
[6] Խեչոյան Լ., Հունիսի հինգը և վեցը, էջ 123:
