Վարդան Դևրիկյան | Հայ ուխտավորները Հռոմում

ԳԻՐՔԸ ՆՎԻՐՎՈՒՄ Է ՀՌՈՄԻ ՍՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ

ՖՐԱՆՑԻՍԿՈՍԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՅՑԵԼՈՒԹՅԱՆԸ

ՆԱԽԱԲԱՆ

Ինչպես աշխարհի մյուս ժողովուրդների, այնպես էլ հայ ժողովրդի կյանքում մշակութային, եկեղեցական և քաղաքական առումներով անասելիորեն մեծ դեր է ունեցել Հռոմը: Դարերի ընթացքում այդ դերը գնալով մեծացել է՝ Բյուզանդական կայսրության թուլացմանը և անկմանը զուգընթաց:

Սկսած Անտիկ շրջանից մինչև ուշ միջնադար, Հռոմի հետ հայերը հարաբերություններ են ունեցել որպես հզոր կայսրության մայրաքաղաքի, որպես եկեղեցական և քաղաքական մեծ ուժ ունեցող Հռոմեական եկեղեցու Պապական կենտրոնի:

Եկեղեցա-քաղաքական հարաբերություններից դուրս հավերժական քաղաքն իր հոգևոր-մշակութային բազմաշերտությամբ հավերժական հմայք է ունեցել հայ մարդու համար:

Միջնադարում հոգևոր ապրումների և զգացումների բարձրագույն արտահայտություններից մեկն էր ուխտագնացությունը: Համաքրիստոնեական սրբավայրեր տանող ճանապարհները նյութական կյանքի ալեկոծ աշխարհում կենդանի մի հաղորդություն էին ստեղծում աստվածայինի հետ:

Ինչպես որ հայ միջնադարյան եկեղեցական արվեստն ստուգաբանվում է ընդհանուր քրիստոնեական արվեստի շրջանակում, այնպես էլ միջնադարյան հայկական ուխտագնացություններն էին մասը կազմում ընդհանուր քրիստոնեական ուխտագնացությունների:

Երուսաղեմից հետո համաքրիստոնեական երկու նշանավոր սրբավայրերն էին Հռոմը՝ Ս. Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմներով և Իսպանիայի Աանտիագո դե Կոմպոստելան (Santiago de Compostela), ուր ամփոփված էր Ս. Հակոբոս առաքյալի մարմինը:

Միջնադարում, ինչպես հայտնի է, ձևավորված էին Սանտիագոյի ուխտագնացության ծովային և ցամաքային ճանապարհները: Ծովայինի դեպքում ուխտավորները նախ գալիս էին Երուսաղեմ տերունական սրբավայրերը, ապա այնտեղից ծովային ճանապարհով՝ Միջերկրականով հասնում Իսպանիայի ափերը:

Ցամաքային ճանապարհը Հռոմից տանում էր Փարիզ և ապա Իսպանիա:

Հայ ուխտավորները հավասարապես անցել են այս երկու ճանապարհներով: Ծովայինը հայ մարդու համար առանձնակի մի նվիրականություն ուներ հետևյալ պատճառով: Համաձայն եկեղեցական ավանդության, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի Սուրբ Հակոբների (Սրբոց Հակոբյանց) վանքը նույնանուն երկու առաքյալների է անվանվում, որովհետև վանքի տարածքում ամփոփված են Հակոբոս Տյառնեղբոր մարմինը և Հակոբոս առաքյալի գլուխը:

Եկեղեցական սրբազան ավանդությամբ ասվում է, որ երբ Հերովդեսի հրամանով առաքյալը գլխատվում է, նրա մարմինը հրեշտակները ծովով հասցնում են Իսպանիայի ափերը: Այստեղ Գալիցաիայի (Galicia) Santiago de Compostela քաղաքում է գտնվում քրիստոնեական աշխարհի հռչակավոր սրբավայր Սուրբ Հակոբի տաճարը, ուր եկեղեցական ավանդությամբ ասվում է, որ ամփոփված է առաքյալի մարմինը:

Հայ ուխտավորները Երուսաղեմում ուխտի գնալով գլխատված առաքյալի գլխին, այնուհետև Santiago de Compostela ուխտի էին գնում առաքյալի մարմնին:

Առավել ընդգրկուն էր հայ ուխտագնացության երկրորդ ճանապարհը: Այն սկսվում էր Երուսաղեմի ու Սուրբ երկրի տերունական սրբավայրերով, ապա շարունակվում Կ. Պոլսով կամ Զմյուռնիայով՝ Միջերկրական ծովով Վենետիկ հասնելով, որտեղից Սուրբ Մարկոսի տաճարից հայ ուխտավորների քայլերն ուղղվում էին դեպ Մեծն Հռոմ և այնտեղից շարունակում Santiago de Compostela: Այստեղ հայ ուխտավորի ճանապարհը դեռևս չէր ավարտվում: Նա դեռ պետք է ուխտի գնար «Աշխարհի եզրը»՝ Finis Terrae:

Հին հռոմեացիները այսպես էին անվանում Պիրենեյան թերակղզում Ֆինիստերյան հրվանդանից մի փոքր արևմուտք գտնվող վայրը: Այստեղ է գտնվում համաքրիստոնեական նշանավոր մեկ այլ սրբավայր՝ Լյուրիկեի Ս. Աստվածածին վանքը:

Հակոբոս առաքյալի նահատակության հայկական խմբագրություններից մեկում ասվում է, որ Հակոբոս առաքյալը մինչև նահատակվելը քարոզել է Իսպանիայում, ուր նրան երևացել է Տիրամայրը և ասել, որ այստեղ իր անվամբ մի եկեղեցի կառուցի:

Հռոմից՝ Ս. Պետրոս և Ս. Պողոս առաքյալների շիրմից դեպ Santiago de Compostela՝ Հակոբոս առաքյալի շիրիմը, հայ ուխտագնացության ճանապարհի մտածումները լավագույնս խտացրել է Աբեղա գրիչը Վանա ծովակի Ախթամար կղզում 1476թ. գրած Ավետարանի հիշատակարանի հետևյալ տողերում. «Գնալով հասա Մեծն Հռոմ՝ գերեզմանները Պողոս և Պետրոս գլխավոր առաքյալների և այնտեղ մնալով մի տարի և ավելի, ելնելով գնացի Իսպանիա և Լյուրիկե, որն է աշխարհի եզրը՝ Սուրբ Հակոբի գերեզմանը»[1]:

Հայ ուխտավորն այնուհետև ասում է, թե ով այստեղ դիմի նա «Դատաստան չի մտնի» այսինքն «Դատաստանի չի ենթարկվի»:

Finisterre (Finis Terrae) անվանումը գալիս է այն ըմբռնումից, որ այստեղ ավարտվում է ցամաքը և սկսվում է ջրային անսահման տարածությունը: Պատահական չէ, որ Նոր աշխարհի որոնման իր ճանապարհը այստեղից սկսեց Քրիստափոր Կոլոմբոսը:

Միջնադարյան ըմբռնմամբ աշխարհի՝ ցամաքի վերջին կետը հարաբերության մեջ է երկնքի հետ: Հետևաբար, այստեղից ավելի մեծ էր հաղորդակցությունը երկնայինի հետ, որն էլ ձգել է նաև հայ ուխտավորներին: Այն ուներ նաև խորհրդանշական իմաստ, և նոր հորիզոններ բացելու հմայքը: Հայ ուխտավորներին եվրոպական սրբավայրերի ճանապարհով տանում էր նաև նոր աշխարհների որոնման ձգտումը, որին այնքան համահունչ էր Աշխարհի Եզրը:

Պատահական չէ, որ դեպ Santiago de Compostela հայկական ուխտագնացություններն ավելի են ծավալվում ու նաև ուղեգրական նկարագրություններ են սկսում գրվել 15-րդ դարի վերջին քառորդում՝ աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների շրջանում:

Ինչպես կտեսնենք, Մարտիրոս Երզնկացին Իսպանիայի ափերով իսպանական հատուկ մի նավով, որի նպատակն է եղել աշխարհագրական ուսումնասիրություններ կատարելը, շրջել է 1492-93թթ.:

Հայ միջնադարյան ուխտագնացությունները մեկ անգամ ևս ցույց են տալիս (հաստատում են) հայ ժողովրդի շարունակական ձգտումը՝ մաս կազմել համաեվրոպական մշակույթին և քաղաքակրթությանը:

Արևելյան Եվրոպայից դեպի Իտալիա, Գերմանիա, Ֆրանսիա և Իսպանիա ուղեգրական նկարագրությունների տողերում երևում է, թե հայ ճանապարհորդները ժամանակի եվրոպական կյանքը ինչպես են անցկացրել և արտահայտել իրենց պրիզմայով:

Հռոմի քահանայապետ Ֆրանցիսկոս Պապի Հայաստան այցելությանը ընծայելով այս գիրքը, մենք ցանկացանք ներկայացնել հայկական ուխտագնացությունների Հռոմին վերաբերվող մի քանի բնորոշ օրինակներ: Այս պատճառով չենք անդրադարձել հայ-իտալական կապերին և անգամ հայ-հռոմեական հարաբերություններին, այդ թվում նաև հայ-հռոմեական եկեղեցական հարաբերություններին ու այդ շրջանակում Հայոց Կաթողիկոսների և Հռոմի Պապերի միմյանց հետ ունեցած բանակցություններին:

Մեր նպատակն է եղել ներկայացնել այն տպավորությունները, որ ունեցել են հայ ուխտավորները Հռոմի սրբավայրերում:

Դեպի Հռոմ հայկական ուխտագնացությունները կատարվել են նաև հանուն Հայաստանի ազատագրման Հռոմի պապերից ունեցած քաղաքական ակնկալիքների և Հռոմի համաձայնությամբ Իտալիայում հայկական տպագրությունն սկսելու և զարգացնելու ցանկության շրջանակում: Պատահական չէ, որ առաջին հայ տպագիչները բոլորն էլ եղել են Հռոմում և հանդիպել Կաթոլիկ եկեղեցու քահանայապետի հետ: Նույն ձևով խորհրդանշական է, որ հայերեն առաջին տպագիր գիրքը տպագրվել է Վենետիկում՝ 1512թ.: Ինչպես Վենետիկի Մխիթարյան հայկական միաբանության հայերից Ղևոնդ Ալիշանն է գրում.«Հայկական տպագրության երկունքը եղավ Հռոմում և ծնունդը՝ Վենետիկում»[2]:

Միջնադարյան հայ ուխտավորների հետ այժմ մեկ անգամ ևս փորձենք անցնել դեպի Մեծն Հռոմ տանող ճանապարհով և մեր խոնարհումը բերել Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմներին:

ՀԻՆ, ԲԱՅՑ ՉՀՆԱՑՈՂ ԼԵԳԵՆԴԸ ԴԱՐԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՅԹՈՒՄ

Հայ միջնադարյան սկզբնաղբյուրներում պահպանվել է միջնադարյան խորհրդավոր մի լեգենդ-ավանդություն, որը տարբեր դարաշրջաններում պատմական տարբեր գունավորումներով է հանդես եկել:

Լեգենդից պատմություն կամ պատմությունից լեգենդ դարձած ավանդությունում ասվում է.

Հայոց թագավորը սիրո և դաշինքի ուխտ հաստատելու համար Հայոց աշխարհի տարբեր նահանգների իշխանների և 70.000 հոգուց կազմված սպառազեն մի զորաբանակի ուղեկցությամբ երկայն մի ճանապարհ անցնելով Կովկասյան լեռներով, գնում է դեպ Արևմուտք, և կտրելով Եվրոպայի մի մասը, հասնում Հռոմ, ուր մեծ պատիվների է արժանանում Հռոմի կայսրի կողմից: Նրանք սիրո և խաղաղության մի դաշինք են կնքում իրար հետ և պատգամում, որ այդ դաշինքը փոխանցվի սերնդե սերունդ՝ երկու թագավորական տներում էլ որդուց որդի անցնելով[3]:

Երկու թագավորները ապա մեծագին ընծաներով միմյանց պատվելով, իրար հրաժեշտ են տալիս, և Հայոց արքան պատրաստվում է ետ դառնալ հայրենիք: Այդժամ, Հռոմի կայսրը Հայոց թագավորից խնդրում է, որ նա իր սպառազեն և հաղթանդամ քաջերից երկու հարյուր հոգու թողնի իր մոտ, որ նրանք ծառայեն հռոմեական բանակում: Հայոց թագավորը կատարում է նրա խնդրանքը: 200 հայ զինվորներ մնում են Հռոմում, հռչակվում իրենց արիությամբ և կատարած քաջագործություններով:

Այնուհետև անցնում են դարեր: Հայոց թագավորությունը նախ կործանվում է թագավորների և իշխանների անմիաբանության ու անարի վարքի պատճառով, ապա ավերվում է երկիրը, ժողովուրդը սկսում է սարսափահար փախչել իր հայրենիքից, և երբ թվում է, թե եկել է Հայոց աշխարհի վախճանը, երկրում մնացածները ժողովելով իրենց վերջին ուժերը, սկսում են ելքեր որոնել ի փրկություն հարազատ երկրի: Նախ գնում և Հռոմի այդ ժամանակվա թագավորին հիշեցնում են այն դաշինքի մասին, որը դարեր առաջ կնքել էին իրենց նախնիները: Այդ նույն ժամանակ Հայոց աշխարհում մի նոր և կորովի թագավոր է ելնում այն հայոց թագավորի սերնդից, որը Հռոմ էր գնացել և ետ վերադարձել: Այս նոր թագավորը անվախ մարտնչելով սկսում է ազատագրել հայրենի երկիրը: (նկ. 1920. 183 b.)

Դարձյալ նույն ժամանակ Հռոմում հիշելով իր մեծ նախնու կնքած երբեմնի դաշինքը, Հռոմի թագավորը Հայաստան օգնության է ուղարկում մի զորաբանակ՝ բաղկացած հսկայազոր և քաջարի մարտիկներից, ովքեր կտրելով լեռներ ու ձորեր, ծովեր ու ցամաքներ, շտապում են Հայոց աշխարհ: Այս զորաբանակը սակայն, միայն որպես թագավորական հրամանի կատարում չէ, որ շտապում է դեպ Հայաստան: Նրանք գալիս են ազատագրելու իրենց նախնիների հայրենիքը, որովհետև նրանք սերունդներն էին այն երկու հարյուր զինվորների, որոնց, Հռոմի թագավորի խնդրանքին համաձայնելով, Հայոց թագավորը թողեց Հռոմում: Դարեր հետո, երբ կատարվեց սիրո և միաբանության դաշինքը ու Հռոմի թագավորը օգնության ձեռք մեկնեց Հայոց աշխարհին, նրանք շտապեցին ազատագրելու իրենց նախնիների հայրենիքը:

Հայ-հռոմեական միացյալ ուժերը ազատագրում են Հայաստանը և Արարատյան աշխարհում Հայոց թագավորների երբեմնի արքայանիստ ոստանում վերստին հաստատվում է թագավորական գահը և սկսում է իշխել խաղաղությունը: Երկիրը նորից բազմամարդ է դառնում, և այնտեղ ապրողները եթե տխրում են, ապա տխրում են միայն այն բանի համար, որ իրենց նախորդները չտեսան ապահովության ու բարօրության հասած այդ օրերը:

Ո՞րն է շքեղ և Հայաստանի ապագայի հանդեպ աներեր հավատով օծուն այս լեգենդի պատմական հիմքը: Ովքեր էին այն երկու թագավորները, ովքեր հաստատեցին այդ դաշինքը և ի՞նչ էր խոստանում այդ դաշինքը, որի մասին վկայություններով հեղեղված է ողջ հայ միջնադարյան գրականությունը, և որին վերաբերվող հիշատակությունները կազմում են մեր գրականության ամենախորհրդավոր էջերը:

Այս լեգենդի հիմքում ընկած է մի պատմություն, որը շարունակ հարաբերվել է անցնող դարերի հետ և պատմաքաղաքական ու հոգևոր եկեղեցական յուրաքանչյուր նոր իրադրությունում նորովի իմաստավորվել:

Այդ պատմությունը վերաբերվում է Տրդատ Ա Արշակունու (թգվ. 65-82թթ.) 65 թվականին հայ-պարթևական երեք հազարանոց հեծելազորով Հռոմ գնալուն և այնտեղ Ներոն կայսեր կողմից հանդիսավորապես ընդունվելուն և Հայաստանի՝ Հռոմի դաշնակից հռչակվելուն:

Հռոմեական պատմագիրները և մասնավորապես այս իրադարձություններին ժամանակակից Դիոն Կասիոսը, մանրամասն նկարագրում են հանդիսավոր այն ընդունելությունը, որը Տրդատ Ա-ին ցույց է տրվել Հռոմում և Ներոնի հետ մասնակցությունը տարբեր հանդիսություններին: Տրդատի՝ իր ընտանիքի և երկրի ավագանու հետ Հայաստանից Հռոմ գնալու մասին Դիոն Կասիոսը գրում է. «Նրանց ամբողջ երթը Եփրատի մոտից սկսած նմանվում էր հաղթահանդեսի: Քանզի ինքը՝ Տիրիդատեսը թե՛ տարիքով, թե՛ գեղեցկությամբ և թե՛ ծագումով ու խելքով ծաղկուն վիճակում էր. և նրա ամբողջ շքախումբն ու արքունի հանդերձանքը ուղեկցում էր նրան. ու երեք հազար պարթևական, ինչպես նաև մեծ թվով հռոմայեցի հեծյալները հետևում էին նրանց: Նրանց թե՛ քաղաքներն էին դիմավորում տոնազարդ և թե՛ ժողովուրդը՝ բարձրագոչ և հրճվագին… Եվ այս նույն ձևով կատարվում էր շարունակ ինն ամիս տևած նրանց ամբողջ ուղևորության ընթացքում»[4]:

Հայ պատմագրության մեջ հիշվում է Տրդատի՝ Հռոմ գնալու և այնտեղ կնքված մեկ այլ դաշնադրության պատմություն ևս, որը տեղի է ունեցել արդեն 315թ. Տրդատ Երրորդի և Կոստանդիանոս Մեծի միջև:

Տրդատ Մեծի և Գրիգոր Լուսավորչի Հռոմ գնալու և Կոստանդիանոս Մեծին ու Սեղբեստրոս հայրապետին հանդիպելու և երկու թագավորների՝ միմյանց հետ կնքած դաշինքի մասին առաջին հիշատակությունը գտնում ենք 5-րդ դարի պատմիչ Ագաթանգեղոսի «Հայոց Պատմութիւնում», ուր ասվում է, որ Կոստանդիանոսը «Տրդատ արքային, իբրև սիրելի եղբոր, մեծ ուրախությամբ սեր ցույց տվեց, մանավանդ նրա աստվածածանոթության համար առավել ևս դաշինք կնքեց նրա հետ՝ միջնորդ դարձնելով Տեր Քրիստոսի նկատմամբ ունեցած հավատը, որպեսզի միշտ հաստատուն պահեն մտերիմ բարեկամությունն իրենց թագավորությունների միջև» [5] :

