Երեւի աշխարհում, ոչ մի տեղ, ծովի ալիքներն այնպես մեղմիկ ու երգեցիկ չեն, ինչպես այստեղ՝ Ֆրանսիայի հարավում, Սեն-Ռաֆայելի՝ «Հոմ Արմենիեն» ծերանոցի պատերի տակ: Ալիքները հեռացումի երգեր են մրմնջում կյանքի վերջալույսին ապավինած ծերունիների համար: Այստեղ ծովը չի փոթորկվում… ավելի ճիշտ, այլեւս չի փոթորկվում…
Ծովափին արմավենիներ կան, նրանց մուգ կանաչը դաջվել է կապույտ երկնքին: Ամենուր կանաչն է անսպասելիորեն ժայթքել հողի ընդերքից եւ ուրախությամբ լցրել Սեն-Ռաֆայելը: Ու այս շատրվանող կանաչների մեջ հայկական ծերանոցը:
– Ծերանոցը բա՞նտ է, պապա,- հարցնում է Վիլյամ Սարոյանի Ջոնին՝ «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսի հերոսը: Ու հիմա այդ մի հատիկ նախադասությունը, որտեղից որտեղ, եկել մեխվել է ուղեղիս մեջ:
– Ծերանոցը բա՞նտ է, պապա:
– Ծերանոցը բանտ Է…
– Ծերանոցը բանտ Է…
– Բանտ է…
Ինչո՞ւ է ինձ այսպես տանջում այդ մի հատիկ նախադասությունը, ի՞նչ է ուզում ինձանից ու ես, ոչ թե Ջոնիին, այլ ինձ հանգստացնելու համար ասում եմ.
-Ծերանոցը բանտ չէ… բանտ չէ… համբերիր…
Սեն-Ռաֆայելը ութ հարյուր քսան կիլոմետր հեռու է Փարիզից: Ես գնում եմ Սեն-Ռաֆայել, հայկական բարեգործական միության ծերանոց. այնտեղ է ապրում Շահան Շահնուրը… Վաղուց է այնտեղ, 1959 թվականից: Ես որոշել եմ անպայման տեսնել նրան, թեեւ գիտեմ, որ դա հեշտ բան չէ: Լսել եմ, որ տարիներ շարունակ ապրում է քաշված կյանքով եւ դժվարությամբ է մարդ ընդունում, մանավանդ անծանոթի:
Սպորտային «Սիտրոյեն» մակնիշի ավտոմեքենան կուլ տվեց ճանապարհի վերջին մետրերը եւ անաղմուկ կանգնեց ծերանոցի բակում: Նորից ուղեղիս մեջ արձագանքեց Սարոյանի տողը.
– Ծերանոցը բա՞նտ է, պապա…
Ես ակամայից նայեցի ծերանոցի պատուհաններին. երկաթե ճաղեր ու զինված պահապաններ տեսնելու վախով:
Հազար ինն հարյուր յոթանասուներկու թվականի նոյեմբեր ամիսն է. արեւոտ, պայծառ օր: Ծովից աղահոտ զեփյուռ է փչում մեր դեմքերին: Ես, դուստրս՝ Մարինեն ու ֆրանսիացի բարեկամներս կանգնած ենք ծերանոցի բարեկարգ ու մաքուր բակում: Դեռ չէի հասցրել շուրջս զննել, երբ մեզ իրենց օղակի մեջ առան… Ես հիմա չեմ ուզում ասել, ծերունիները, չեն ուզում օգտագործել այդ բառը, որովհետեւ նրանք ծերունիներ լինելուց բացի, ուրիշ մի էություն էին, ուրիշ մի բան, որոնց համար մինչեւ հիմա ոչ ոք դեռ համապատասխան անուն չի գտել… Երբ փակում եմ աչքերս, կոպերիս տակ հայտնվում են նրանց դեմքերը, աչքերը, ձեռքերը, շրթունքները… ոչ, ես հրաժարվում եմ նրանց ծերունիներ կոչելուց, նրանք նման չեն այն պապիկներին ու տատիկներին, որոնց ես տեսել եմ Երեւանի զբոսայգիներում ու փողոցներում: Նրանք ոչ թե ծերացել են, այլ հիվանդացել են մի հիվանդությամբ, որը կարոտ է կոչվում, կամ գուցե կարոտախտ: Նրանց ոչ թե տարիներն են ծերացրել, այլ իրենց հեռավոր հայրենիքի կարոտը… Օ՜, նրանց աչքերը, ներսում բանտված տառապանքների պատուհաններ էին…
– Ո՞ւմ կուզեք:
– Ո՞վ եք: Ուրկե՞ եք:
– Ձեր մականունն ինչպե՞ս է:
– Որեւէ մե՞կը կփնտրեք:
Հույս, հույս, հույս… Հույսի կանթեղներ են մարմրում նրանց աչքերում: Նրանք ամեն օր սպասում են ինչ-որ մեկին, մոտիկ կամ հեռավոր, մի ազգականի, մի հարազատի, որիս կորցրել են ինչ-որ ժամանակ ու հիմա սպասում են…
… Չէ, հույսը չի մեռնում: Երբեք, ոչ մի օր հույսը չի լքում մարդուն: Անպայման մի տեղից, հրաշքով կհայտնվի եղբայրը, քույրը, հորեղբայրը, մորաքրոջ տղան կամ թոռը… մեկը կգա ու իրեն կտանի այդ տնից, որը թեեւ ապահով է ու հարմարավետ, բայց… ծերանոց է: Ութսունին մոտ մի ծերունի, հայերեն, որն ավելի շատ հին երգի էր նման, քան սովորական խոսքի, ասաց.
– Չմշկածագից եմ, հարազատներս կը փնտրեմ, ահա քանի տարի ի վեր անոնց կսպասեմ… բայց ինձ օգնող չկա: Ես անոնց տեղը գիտեմ… Չէ, էլ չեմ ուզեր հոս կենալ… երթալ, երթալ կուզեմ: Է՜, ով զիս կլսե… Լռեց, հետո նորից վերսկսեց.
– Չմշկածագից եմ, հարազատներս կը փնտրեմ… արդյո՞ք կորան. բոլորը կորան… չկրցա զանոնք գտնել…
Շրթունքները դողում են, աչքերը վանքի խորաններ՝ ծխասեւ, հանգած մոմերով:
– Հայրիկ, հո՞ս կապրի գրագետ Շահան Շահնուրը,- հարցնում եմ:
Ծերունին երկար նայում է ինձ: «Հայրիկ” բառը նրան հուզել է:
– Զի՞նք կուզեք տեսնել: Ես կրնամ առաջնորդել:
– Եթե նեղություն չէ:
– Սիրով:
Ես խնդրեցի ծանոթներիս ու Մարինեին սպասել ինձ, ինքս հետեւեցի չմշկածագցի հայրիկին, որը չնայած իր տարիքին, աշխույժ բարձրանում էր սանդուղքներով: Նա կանգ առավ երրորդ հարկի սենյակներից մեկի առջեւ եւ թակեց դուռը:
– Ո՞վ է,- լսվեց դռների ետեւից:
Ծերունին զգույշ բացեց դուռը:
– Ո՞վ է,- կրկին հարցրեց նույն ձայնը:
– Հյուր ունիք,- պատասխանեց ծերունին եւ անմիջապես հեռացավ ինձ մենակ թողնելով Շահնուրի սենյակի բաց դռների շեմին:
– Ո՞վ եք,- նորից լսվեց տղամարդու նույն թավ ձայնը:
Շփոթվեցի: Ի՞նչ ասեմ: Ի՜նչ պատասխանեմ: Բոլոր բառերը թռել են գլխիցս ու թվում է, կորցրել եմ խոսելու ընդունակությունս:
– Ո՞վ եք,- նորից լսվեց նրա ձայնը:
Վերջապես սթափվեցի եւ թեթեւ, կատակի երանգով ասացի.