Հինգերորդ դարի պատմագիրներից այս դաշինքը հիշատակում են նաև Փավստոս Բուզանդը, Եղիշեն և Հայոց Պատմահայր Մովսես Խորենացին: Բուզանդը գրում է, որ երբ հայոց նախարարները դիմում են Վաղես կայսրին, որպեսզի նրա օգնությամբ նոր թագավոր կարգեն կուրացված Տիրանի փոխարեն, կայսրը հանձն է առնում հայ իշխանների խնդրանքը կատարել, հիշելով Կոստանդիանոսի և Տրդատի դաշինքը. «Մանավանդ որ հիշում էր այն ուխտի դաշինքը, որ երդումով հաստատապես կնքել էին Կոստանդիանոս կայսրը Տրդատ թագավորի հետ»[6]:

Նույն այս դաշինքի մասին Եղիշեն գրում է, որ հայ նախարարները Սասանյանների դեմ 451թ. Ավարայրի ճակատամարտից առաջ ցանկանալով ստանալ բյուզանդական Թեոդոս Փոքրի զինական աջակցությունը, հիշեցնում են սիրո և միաբանության այն դաշինքը, որը հաստատվել էր Տրդատի և Կոստանդիանոսի միջև:

Եղիշեն այնուհետև շեշտում է, որ դաշինքի վկայված այս ուխտը պահպանված կար նաև բյուզանդական արքունիքում, ուր պալատականները այն ներկայացնում են Թեոդոս Փոքրին [7]:

Պատմահայր Խորենացին ևս հիշում է այս դաշինքը: հայոց նախարարները Կոստանդիանոս Մեծի որդուն՝ Կոստանդ կայսրին խնդրելով, որ նա օգնի վախճանված Տրդատի փոխարեն թագավորեցնելու նրա որդուն՝ Փոքր Խոսրովին, գրում են. «Միտքդ բեր քո հոր Կոստանդիանոսի ուխտադրությամբ պայմանը մեր Տրդատ թագավորի հետ » և «օգնիր մեզ զորքով՝ Տրդատի որդուն՝ Խոսրովին թագավորեցնելու համար, որովհետև Աստված ձեզ ոչ միայն Եվրոպային տիրեցրեց, այլև բոլոր Միջերկրայքին և ձեր զորության ահը մինչև աշխարհի ծայրը տարածվեց» [8]:

Այստեղ ևս շեշտվում է, որ Բյուզանդիան, ինչպես և Եվրոպան, Կոստանդիանոսի դաշինքով հաստատված պարտավորություն ունեն Հայոց աշխարհի առջև:

Այս դաշինքի մասին պատմությունը մի նոր բովանդակություն է ստանում խաչակրաց արշավանքների սկսվելով, երբ թվում էր, թե Հռոմի և Հայաստանի միջև հաստատված դաշինքը պետք է իրականություն դառնար խաչակիրների գալով: Նման ակնկալիքներին բնականաբար ավելի մեծ տեղ են տալիս Կիլիկյան Հայաստանում, քանի որ Սուրբ Երկիր տանող ճանապարհները, որոնցով գնալու էին խաչակիրները, նաև Կիլիկիայի հայկական թագավորությունով էին անցնում: Այս ակնկալիքների բանաստեղծական արտահայտությունն են Ներսես Դ Շնորհալի կաթողիկոսի (կթղ. 1166-1173թթ.) Հայոց պատմությանը նվիրված չափածո ստեղծագործության՝ դաշինքին վերաբերվող տողերը, որոնց վերջում որպես բանաստեղծական ամփոփում ասվում է,թե երկու թագավորները միավորվեցին միմյանց միջև կնքված Դաշինքի թղթով[9]:

13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին նշում է, որ այդ դաշինքը վերստին նորոգվում է, երբ Գրիգոր Գ. Պահլավունի կաթողիկոսը (կթղ. 1113-1166թթ.) գնում է Երուսաղեմ: Խաչակիրները և Երուսաղեմի պատրիարքն այնպիսի ջերմ ընդունելություն են ցույց տալիս, որով ասես «Տրդատի ու Սուրբ Գրիգորի և Կոստանդիանոս կայսեր ու Սեղբեստրոս հայրապետի կնքած հին դաշինքը նրա օրով վերստին նորոգեցին»[10]:

Գանձակեցին ոչ թե միայն հին ժամանակում կնքված դաշինքն է հիշում, այլև ընդգծում է նրա կատարվել սկսելը իր ապրած օրերում:

Այս դաշինքը որպես միմյանց ցուցաբերելիք փոխադարձ օգնություն, ըստ այդմ և խաչակիրների հայերին զինական աջակցություն ցույց տալու մի դաշնադրություն է ներկայացնում նույն 13-րդ դարի պատմիչ Վարդան վարդապետը: Կնքված դաշինքի մասին գրում է. «Հաստատեցին երկու թագավորները և երկու պատրիարքները` Գրիգորը և Սեղբեստրոսը, ուխտի դաշինք ապրել և մեռնել միմյանց համար, հաստատված ուխտի գիրը գրելիս [գրիչները] թաթախելով ահավոր խորհրդի` [հաղորդության բաժակի] մեջ»[11]:

Հին աշխարհից սկսած, երդման բարձրագույն արտահայտությունն էր համարվում երդման գիրը ստորագրել գրիչը սեփական արյան մեջ թաթախելով կամ այդ արյամբ երդման գիրը կնքելով:

Այս դաշինքը ցանականալով ներկայացնել որպես երդման բարձրագույն ձև, Վարդան պատմիչն ասում է, որ երկու թագավորներն այն կնքեցին Քրիստոսի արյամբ, քանի որ հաղորդության բաժակի գինին խորհրդանշում է Քրիստոսի արյունը և գրիչները թաթախել ահավոր խորհրդի մեջ, նշանակում է գրել Քրիստոսի արյամբ:

Տրդատ և Կոստանդիանոս դաշինքը ընկալվել է նաև որպես Հայաստանի` Քրիստոնյա Արևելքի և Արևմուտքի միջև կնքված դաշինք: Նույն այս պատճառով գեղարվեստական ընդհանրացմամբ Տրդատը և Կոստանդիանոսը ներկայացվում են որպես Արևելքի ու Արևմուտքի լուսատու աստղեր: Ինչպես 7-րդ դարի հայ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին է գրում. «Այն ժամանակ, երբ Աստված այցելեց մարդկային ցեղին, Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր միջոցով ծաղկեցրեց ամբողջ Արևմուտքը և Երանելի Տրդատի ձեռքով լուսավորեց նաև Մեծ Հայքը»[12]:

Անհրաժեշտ է նշել, որ չնայած Բյուզանդիայից, ապա և եվրոպական պետություններից հայ ժողովրդի կրած հիասթափություններին ու ակնկալիքների ի դերև ելնելուն, հայ-հռոմեական դաշինքի գաղափարի այդքան տևական կենսունակությունը պայմանավորված էր ոչ միայն ռազմա-քաղաքական ակնկալիքներով, այլև հայ ժողովրդի՝ եվրոպական արժեհամակարգի հետ կապվածությամբ, Եվրոպայի մի մասը լինելու գիտակցությամբ, որով այս դաշինքը ընկալվում էր նաև որպես մշակութաքաղաքակրթական մի ընդհանրություն, որը որոնելու համար Եվրոպայում երկրե երկիր էին անցնում հայ ուխտավորներն ու ճանապարհորդները, դաշինքի իրենց ընկալումը և «Ֆրանկաց ազգից» ունեցած սպասումները ներկայացնելով գրվող ուղեգրությունների էջերում:

Առանց սիրո և միաբանության այդ հին դաշինքի ու խոստման պատմության անընկալելի են մնում ոչ միայն 16-17-րդ դարերի հայ ազատագրական մտքի քաղաքական որոնումները, այլև այն հարցը, թե հայկական տպագրությունը ինչու սկզբնավորվեց հենց Վենետիկում, ապա և ծավալվեց Հռոմում՝ պապական առանձնակի հովանու ներքո:

ՀԱՅ ԳԻՐՔԸ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԻ ՔԱՌՈՒՂԻՆԵՐՈՒՄ

(Հին դաշնադրության և նոր տպագրության ճամփաներով)

Տասնվեցերորդ դարի հայոց պատմությունը կարելի է անվանել հինավուրց դաշինքի վերակենդանացման ու հայկական տպագրության տարածման ջանքերի մի դար, երբ այս դաշնադրությունը կյանքի կոչելու դեսպանագնացներով կազմվեց հայկական տպագրության առաջին՝ 16-րդ դարի առաջին հայ տպագրիչների շարքը՝ Հակոբ Մեղապարտ, Աբգար դպիր Թոխաթեցի և նրա որդի Սուլթանշահ ու Հովհաննես Տերզնցի:

Դաշնադրության հին թուղթը քանի որ կնքվել էր Հռոմում, հավերժական քաղաքի հետ էին կապվում և հայ ազատագրական մտքի ակնկալիքները, իսկ 16-րդ դարում Հռոմի զինական ուժն էլ արտահայտվում էր Վենետիկի միջոցով, ուստի այս դարի հայկական տպագրության երկու կենտրոններն են դառնում Հռոմը և Վենետիկը:

ՀԱՅԵՐԵՆ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳԻՐՔԸ

(Վենետիկ, 1512թ.)

Այս կոնտեքստում է ստուգաբանվում և հայերեն տպագիր առաջին գրքի հրատարակությունը, որը կատարվել է Վենետիկում 1512թ.: Ցավոք, որևէ արխիվային փաստաթուղթ կամ կենսագրական տեղեկություն չի պահպանվել առաջին հայ տպագրիչի՝ Հակոբ Մեղապարտի մասին: Հայտնի չէ, թե նա երբ և որտեղ է ծնվել: 16-17-րդ դարերում Հակոբին հաջորդող մյուս բոլոր տպագրիչները, ովքեր գրքեր են հրատարակել Եվրոպայում, ծնվել են Հայաստանում, Փոքր Ասիայի հայկական գաղթավայրերում և Նոր Ջուղայում: Ռ. Իշխանյանը ենթադրում է, որ այս օրինաչափությունը պետք է վերաբերվեր նաև Հակոբին[13]:

Նրա հրատարակած բոլոր գրքերի վերջում կա հետևյալ տպագրական նշանը՝ D. I. Z. A. տառերով, որի բացատրության մասին Կ. Բասմաճյանը 1912թ. տվել է հետևյալ մեկնաբանությունը.

D= Dei (servus) Ծառայ Աստծոյ,

I= Iacobus (Յակոբ),

Z=Zanni կամ Zuan (Յովհաննէս): Ըստ Պասմաճյանի` թերևս հայ կաթոլիկ մի ընտանիք` Ծաննի անվանմամբ,

A=Armenius (Հայ)[14]:

Ինչ վերաբերվում է այս տառերը պարունակող տպարանական նշանին, վերջինս ժամանակի մյուս տպագրանշանների օրինակով Գ. Գալամքեարյանը հետևյալ ձևով է մեկնաբանում: Ուղղանկյուն շրջանակի մեջ վերցված երկրի գունդը չորս մասի բաժանված ու վրան խաչ, ինչպես որ Վենետիկի շատ տպարանների նշաններն էին: Այս խաչերը հաճախ եղել են երկթև արքեպիսկոպոսական խաչեր, ինչպիսին որ ներկայացված է և այս պատկերում[15]:

1512-1513թթ. Հակոբը հաջորդաբար տպագրել է հետևյալ գրքերը՝ Ուրբաթ օրվա կանոնի գիրք, Խորհրդատետր (Պատարագամատույց), Աղթարք, Պարզատումար (Պարզ և համառոտ տոմար) և Տաղարան:

Այս հինգ գրքերից հիշատակարան ունի միայն Խորհրդատետրը: Գրքի 6-րդ մամուլի 7-րդ էջում ասվում է. «Սուրբ տառերս գրվեցին 1513թ. աստվածապահ Վնեժ քաղաքում, որն է Վենետիկ Ֆռանգստանում, ձեռքով մեղապարտ Հակոբի: Ով որ կարդա, թող Աստծուց թողություն խնդրի [Հակոբի] մեղքերի համար»:

Ռ. Իշխանյանը իրար հետ համեմատելով հիշյալ գրքերը ըստ տպատառերի և փորագրանկարների վնասվածության աստիճանի, ներկայացնում է դրանց տպագրության հետևյալ հերթականությունը: Քանի որ բոլորից անվնասը Ուրբաթ օրվա կանոնի գրքի տպատառերն ու փորագրանկարներն են, ուստի այն տպագրվել է 1513թ. տպագրված Խորհրդատետրից առաջ, իսկ մյուս երեքը՝ Խորհրդատետրից հետո[16]:

Հայերեն առաջին տպագիր գիրքն իր անվանումը ստացել է գրքի սկզբում դրված և ծանր հիվանդների օրհնությանը վերաբերվող այն կանոնից, որը կատարվում էր ուրբաթ օրը: Կանոնի սկզբում դրված է եվրոպական մի փորագրանկար, ուր քահանան համապատասխան կարգն է կատարում հիվանդի մահճի առջև: Փորագրանկարում ծեսը կատարող երեք հոգևորականներն էլ պատկանում են Հռոմեական եկեղեցուն և գլխաբաց են: Անմիջաբար ծեսը կատարող հոգևորականի գլխին Հակոբը վեղար է ավելացրել: Որ այն փորագրանկարում սկզբնապես չի եղել և հետո Հակոբն է ավելացրել, հստակորեն երևում է նկարից:

Գրքի հաջորդող նյութերը կապվում են ժողովրդական հավատալիքների և բժշկությունների հետ, ինչպես նաև սրբախոսական բնույթի ժողովրդական ավանդություններ են:

Այս թեմաներին համահունչ ձևով բերված են նաև Քրիստոսի բժշկությունները ներկայացնող մի շարք հատվածներ Չորս Ավետարաններից:

Հովհաննեսի Ավետարանից բերված է Պրոբատիկեի` ավազանում բժշկվելու պատմությունը (Ե 1-15): Հաջորդ էջին պատկերված է Հռոմի պապը` օրհնության համար աջը պարզած և մյուս ձեռքով Ավետարանը պահած:

Քանի որ որոշակի ընդհանրություն կա առաջին երկու հայ տպագրիչների գործունեության և քայլերի հաջորդականության միջև, Աբգար Դպիրի օրինակով է Ռ. Իշխանյանը բացատրում, թե ինչու է «Ուրբաթագրքում» դրվել Պապի նկարը, երբ այն որևէ ձևով չի առնչվում այս գրքի բովանդակության հետ, առավել ևս Հովհաննեսի Ավետարանի հետ, որին հաջորդում է այս նկարը:

Ինչպես որ Աբգարն է Պապից թույլտվություն ստացել հայերեն գրքեր տպագրելու և Պապի նկարը զետեղել «Սաղմոսարանում» և գրել նրանից իր ստացած թույլտվության մասին, այնպես էլ Հակոբն է վարվել: Իշխանյանը պատահական չի համարում և այն, որ այս նկարը զետեղվել է Հակոբի տպագրած հենց առաջին գրքում` ասես ազդարարելով Պապի տված թույլտվության մասին: Եվ քանի որ թե՛ Աբգարի և թե՛ Հակոբի մոտ Պապի նկարը որևէ ձևով չի կապվում այս գրքերի բովանդակության հետ, ուստի Իշխանյանը գրում է. «Աբգարը Պապի նկարը զետեղել է նրանից տպագրության թույլտվություն ստացած լինելու պատճառով: Ուրեմն` հիմք կա մտածելու, որ նման պատճառով է Պապի նկարը իր տպագրած գրքում դրել նաև Հակոբը: Այո՛: Նա կարող էր Աբգարի նման Հռոմի պապից Վենետիկում հայերեն գրքեր տպագրելու իրավունք ստանալ, ապա գալ Վենետիկ և այդ իրավունքը տեղի Լեոնարդո Լորեդանո դոժի (գուցե և այլ մեծավորների) կարգադրությամբ գործի վերածել»[17]:

Միանգամայն փաստարկված համարելով այս զուգահեռը` միաժամանակ կցանկանայինք ասել, որ «Ուրբաթագրքում» պատահական չէ Պապի նկարը գտնվելը հենց Հովհաննեսի Ավետարանից հետո: Հակոբը այս նկարն ինչ-որ տեղ դարձրել է մասը Հովհաննեսի Ավետարանի: Այստեղ չորս Ավետարանիչներից բերված են Քրիստոսի օրհնությամբ կատարված բժշկություններին վերաբերող հատվածները, որոնց վերջում գտնվում է օրհնությամբ աջը պարզած Պապի նկարը: Եթե հաշվի առնենք, որ Կաթողիկե եկեղեցու ավանդույթով, հատկապես «Ուրբաթագրքի» տպագրության շրջանում, Հռոմի պապը համարվում էր Քրիստոսի փոխանորդը երկրի վրա, ապա Հակոբը Քրիստոսի օրհնություններից հետո օրհնության դիրքով պատկերել է Հռոմի պապին: Նույն այս նպատակով նկարի վերևում գրված է «Յոհան», որով, որպես Հովհաննեսի Ավետարանի շարունակություն, այս նկարը կապվում է Քրիստոսի բժշկությունները ներկայացնող ավետարանական հատվածների հետ:

Պապի նկարին հաջորդում են Ընդհանրական եկեղեցու հրաշագործ հայրապետներից Փոկասի պատմությունը և աղոթքը, ապա բերվում է նրա նկարը, որով ստանում ենք հետևյալ հաջորդականությունը՝ երկնային քահանայապետ, ապա Կաթողիկե եկեղեցու ըմբռնմամբ` երկրային քահանայապետ Պապը և հետո` տեղային հայրապետ Ս. Փոկասը:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅ-ՀՌՈՄԵԱԿԱՆ ԴԱՇԻՆՔԻ ԿՈՆՏԵՔՍՏՈՒՄ

1547թ. Ստեփաննոս Ե Սալմաստեցին (կթղ. 1545-1567թթ.) Ս. Էջմիածնում խորհրդաժողով է գումարում, որի ժամանակ որոշվում է կաթողիկոսի գլխավորությամբ մի պատվիրակություն ուղարկել Արևմուտք՝ Հայաստանի հետ կապված բանակցություններ վարելու համար:

Ստեփանոս Սալմաստեցի կաթողիկոսը Գրիգոր Լուսավորչից հետո Հայոց երկրորդ քահանայապետն էր, որ գնաց Հռոմ:

Սալմաստեցին իր քաղաքական ծրագիրը զուգորդելով ուխտագնացության հետ, 1549թ. ուխտավորաբար լինում է Հռոմի համաքրիստոնեական սրբավայրերում, հանդիպում Հռոմի Պապի հետ, ներկայացնելով Հայաստանի և հայության ծանր վիճակը: Այս ուղևորության շեշտված ազգային քաղաքական նպատակների մասին է վկայում և այն, որ հայ իշխանները կաթողիկոսի միջոցով ոչ միայն Պապին են դիմում, այլև Վենետիկի հանրապետությանը, քանի որ վերջինս աշխատում էր գործուն դեր խաղալ Արևելքի քաղաքական և տնտեսական կյանքում:

Հռոմի, որպես կաթոլիկ աշխարհի և Վենետիկի, որպես Արևելքի քրիստոնյաների կյանքում մեծ դեր խաղացող կենտրոնների հարաբերակցությունը այսպես է ներկայացվում կաթողիկոսի միջոցով Վենետիկի հանրապետությանն ուղղված դիմումնագրում. «Թեպետ Պետրոս առաքյալի հեղինակությամբ Հռոմ քաղաքն է գերիշխան, սակայն Վենետիկն է «բանալին և փականքը» բովանդակ քրիստոնեության»[18]:

Սալմաստեցին իր հաջորդին՝ Միքայել Ա Սեբաստացուն (կթղ.1567-1576թթ.) պատգամում է շարունակել ձևավորված այս հարաբերությունները[19]:

1562թ. Սեբաստիա է գալիս Միքայել Ա Սեբաստացին և այստեղ գումարում Սեբաստիայի նշանավոր ժողովը, որտեղ որոշվում է որպես ժողովի պատվիրակ Հռոմ ուղարկել Աբգար դպիր Թոխատեցուն: Դաշինքի պատմությունը առանցքային տեղ է գրավում և Աբգարի դեսպանագնացությունում:

Միքայել կաթողիկոսի 1563թ. ապրիլին Հռոմի Պապին գրված նամակում Պապը անվանվում է Ս. Պետրոսի հաջորդը: Ասվում է, որ 1562թ. մայիսի քսանին կաթողիկոսի կողմից Հռոմ է ուղարկվել Աբգար դպիրը կաթողիկոսական երկու թղթերով: Դրանցից առաջինը վերաբերվում էր հայ-հռոմեական եկեղեցական հարաբերություններին: Միքայել կաթողիկոսը Աբգարի հետ Պապին է ուղարկում «մեռոն, խաչ ոսկի, օրհնած մատանի, և Ս. Թէոդորոս նահատակի մասունքներից», ինչպես նաև հայոց աշխարհի սրբավայրերի մի ցուցակ և «Դաշինքի թղթի» պատճենը [20]:

Կաթողիկոսը Պապից խնդրում է հաստատել և նորոգել այն կոնդակը, թուղթը, որը հին ժամանակներում երանելի և բարեհիշատակ Սեղբեստրոս քահանայապետը և Ս. Կոստանդիանոս կայսրը շնորհեցին Հայոց Տրդատ թագավորին և Ս. Գրիգոր Լուսավորչին:

Նամակի վերջում կաթողիկոսը խնդրում է պատվով ընդունել Աբգարին, ցույց տալ նրան Հռոմի քրիստոնեական սրբավայրերը, ապա Պապական նվիրակի հետ միասին Հայաստան ուղարկել:

1565թ. նոյեմբերին Աբգարը հասնում է Հռոմ: Նա Պապի օժանդակությունն է խնդրում Հայաստանը այլազգիների լծից ազատելու համար, ասելով, թե չունենք ոչ զենք և ոչ քաղաքական իշխանություն և հույսը Հռոմի աջակցության վրա է[21]:

Հռոմում Աբգարը պատասխանում է Պապի երեք հոգուց կազմված քննիչ հանձնաժողվի անդամների հարցերին: Ասում է, որ իր գալու գլխավոր նպատակներից մեկն է Դաշինքի թղթի պատճենը Պապին հանձնելը, այն վերստին նորոգելու համար[22]:

Իր զույգ ծրագրերի՝ դաշնադրության իրականացման և Հակոբ Մեղապարտից հետո հայկական տպագրությունը շարունակելու մտադրությամբ Հռոմից հետո Աբգար դպիր Թոխաթեցին գնում է Վենետիկ: Պապական նվիրակի հետ Հռոմից հայրենիք ուղևորվելու ճանապարհին մի որոշ ժամանակ նա Վենետիկում է մնում երկու նպատակով: Առաջին՝ Հայաստանի ազատագրման խնդիրը քննելու Վենետիկի դուքսի հետ և երկրորդ՝ որոնելու Հակոբ Մեղապարտի տպարանի հետքերը և ձեռնամուխ լինելու նոր տպագրության:

Աբգարի՝ Հռոմի և Վենետիկի գործունեության մասին տեղեկություններ են հայտնում նաև այն երկու փորագրանկարները, որոնք երկրորդ հայ տպագրիչը զետեղել է իր երկու հրատարակություններում՝ հայերեն առաջին տպագիր մեկթերթյա օրացույցում (1565թ.), ինչպես նաև «Սաղմոսարանի» մեջ ¥1565-66թթ.), որոնք երկուսն էլ տպագրվել են Վենետիկում:

Երկու փորագրանկարներից առաջինում Աբգարը պատկերված է Պապին դիմելիս, իսկ երկրորդում՝ Վենետիկի դքսին, որոնցով շեշտվում է, որ տպագրության իրավունքն իրեն տրվել է հոգևոր և աշխարհիկ իշխանավորների՝ Պապի և դքսի կողմից:

Պապից տպագրական տառեր պատրաստելու թույլտվություն խնդրելու նկարում Աբգարը պատկերված է Պապի առջև ծնկած և պահած հայկական տպագրական տառերը: Պապն օրհնում է և իր հավանությունն է տալիս Աբգարին: Այստեղ թարգմանի դեր է կատարում Աբգարի որդին՝ Սուլթանշահը: Պատկերված են նաև «երեք ծիրանազգեստ կարդինալները և մի եպիսկոպոս»[23]:

Սուլթանշահի ձեռքը գտնվում է Պապի՝ օրհնությամբ պարզված աջի և դեպ Պապը պարզված Աբգարի ձեռքերի միջև, ինչը ցույց է տալիս, թե պատանին նրանցից յուրաքանչյուրի խոսքն է մյուսին փոխանցում: Նկարում պատկերվածների դիմաց գրված են նրանց անունները լատիներենով: Ըստ այդմ՝ Պապի դիմաց գրված է՝ Pius IV: Երեք կարդինալներից, սակայն, երկուսի անունն է գրված, ինչպես նաև եպիսկոպոսինը՝ Card. Amalius. Card. Borromeus, Epis. Alior Dibello: Աբգարի համար գրված է ABAGHAR, իսկ Սուլթանշահի համար վերջինիս՝ Պապի կողմից տրված հռոմեացի զորավարի անունը՝ MARCO ANT. ARMENO: Նկարի վերին մասում՝ Պապի գահի աջ և ձախ կողմերում էլ նշված է հանդիպման թվականը՝ MDLXV (1565թ.): Նկարում Պապը պատկերված է եռաստիճան խույրով և ձախ ձեռքում, որպես առաքելական հաջորդը Հռոմի գահի, պահել է Պետրոս առաքյալի բանալիները: Երեք կարդինալներից մեկը Միլանի արքեպիսկոպոսն է, ով այդ ժամանակ դեռևս 26 տարեկան էր և հատուկ համակրություն ուներ Աբգարի հանդեպ ու մեծապես նպաստել է նրա տպագրական գործունեությանը: Կարդինալը հետագայում սրբացվել է Հռոմեական եկեղեցու կողմից: Կից էջին բերված նկարում պատկերված է Աբգարի տեսակցությունը Վենետիկի դքսի հետ՝ տպագրության արտոնություն ստանալու խնդրանքով: Այստեղ ևս լատիներենով գրված է քաղաքը՝ Venetia, հանդիպման թվականը՝ D.LXV, դուքսի անունը՝ Hieronymus Priulius, և Աբգարի՝ Marcanton Armeno Abaghar՝ Մարկանտոն Աբգար հայը: Այստեղ որոշակի թյուրիմացության տեղիք է տալիս Մարկանտոն անվան առկայությունն Աբգար հայի կողքին: Կարելի է ենթադրել, որ թեև այստեղ Սուլթանշահը պատկերված չէ, սակայն նրա ներկայությունն է ակնարկվում Մարկանտոն անվանումով: Հայկական տպագրություն սկսելու խնդրանքով Վենետիկի դքսին դիմելու և դքսի ու նրա շուրջը բոլորված խորհրդականների հայացքների՝ Աբգարին հառած լինելուն Ալիշանը հետևյալ բացատրությունն է տալիս. նրանք նայում են Աբգարի տպագրական տառերին՝ «թերևս կարծելով որ դրանք մոգական նոր բանալիներ կդառնան օգնելով իրենց Արևելքի ճանապարհը ավելի բացելու համար»[24]:

Իրար կից բացվող զույգ պատկերների ներքևում գտնվող հիշատակարանում ասվում է, որ հայոց 1565թ. Աբգարը Հռոմում խնդրել է այս նոր գրերը, այսինքն՝ այս նոր գրերով տպագրելու թույլտվությունը Պիոս Պապից և ստացել դրանք պատրաստելու թույլտվությունը: Հիշատակարանի շարունակությունում, որն արդեն գտնվում է Վենետիկի դքսի հետ հանդիպման նկարի ներքո, Վենետիկն անվանվում է գեղեցիկ նավահանգիստ մայրաքաղաք:

Աբգարի՝ Պապի մոտ ընդունելության նկարի հիման վրա 1900-ական թթ. պատրաստվել են Աբգարի և Սուլթանշահի նկարները՝ փորագրանկարից դիմանկարի վերածելով: Այն կատարել է Ղուկաս Սրապյանը[25]:

ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ

Աբգարի դեսպանագնացությունից քսան տարի անց 1583թ. հոկտեմբերի 21-ին նրա առաքելության մասին գրում է և իր որդին՝ Սուլթանշահը, ում Պապը պահել էր իր հովանու ներքո և ի նշան ազնվական ծագման տվել հռոմեացի զորավարներից մեկի Մարկ Անտոնիո անունը:

Ըստ Սուլթանշահի, Սեբաստիայի ժողովում երբ հաստատվում է Աբգարի և իր թագավորական ծագում ունենալը, իրենց ուղարկում են Հռոմ «ողջ ժողովի վկայությամբ, թե թագավորազն է և արժանի է փառքի և պատվի»: Աբգարին նման ձևով Հռոմ ուղարկելը արդեն վկայում է Սեբաստիայի ժողովի շեշտված քաղաքական նպատակների մասին, թե նրանք հայոց թագաժառանգի են Հռոմ ուղարկում, որ նա այնտեղից վերադառնա որպես Հայոց թագավոր:

Սուլթանշահն՝ Աբգարին և իրեն Հռոմ ուղարկելու չորս պատճառ է թվարկում.