– Հայ մը…- բայց դեռեւս դռան մեջ եմ ու սպասում եմ, այն հույսով, թե դռները չեն փակվելու իմ առջեւ:
Ներս եկեք, խնդրեմ:
Ներս մտա: Շահան Շահնուրը մահճակալի վրա կիսապառկած սուրճ էր խմում: Սենյակի միակ պատուհանը այնքան էլ մեծ չէր, այդ իսկ պատճառով սենյակը լուսավոր չէր: Մահճակալի ուղղությամբ կանգնած էր զգեստապահարանը՝ ձվաձեւ հայելիով: Մյուս պատի տակ փոքրիկ սեղանն էր, հավանաբար դա նաեւ աշխատասեղանն էր:
Խոշոր ակնոցի տակից ինձ էին նայում շատ խոժոռ աչքերը, այնպիսի արտահայտությամբ, որը հասկանալն այնքան էլ դժվար չէր. ո՞վ է այս տիկինը, ինչո՞ւ է եկել, ի՞նչ ուզում: Հարցականներով լեցուն հայացքը կախվել էր վրաս:
– Ես Հայաստանից եմ,- թոթովեցի հուզմունքս զսպելով:
Նա արագ անկողնուց վեր ելավ, կանգնեց իմ դիմաց: Ես տեսա միջահասակ, թիկնեղ, արտահայտիչ դիմագծերով, առնական կեցվածքով Շահան Շահնուրին, որի մասին կարդացել էի, լսել ու երեւակայությանս մեջ ստեղծել նրա կերպարը: Շահան Շահնուրը շատ նման էր ինքն իրեն:
– Ի՛նչ կուզեք,- հարցրեց նա աչքերիս մեջ նայելով։
– Ես հյուր եմ Փարիզում, եկա ձեզ տեսնելու:
– Նստեցեք, խնդրեմ,- սեղանի մոտ աթոռ առաջարկելով ասաց նա:
Նստեցի: Մի պահ լռություն տիրեց: Շահնուրը նայում էր ինձ:
– Ի՞նչ լուր Հայաստանեն…
– Բավական ժամանակ ինչ բացակայում եմ Հայաստանից: Ես այստեղ՝ Սեն-Ռաֆայել եկա ֆրանսիացի բարեկամներիս ընկերակցությամբ: Օտար, են, սակայն շատ են հետաքրքրվում Հայաստանով: Նրանք ֆիլմ են, պատրաստել Հայաստանի մասին եւ ցանկություն հայտնեցին ծանոթանալ նաեւ Ձեզ հետ, ֆրանսիացի կինոռեժիսոր եւ օպերատոր Նադին Ռոբինն է եւ իր մայրը:
– Այն երկու տարեց ֆրանսուհինե՞րը. Անոնց ֆիլմը ես առիթ ունեցա տեսնելու Փարիզ եւ ճիշտ ըսելով շատ հավնեցա, միայն քիչ մը երկայն տեղեր կային: Կրնային ավելի սեղմ ընել. սակայն ֆիլմը հետաքրքիր էր եւ բավական բազմություն կար ցուցադրելու ատեն: Բայց պետք է խնդրեմ, ներողամիտ ըլլաք, ես չեմ կըրնար զիրենք ընդունիլ:
– Չեմ պնդում,- եղավ իմ պատասխանը, բայց ներքուստ անհանգիստ եմ, տեղ չեմ գտնում ինձ, թե ինչպե՞ս պետք է խոսք բացեմ, որպեսզի համոզեմ իրեն ձայնագրվելու եւ նկարահանվելու:
– Պարոն Շահնուր, երեւի գիտեք, որ Երեւանի ռադիոն հաճախ է հնչեցնում Ձեր «Պճեղ մը անուշ սիրտ» պատմվածքը:
– Այո, գիտեմ…
– Չէի՞ք ցանկանա արդյոք Նոր տարվա առիթով խոսք ունենալ, ես սիրով կուզենայի ձայնագրել եւ նկարահանել ձեզ:
– Ինձ ձայնագրել… ներող եղեք, խնդրեմ, քիչ մը տկար եմ…
Իմ այն հարցին, թե նամակագրական կապ ունի՞ արդյոք Հայաստանի հայ գրողների եւ հատկապես երիտասարդ գրողների հետ, նա պատասխանեց.
– Անշուշտ, կգրեն եւ իրենց հրատարակած գրքերն ալ կղրկեն: Կկարդամ, մանավանդ երիտասարդ ստեղծագործողներու գործերը, սակայն ոմանք անփույթ են հետադարձ հասցեները չեն գրեր, իսկ ես ինչպես պիտի պատասխանեմ իրենց: Ես կուզենայի շատ ու շատ նամակներ ստանալ եւ նամակներս ալ չտպագրվեին մամուլի մեջ. Ինչպես օրինակ մեկը, որ Բեյրութ կբնակի, անունը կարեւոր չէ, նամակ կգրե ինձի, թե պետք Է անձնական տպագրության տա Գուրգեն Մահարու եւ իմ անձնական նամակները: Անիկա որնէ բարոյական իրավունք չունի այդ ընելու առանց համաձայնության, չեմ հասկնար, ինչպե՞ս է, որ իմ նամակները կգտնվին անոր քով, զայրացուցիչ է… Ահավասիկ կտեսնե՞նք…
– Ասիկա, անշուշտ Ձեզ չի վերաբերիր, այն խնդիրն ուրիշ Է…
Համոզելու մի վերջին հնարավորություն օգտագործելով ասացի.