Առաջին՝ հիշեցնելու «Դաշնաց թղթի» մասին:

Երկրորդ՝ տեսնելու, թե Հռոմում և Արևմուտքում, ինչ ծրագրեր կան հայերի հետ կապված:

Երրորդ՝ ինչ կծրագրի Հռոմը «ի փրկութիւն տարագիր դարձած հայերիս»:

Չորրորդ՝ միջնորդ լինել և նախապատրաստել Էջմիածնի և Կիլիկիայի կաթողիկոսների այցը Հռոմ:

Սուլթանշահն այնուհետև գրում է, թե Պապը մեծ սիրով ընդունում է իրենց և հավաքվածների առջև համբուրելով Աբգարի երեսը, ասում է, թե որպես թագավորազն եկար իմ մոտ, և այժմ քեզ փառավորելով որպես թագավոր եմ ուղարկում Կաթողիկոսի մոտ, որպեսզի նրան բերես մեր մոտ և նրա հետ անմիջականորեն խոսելով իմանամ Հայոց վիճակի մասին:

Սուլթանշահն այնուհետև գրում է, թե Պապը որդեգրելով իրեն չի թողնում, որ Աբգարի հետ գնա Հայաստան: Աբգարի հետ ուղարկում է մի եպիսկոպոսի, ով «փոքր ի շատէ գիտեր մեր աշխարհի լեզուն»: Այս եպիսկոպոսը «բազում թանկագին ընծաներով» Աբգարի հետ ճանապարհ է ընկնում Հայաստան: Երբ հասնում են Վենետիկ, Աբգարը մնում է այնտեղ, իսկ եպիսկոպոսին ասում է գնա Կիպրոս և այնտեղ սպասիր ինձ: Եպիսկոպոսը, սակայն, հասնելով Կիպրոս, մինչ Աբգարի գալը մահանում է այնտեղ և նրա մոտ եղած նվերները ետ են ուղարկվում Հռոմ:

Սուլթանշահը Հռոմում կրթություն ստանալավ, այնուհետև մասնակից է դարձել հոր տպագրական գործունեությանը:

«ARMENICI CHARACTERES GREGORII XIII»

Գրիգոր 13-րդ Պապը 1579թ. Հռոմում պատրաստել է տալիս հայերեն նոր տառատեսակներ, որոնց մասին տպագրվում է մեկէջյա հայտարարություն: Այն ունի հետևյալ խորագիրը. «Armenici characteres Grigorii XIII. Pont. Opt. Max. iussu, nunc primum Romae incisi» (Հայերեն տառեր հրամանով Գրիգոր ԺԳ մեծ Ս. Քահանայապետի՝ առաջին անգամ Հռոմի մեջ փորագրված): Հայտարարությունն ունեցել է 28X17 սմ գրադաշտ, իսկ թղթի ամբողջական մեծությունն է եղել 36 X 25սմ: Հայտարարությունում ասվում է, որ Գրիգոր ԺԳ Պապի հրամանով պատրաստվեցին այս նոր տառատեսակները սուրբ և հռչակավոր Հռոմ մայրաքաղաքում 1579թ. օգոստոսի 19-ին ամենայն Հայոց կաթողիկոս Տեր Թադեոսի հայրապետության շրջանում:

Որպեսզի պատկերացում կազմվի նորաստեղծ տպատառերի մասին, հայտարարությունում նրանցով տպագրվել են Դավթի 116-րդ սաղմոսը, «Հայր մերը», Գաբրիել հրեշտակապետի Տիրամորն տված ողջույնը, հատվածներ 12 առաքյալների ասած խոսքերից և Նիկիական հանգանակը:

Հայտարարության վերջում տառերի պատրաստողի մասին ասվում է. «Տառերի փորագրիչ Ռոբերտ Գրանժոնի (Rob. Granion) ձեռքով պատրաստվեցին այս տառատեսակները Մեծն Հռոմում 1579թ.»:

Իշխանյանը ենթադրում է, որ ֆրանսիացի վարպետի հետ այս տառաձևերի կազմությանը մասնակցել է Սուլթանշահը: Վերջինիս անվան և ֆրանսիացի վարպետի ազգանվան մեկտեղմամբ այս տառերն անվանում է Սուլթանշահ-Գրանժոնյան[26]:

Մեղապարտի և Աբգարի տառատեսակները եթե հարմարեցված էին ձեռագրի գրերին, ապա այս տառատեսակներն ակնհայտորեն հարմարեցված են տպագրությանը, կամ տպագիր էջին, այսինքն՝ դրանք այլևս ոչ թե ձեռագրային, այլ իսկական տպագրական տառեր են: Հակոբ Մեղապարտն ու Աբգար Դպիրն եթե մինչ այդ աշխատում էին իրենց հրատարակությունները հնարավորինս նմանեցնել ձեռագիր մատյաններին, ապա ընդլայնվող հայկական տպագրության պայմաններում Հռոմի 1580-ական թթ. հրատարակությունների ազդեցությամբ արդեն ձեռագրերի գրիչներն են ձգտում իրենց ընդօրինակած մատյանները նմանեցնել տպագիր գրքերին:

«HYDRAGIOLOGIA Siue De Aqua Benedicta»

Հռոմի հրատարակությունների շարքում պետք է հիշել նաև Սալեռնոյի արքեպիսկոպոս Մարկ Անտոնիո Կոլոնացու (M. Antonii Marsilii Colmnae Bononiensis I. C. Archiepiscopi Salernitani) «Hydragiologia Siue De Aqua Benedicta» գիրքը: Այն նվիրված է ջրի հոգևոր խորհրդին և Հին ու Նոր Կտակարաններում ջրի մասին եղած հիշատակություններին: Գրքի երրորդ մասի յոթերորդ գլխում լատիներեն զուգահեռ թարգմանությամբ ներկայացվում են հույների, հայերի ու եթովպացիների եկեղեցական ծեսում եղած ջրի օրհնության կանոնները: Ջրի օրհնության հայկական կանոնը հրատարակության է պատրաստել Սուլթանշահը, կանոնի վերջում զետեղելով իտալերեն մի հիշատակարան:

Հայկական կանոնը գտնվում է 492-504 էջերում: Կանոնի սկզբում առանձին մի էջով պատկերված են Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները՝ Արարատի և Ս. Էջմիածնի համապատկերում:

ԵՐՐՈՐԴ ՀԱՅ ՏՊԱԳՐԻՉԸ ԵՎ ՀՌՈՄԸ

(Հովհաննես Տերզնցի)

Հակոբ Մեղապարտից և Աբգար Դպիրից ու նրա որդի Սուլթանշահից հետո երրորդ հայ տպագրիչը՝ Հովհաննես քահանա Տերզնցին է: 1583թ. փետրվարի 7-ին Տերզնցին Հռոմի հայերի անունից մի նամակ է գրում Երուսաղեմի հայոց Դավիթ պատրիարքին և խնդրում Հռոմի Պապի համար նշխարներ ուղարկել Երուսաղեմի հայոց միաբանությունում պահվող սրբերի մասունքներից, որով կբարձրանար Հռոմում ապրող հայերի հեղինակությունը: Նույն այս նպատակով խնդրում է, որ Հայոց պատրիարքը Հռոմ գա և տեսակցի Պապի հետ: Ինչպես Սուլթանշահը Թադեոս կաթողիկոսին, այնպես էլ Տերզնցին պատրիարքին իրենց նամակները գրել են 1583թ. և նույնաբնույթ բովանդակությամբ, ընդգծելով երկու նպատակ՝ օգտակար լինել Հռոմում ապրող հայերին և նպաստել Հայաստանի ազատագրմանը: Այս նամակից իմանում ենք, որ 1583թ. սկզբին Տերզնցին արդեն Հռոմում է եղել և ունեցել է քահանայական աստիճան: Տերզնցին իր մասին կենսագրական տեղեկություններ է հաղորդում 1587թ. Վենետիկում տպագրված «Սաղմոսարանի» հիշատակարանում: Ասում է, որ գրքի տպագրությանը մասնակցել է իր Խաչատուր որդին: Հիշատակարանի վերջում կա չափածո մեկ այլ հիշատակարան, որում ասում է, որ ինքը Ամիդ քաղաքից է: Ունեցել է երկու աղջիկ և մի տղա: Կնոջ մահանալուց հետո Հռոմ է եկել: Անհիմն մի մեղադրանով այստեղ բանտարկվել է որդու հետ և մոտ չորս ամիս տարբեր բանտերում են անցկացրել, ապա ազատ արձակվել:

Տերզնցին թարգմանել է նաև Եվրոպայում տարածված և սիրված «Պատմություն Փարիզի և Վիեննայի» չափածո պոեմը, որի հիշատակարանում ասում է, թե որդու հետ 1587թ. գնացել է Մարսել՝ հայրենիք վերադառնալու նպատակով:

Աբգար դպիրի գործակիցն էր նրա որդին՝ Սուլթանշահը: Աբգարն իր և որդու նկարը դրել է «Սաղմոսարանի» հիշատակարանի վերջում: Նույն ձևով է վարվել նաև Տերզնցին: Նա ևս «Սաղմոսարանի» հիշատակարանի սկզբում դրել է իր և որդու փորագրանկարը: Պատկերի վերևում գրված է. «Հիշիր մեզ Տե՛ր, երբ գաս Քո արքայությամբ և ողորմիր մեզ»: Նկարի ներսում վերևի մասում գրված է. «Տեր Հովհաննես Տերզնցին և իր Խաչատուր որդին՝ ծառաներն Աստծո և [իրենց] հիշողներին. 1586թ.»: Նկարի ներքևում սկսվում է հիշատակարանը Սուրբ Երրորդությանն ուղղված փառաբանությամբ:

«ՏՈՄԱՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ»

1579թ. պատրաստված տառերով առաջինը տպագրվում է 112 էջանոց այս գիրքը Հռոմում, 1584թ. Դոմինիկի Բասեի (Dominici Basae) տպարանում: Հրատարակիչն է Հովհաննես Տերզնցին: Գրքի տպագրությանը մասնակցել է նաև Սուլթանշահը: Տիտղոսաթերթում ասվում է, որ տպագրվել է «Մեծն Հռոմում՝ Սուրբ առաքյալների քաղաքում»: Հիշատակարանում ևս ասվում է, որ տպագրվել է «Մեծն Հռոմում՝ Պետրոս և Պողոս առաքյալների հովանու ներքո՝ հրամանով Գրիգոր 13-րդ Սուրբ Պապի»: Որպես գրքի տպագրության մասնակից հիշվում է նաև նրա որդին՝ Խաչատուրը:

1581թ. Հռոմի Գրիգոր ԺԳ Պապը նոր տոմար է կազմում, որն իր անվամբ կոչվում է Գրիգորյան տոմար: Ժամանակի ընթացքում այն փոխարինում է մինչ այդ գործածվող հուլյան տոմարին: Այն այժմ ընդունված է աշխարհի մեծ մասում, այդ թվում և հայերի կողմից:

Տոմարին կից կոնդակով Պապը պատվիրում էր այն կիրառել Հռոմեական եկեղեցու իշխանության ներքո գտնվող երկրներում և ժողովուրդների կողմից, որպես գործադրման թվական նշելով 1582թ.: Կիրառումից ընդամենը երկու տարի անց արդեն հայերեն է տպագրվում, որը բավականին կարճ ժամանակ էր ոչ միայն թարգմանությունն իրականացնելու, այլև նրանում գտնվող 13 աղյուսակները պատրաստելու համար: Շրջանաձև այդ աղյուսակները բավականին տարածված էին հայ միջնադարյան տոմարական ժողովածուներում: Տերզնցուն էր վիճակված սակայն առաջին անգամ կազմել դրանց հայերեն տպագիր համարժեքները, որն բավականին բարդ գործ էր: Գրքի տարբեր էջերում նա քանիցս ընդգծում է այս հանգամանքը, ներողություն խնդրելով տպագրական թերությունների համար:

Ինչպես որ հայկական ձեռագրերում Քրիստոսի, հայոց լուսավորիչներ Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալների և հայոց հայրապետների անուններին էին կարմիր կամ ոսկեդեղին գրվում, այնպես էլ այս գրքի հիշատակարանում, ինչպես երևում է բերված նկարից, նույն ձևով են գրված Քրիստոսի, հռոմեական եկեղեցու երկու գլխավոր առաքյալների՝ Պողոսի և Պետրոսի, ինչպես նաև Հռոմի Պապի անունները:

«ԴԱՒԱՆՈՒԹԻՒՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ»

Նույն 1584թ. Հռոմում Դոմինիկոս Վասիլիոսի տպարանում, լույս է տեսնում հռոմեական եկեղեցուն վերաբերվող «Դաւանութիւն ուղղափառութեան» վեց էջանոց փոքրիկ գրքույկը:

Հիշատակարանում ասվում է, որ Կաթողիկե եկեղեցու դավանանքը ներկայացնող այս գործը հաստատվել և տարբեր լեզուներով տպագրելու համար հանձնարարվել է Տրիենտի ժողովում: Այս և նախորդ գիրքը Վատիկանի հրատարակություններն են, որի համար էլ տիտղոսաթերթերին կա Վատիկանի տպագրական նշանը:

ՀՌՈՄԸ ԵՎ 17-րդ ԴԱՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Պապական քարոզչական ինստիտուտի՝ Պրոպագանդայի Հայաստանում 17-րդ դարում քարոզչության գլխավոր զենքերից մեկն է դառնում հայերեն գրքերի տպագրությունը:

Կղեմես Ը Պապը 1599-ին հիմնում է Հավատո տարածման ժողովը (Congregazione di Propaganda Fide): Այն գործում է մի քանի տարի, որից հետո Գրիգոր ԺԵ Պապը 1622թ. վերահաստատում է այն:

Congregazione di Propaganda Fide ստեղծումից մեկ տարի անց այս ժողովի որոշմամբ միանգամից երեք հայերեն գրքեր են տպագրվում Հռոմում Ստեփան Պավլինոյի(Stefano Paolini) կողմից: Ժամանակին ճանաչված այս տպագրիչի ուսուցիչն է եղել Գիո Բատիստա Ռայմոնդը (Gio. Battista Raimondi), ով 1585-90թթ. միջև հայերեն տառեր է պատրաստել Սիքստոս Ե Պապի պատվերով: Պավլինոն կարդինալների ժողովից խնդրում է իրեն տրամադրել այդ տառերը:

Պրոպագանդայի կարդինալական ժողովը 1626թ. հունիսի 30-ի նիստով որոշում է Վատիկանի տպարանից առանձին մի տպարան հիմնել:

Ուրբանոս Ութերորդ Պապը (1623-1644թթ.) հավանություն է տալիս այս ծրագրին, աջակցում տպագրական գործիքների և տարբեր Այբուբենների տառատեսակների ձեռք բերմանը այդ թվում և հայկական, ի նշան որի Պրոպագանդայի տպարանը Հռոմի աթոռի գահակալի անունով անվանվում է Ուրբանյան:

Տպագրական առումով այս գրքերն առանձնանում են իրենց բարձր որակով և մաքուր շավածքով, որով մի նոր աստիճանի բարձրացրին հայկական տպագրությունը:

Պրոպագանդայի տպարանի հայկական գրքերը ևս լույս էին տեսնում այս տպարանի փորագրատիպ տպագրական նշանով: Մի քանի տարբերակով հայտնի տպագրական այս նշանում պատկերված է Քրիստոս առաքյալների հետ:

ՀՌՈՄԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՅ ՈւԽՏԱՎՈՐՆԵՐԸ (IV-XI ԴԱՐԵՐ)

Հայ ուխտավորների մասին առաջին հիշատակությունը

Հռոմ դիմած առաջին հայ ուխտավորները, որոնց մասին հիշատակություն է պահպանվել Կյուրեղ և Հիպերիքոս ամուսիններն են Կապադովկիայից: Վատիկանի թանգրանում պահվող նրանց տապանաքարի արձանագրության մեջ ասվում է հետևյալը. Կյուրեղ հայը 70 տարի ապրելուց հետո վախճանվել է 385թ. [27]:

Աթենքում և Հռոմում անտիկ ավանդներից քրիստոնեության անցման շրջանում թեև ոչ ուխտավորաբար, սակայն Հռոմի հետ կապված նշանավոր հայազգիներից է հռետոր և փիլիսոփա Պարույր Հայկազնը (276-368թթ.) կամ Պրոերեսիոսը ( ):

Սերել է Կապադովկիայի հայկական ազնվական ընտանիքից: Կրթությունը ստանալով Աթենքում, այնուհետև ղեկավարել է այնտեղի ճարտասանական դպրոցը[28]:

Գրել և ուսուցանել է հունարեն: Գրածները չեն պահպանվել: Տեղեկություններ է հաղորդում նրա կենսագիր Եվնոպիոսը: Նրա աշակերտներից են եղել Հռոմի ապագա կայսր Հուլիանոսը, Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նազիազանցին և ուրիշներ: Նրա աշակերտների մեջ մեծ թիվ են կազմել Կապադովկիայի հայերը:

Նրա համբավը հասել է նաև Հռոմ, և հրավիրվել է այնտեղ որպես թագաժառանգի դաստիարակ:

Իր կենդանության օրոք Հռոմի հրապարակներից մեկում կանգնեցվել է նրա արձանը հետևյալ մակագրությամբ. «Rerum regina Roma- regi Eloguentiae» (Աշխարհի թագուհի Հռոմը՝ ճարտասանության թագավորին):

Հռոմ հայկական ուխտագնացության մասին առաջին հիշատակությունը

Հռոմ ուխտագնացության մասին հայ գրականության մեջ եղած առաջին վկայությունը խորհրդանշական ձևով պատկանում է Մովսես Խորենացուն: Երբ 440-ական թվականներին Խորենացին ետ է վերադառնում ուսումն ավարտելուց հետո, Եդեսիայից գնում է Պաղեստին Սուրբ տեղերը երկրպագելու, ապա ուղևորվում է Ալեքսանդրիա՝ Հունաստան անցնելու համար: Փոթորիկը, սակայն, նավը տանում է դեպի Իտալիա, ուր նրանք Հռոմում իրենց խոնարհումն են բերում առաքյալների շիրիմներին [29]:

Հռոմում հիշված առաջին հայ վանականները

Լատերանի (Laterane) 649թ. ժողովի արձանագրության մեջ հիշվում են երկու հայ հոգևորականներ՝ Հռոմի Renati վանքի աբբահայր Թալասիոսը (Talassio)և Կյուրիկիայի մենաստանի աբբահայր Գեորգը[30]: Երկրորդ այս մենաստանը գտնվել է Ս. Պողոս առաքյալի գլխատման տեղի մոտ: 1869թ. այստեղ կատարված պեղումների ժամանակ գտնվել են հայկական արձանագրություններով մի քանի տապանաքարեր[31]:

Թալասիոս աբբահայրը ստորագրել է նաև Լատերանի ժողովի որոշումների ներքո[32]:

Թեև ոչ ուխտավորաբար, սակայն Հռոմում է եղել նաև 8-րդ դարի նշանավոր հայ աստվածաբան, փիլիսոփա, երաժշտագետ և եկեղեցական գործիչ Ստեփանոս Սյունեցին (վխճ. 735թ.):

Աստվածաբանական և փիլիսոփայական աշխատություններ ուսումնասիրելու համար նա հայոց կաթողիկոսարանից նախ գնացել է Կ.Պոլիս և ապա՝ Հռոմ, ուսումնասիրելով այնտեղի գրադարաններում պահվող գրքերը, ապա վերադարձել է Հայաստան:

Հռոմի երկու հայ ուխտավորներ 11-րդ դարում՝ հայ վանական կյանքի վերելքի շրջանում

10-րդ դարի կեսերից Հայաստանում հաստատված համեմատական խաղաղության շրջանում վերելք ապրեց Բագրատունիների հայկական թագավորությունը Անի մայրաքաղաքով: Ծաղկեց նաև հայ մշակույթը ու հոգևոր կյանքը, որն իր հերթին մղում դարձավ նորանոր ուխտագնացությունների: Այս շրջանում հիշվում են մի շարք ուխտագնացներ, ովքեր եղել են Երուսաղեմում ու Եվրոպայի համաքրիստոնեական սրբավայրերում: Նրանցից երկուսը եղել են նաև Հռոմում:

Նրանցից առաջինը Սիմեոն հայն է: Նա ծնվել է 953թ.: Ժամանակակիցն է Հռոմական եկեղեցու կողմից 2015թ. ապրիլի 12-ին Կաթողիկե եկեղեցու վարդապետ հռչակված Գրիգոր Նարեկացու: Պոլիրոնեի Պո գետի աջ ափին, Մանտուայի հարավում գտնվող Բենեդիկտյան վանքի վանական դառնալու համար անվանվել է Simeone eremita de Polirone.