– Փարիզում եղա պրոֆեսոր Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանի մոտ, նա նույպես մի քիչ նեղվեց, երբ տեսավ ձայնագրող մեքենան, սակայն շուտով մոռացավ ձայնագրիչի ներկայությունը եւ մեր խոսակցությունը ձայնագրվեց ամբողջությամբ:
Իմ պնդումներն ավելորդ էին, Շահնուրը համառ էր ու վճռական:
– Այն ժամանակ պիտի խնդրեմ, որ թույլ տաք աղջկաս կանչեմ այստեղ: Նա մեծ ցանկություն ունի ծանոթանալու ձեզ հետ:
Եվ առանց սպասելու խնդրանքիս պատասխանին, սլացա ներքեւ, վերցրեցի լուսանկարչական ապարատը, հուշանվերները եւ Մարինեի հետ բարձրացա վերեւ:
Շահնուրը երբ տեսավ աղջկաս, բոլորովին փոխվեց, դարձավ մեղմ ու բարի, կարծես քիչ առաջվա Շահնուրը չէր իմ դիմացինը:
– Անունդ ի՞նչ է, անուշիկս,- Մարինեի մազերը շոյելով հարցրեց նա:
– Ամուսնացած չէ՞, տակավին,- հարցրեց ինձ Մարինեից հեռանալով:
– Ոչ, դեռ ժամանակը չէ,- ասացի ես:
– Ժամանակը չէ… ժամանակ…,- խոշոր աչքերը խոնարհեց ու շարունակեց խոսել,- ես կրնամ ըսել միայն, որ տղամարդը պետք է ամուսնանա՝ մինչ՝ քսանը առաջին անգամ, այնուհետեւ մինչեւ քառասունը՝ երկրորդ եւ երրորդ անգամ քառասունեն վերջը:
– Բայց կարծեմ, դուք այդպես չեք վարվել,- ինչ-որ մի համարձակությամբ ասացիես ու հետո անհարմար զգացի: Նա հասկացավ այդ, ժպտաց ու կրկնեց քիչ առաջ ասած նախադասությունը,- Երբեմն խենթություն կուգա վրաս եւ խենթություններ կընեմ, թող տարօրինակ չթվի ձեզի:
Երբ պատրաստվեցի իրեն լուսանկարելու, նա անմիջապես վրայից հանեց գորշ պուլովերը և սպիտակ, մաքուր վերնաշապիկով կանգնեց Մարինեի կողքին։ Նա նկարվեց նաև ինձ հետ, հետո՝ առանձին։ Բայց ցավոք, սենյակի լուսավորությունը բավարար չէր գունավոր ժապավենի համար և լուսանկարներն այնքան էլ հաջող չեն ստացվել։
Երբ հուշանվերները դրեցի սեղանին՝ կոնյակ, սև խավիար և Կոմիտասը՝ քանդակված փայտի վրա, նա հուզվեց։
– Բայց ինձ արգիլված է խմելը։
– Հոգ չէ, հյուրեր կունենաք,- ասացի ես։
Կոմիտասի քանդակը շատ ուրախացրեց նրան. պայծառացավ, խոհուն ու երկար նայեց նրան, հետո տեղավորեց սեղանի վրա եւ կարծես մի տեսակ հաճելի զգացողություն իջավ վրան:
Ես սպասում էի, որ նա կսկսի հարցեր տալ, թե իր գրքերից որն եմ կարդացել, որ հերոսին եմ հավանում, որին՝ ոչ: Բայց նա ուրիշ բանի մասին էր մտածում, միտքը զբաղված էր իրեն հուզող այլ հարցերով, որոնք հավանաբար ավելի էին անհանգըստացնում նրան:
– Տիկին Աճեմյան, նախ կուզեմ, իմանալ, որեւէ ազգակցական կապ ունի՞ք Գուրգեն Մահարու հետ:
– Ոչ, իմ ծնողները Խարբերդից են…
– Ո՞վ ունիք:
– Հայր, մայր, երկու եղբայր եւ քույր։
– Այդ լավ է, հարազատներ ունենալը երջանկություն է,- ասաց նա ու նորից խորասուզվեց մտքերի մեջ, հետո դարձավ դեպի ինձ.
– Սիրելի Գոհար, մեր այս տունին տնօրենուհիին՝ տիկին Սիրան Փափազյանի հետ, ազնվագույն մարդ մը, մի քանի ամիս առաջ շրջեցինք գրեթե ողջ Ֆրանսան, որպեսզի հայկական ոճով հուշարձան մը գըտ նենք, ընդօրինակենք այն եւ կանգնեցնենք մեր ծերանոցին գերեզմանատանը: Հայկական հուշարձան մը պետք է հայկական ծերանոցի գերեզմանոցի համար. նախ, որ սուղ չըլլա, բայց ճաշակավոր ըլլա,- ասաց նա աչքերիս մեջ նայելով՝ մորմոքուն ու խոր ցավով, որ ոչ մի կերպ գրել չի կարելի, որովհետեւ այդ զգացմունքները արտահայտելու համար դեռ բառեր չեն հորինվել,- Կրնա՞ք արդյոք օգտակար ըլլալ,- շարունակեց նա, հետո հույսի մի ժպիտ խաղաց դեմքին ու, համոզված ասաց․
– Հայ ճարտարապետներու գրքեր, ալբոմներ, ուղարկեցեք ընտրության համար… իհարկե, եթե նեղություն չէ:
– Ի՞նչ նեղություն, անպայման կուղարկեմ,- խոստացա ես ու այնպիսի մի տխրություն իջավ վրաս, որ ակամայից խոնարհեցի գլուխս:
– Գիտե՞ք արդյոք,- նորից սկսեց խոսել Շահան Շահնուրը,- մեր ծերանոցում վեց ռուս կա: Նրանք նույնպես ոչ ոք չունին: Ուրիշ ազգի ծերանոցներ զանոնք ներս չառին, բայց մեր տնօրենուհին սիրով ընդունեց: Կխնդրեմ հուշարձաններու ալբոմները չըմոռնաք…,- ասաց Շահնուրը ու հայացքը հառեց պատուհանին. այնտեղից երեւում էր մի բուռ կապույտ երկինք, որի մեջ փշրվել էր արեւը:
Ես հասկացա, որ Շահնուրը հոգնել է, որ մենք պետք է հրաժեշտ տանք: Ես ու Մարինեն ոտքի ելանք: Լուռ խոնարհվեցինք նրա առջեւ, մնաս բարով ասացինք եւ դուրս եկանք:
Շահան Շահնուրը ուղեկցեց մեզ մինչեւ դուռը:
Վերադարձա Երեւան: Մինչ պատրաստվում էի ծանոթ ճարտարապետների օգնությամբ գտնել ու Շահան Շահնուրին ուղարկել հայկական հուշարձանների ալբոմը, Փարիզից հասավ ողբագին լուրը:
«…Հայրենի հողեն ու իր ծննդավայրեն շատ հեռու, Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի մեջ ցուրտ հողին հանձնվեցավ հյուծված մարմինը հայ գրողի մը…»: Ակամայից ես հիշեցի Սեն-Ռաֆայելի հայկական ծերանոցը, հիշեցի այն ծերունիներին, որոնք շրջապատել էին մեզ ու մրմնջում էին.
– Դուք հա՞յ եք, Հայաստանե՞ն եք:
– Մենք ալ հայ ենք, մենք ալ տուն կուզենք երթալ:
Հիշում, եմ նրանց աչքերը՝ ծխասեւ խորաններ, հանգած մոմերով ու այդ բոլորի մեջ տեսնում եմ Շահան Շահնուրին, երգով նահանջողին, որ պարփակվել էր իր փոքրիկ սենյակի մեջ եւ ով գիտե ինչ էր խորհում, ինչ էր երազում իր տարաբախտ քույրերի ու եղբայրների մասին, որոնց համար այլեւս նահանջելու տեղ չկար:
Գարուն, 1978, համար 5