Վանքի վանականներից մեկը, ով եղել է նրա կրտսեր ժամանակակիցը, գրել է նրա վարքը (Vita ): Այս վարքը հրատարակել են Բոլանդյան կրոնավորները, որոնք նրա հիշատակը տոնում են հուլիսի 26-ին: Նրա մասին գրել է նաև Բարոնիոսը իր «Տարեգրության» (Annales) երրորդ հատորում:

Ս. Սիմոնը, ով սկսած Հայաստանից, հռչակված էր իր հրաշագործություններով, ազնվական ընտանիքից էր: Նրա հայրը Magister Militiae էր:

Մանկությունից աչքի էր ընկել կրոնական ջերմեռանդությամբ: Ծնողները նրան բռնությամբ ամուսնացնում են: Ինքը, սակայն, Ալեքսիանոս կամավոր աղքատի նման հարսանիքից հետո փախչում է հայրական տնից: Գնում է Ս. Բարսեղի կարգին պատկանող հայկական վանքերից մեկը: Երբ տարածվում է նրա հռչակը, վանքից հեռանում է և գնում Երուսաղեմ, որտեղ ևս հռչակվում է իր հրաշագործություններով:

Երուսաղեմից այնուհետև ուխտագնացության է մեկնում Հռոմ, ուր հասնում է 983թ., երբ Բենեդիկտոս Է-ն գումարել էր Լատերանի ժողովը: Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմներին ուխտի գնալուց հետո գալիս է Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցին, ուր հանդիպում է Պապին: Առանձնանալով եկեղեցու խորշերից մեկում, սկսում է կանգնած աղոթել: Այնտեղ գտնվող կրոնավորներից մեկը իմանալով, որ հայ մենակյաց է Հայոց աշխարհից, թշնամաբար նրան սկսում է անվանել հերետիկոս: Երբ մյուս հոգևորակնները նրան սաստում են, որ լռի, նա ավելի թշնամանքով է լցվում և ասում է, թե հարկավոր է Սիմոնին կամ քարկոծել և կամ այրել:

Հռոմի քահանայապետը կշտամբում է կրոնավորին և պատվիրում է հավատի քննություն կատարել՝ տեսնելու թե արդյոք մոլորություն ունի թե ոչ: Այդ ժամանակ եկեղեցում էր գտնվում մի հայ եպիսկոպոս, ով քաջատեղյակ էր իտալերենին: Նրան թարգման են նշանակում և նրա միջոցով կատարում քննությունը: Տեսնում են, որ Սիմեոնը հավատի հարցերում շեղումներ չունի: Նա ասում է, որ իր հավատը հիմնված է Նիկիական հանգանակի վրա:

Լսելով եպիսկոպոսի կողմից Սիմեոնի խոսքի թարգմանությունը, Պապը մեծարում է հայ ուխտավորին:

Այդ ժամանակ պատուհասվում է չարախոսող հոգևորականը և գետին ընկնում: Նա բժշկվում է Սիմեոնի աղոթքով:

Պապը նրան առանձին կացարան է տալիս բնակության համար, ուր բժշկվելու են գալիս տարբեր հիվանդներ, որոնց բժշկում է ձեռքը դնելով նրանց գլխին: Բժշկվածների բերած նվերները տալիս է աղքատներին և օտարականներին:

Տեսնելով, որ տարածվում է հռչակը, Հռոմից փախչում է Տոսկանա, ուր ևս շատ հրաշագործություններ է կատարում: Այնուհետև գնում է Իսպանիա, Santiago de Compostela, հետո Բրիտանիա և Ֆրանսիա: Գալով Իտալիա, առանձնանում է Մանտուա քաղաքի մոտ գտնվող մի մենաստանում, որը պատկանում էր Բենդիկտյան միաբանության կարգին: Այստեղ վախճանվում է 1016թ. հուլիսի 26-ին:

Ասվում է, որ վանքում է պահվում Սիմեոնի ձեռքով գրված հայերեն Ավետարանը, ինչպես նաև նրա համար հավատացյալներին ուղղված մի նամակ՝ գրված Երուսաղեմի Արսեն հայոց պատրիարքի կողմից: Նամակում ասվում է, որ Սիմեոնը հայ անապատական է և որ նամակը տեսնողները թող աջակցեն նրան իր ուխտագնացության ընթացքում:

Բենեդիկտոս 8-րդը նրան սրբերի դասն է կարգում և պատվիրում կատարել հիշատակը՝ եկեղեցիներ և եկեղեցիների խորաններ կոչելով նրա անվամբ:

1054թ. Լևոն 9-րդ Պապը պատվիրում է օծել Պոլիրոնեում նրա հիշատակին կառուցված եկեղեցին: Այս վանքում ամեն տարի ութօրեքով կատարում են նրա հիշատակը: Մանտուայում երբ ջրհեղեղ է լինում, թափոր են կատարում, տանելով մասունքի արկղում ամփոփված նրա գլուխը[33]:

Ս. Դավիթ Հայկազնը (S. Davino Armeno) ծնվել է մոտ 1000թ.[34]: Ունեցվածքն աղքատներին բաժանելով նախ ուխտի է գնացել Երուսաղեմի սրբավայրերը, հետո անցել Հռոմ՝ Ս. Պետրոս և Ս. Պողոս առաքյալների շիրիմին կատարելու իր ուխտը, ապա ուղեևորվել է Իսպանիա՝ Santiago de Compostela:

Ինչպես գրում են նրա վարքագիր Բոլոնդյանները, Իսպանիա չհասած հիվանդանում է և ապաստանում Լուցկայում (Lucca) գտնվող Սան Միքելե (S. Michele)ին ֆորո եկեղեցու հոգետանը (ospizi): Այս եկեղեցին սրբերի նշանավոր մասունքներ չի ունեցել և այստեղ ոչ թե ուխտի համար է մնացել, այլ որովհետև լավ հոգետուն կար: Հիվանդության ընթացքում՝ ճգնությունը չդադարեցնելով վախճանվում է 5 ամիս անց՝ 1050թ. հունիսի 3-ին:

Գերեզմանին շատ հրաշքներ են տեղի ունեցել, որի համար շատ ուխտավորներ են այցելել:

Լուցկայի եպիսկոպոսը, ով այնուհետև դարձավ Աղեքսանդր 2-րդ Պապը, նրա մարմինը ամփոփել է տալիս Սան Միքելե եկեղեցում և մի շարք միջոցներ ձեռնարկում, որպեսզի նրա հիշատակը չմոռացվի:

Աղեքսանդր 3-րդի օրոք (1159-1181թթ.) սրբացվել է:

ՊԵՏՐՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼԻ ՃԿՈՒՅԹԻ՝ ՀՌՈՄԻՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ԲԵՐՎԵԼՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հայ միջնադարյան եկեղեցական գրականության մեջ Հռոմ կատարած ուխտագնացության մի յուրահատուկ պատմություն կա՝ կապված ոչ միայն Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմներին ուխտի գնալու, այլև Պետրոս առաքյալի շիրիմից մի մասունք Հայաստան բերելու հետ:

Այս պատմությունը հունարեն սկզբնօրինակի հիման վրա գրել է Պանդալեոն քահանան: Մինչև առաքյալի մասունքի Հայաստան փոխադրվելու բուն պատմությանն անցնելը նա գրում է, որ Նիկեփոր Բ Փոկաս կայսրի (թգվ. 965-969թթ.) թագավորության շրջանում Վասպուրականի հայկական թագավորության թագավոր Համազասպ Արծրունու պատվերով գնում է Կոստանդնուպոլիս, ուր հասնում է 965թ. հունվարի 6-ին՝ Աստվածահայտնության տոնին: Միջնադարին բնորոշ ինքնախարզանմամբ ասում է, որ այդ օրն իր անարժան ոտքերով տրորել է Սուրբ Սոֆիայի տաճարի հատակը:

Հիացած տաճարի շքեղությամբ և զարդարանքով, տաճարին նվիրված ներբողական մի խոսք է ասել, որը գրառել և անգամ կայսրին են ներկայացրել, և նա շատ հավանել է: Այս պատմության բնագիրը հրատարակած Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության գիտնականներից Ղևոնդ Ալիշանը ցավ է հայտնում, որ Ս. Սոֆիայի տաճարին նվիրված այս ներբողյանի բնագիրը չի պահպանվել[35]:

Կոստանդնուպոլսում Պանդալեոն քահանան սկսում է հետաքրքրվել, թե արդյոք Պետրոս և Պողոս առաքյալների նշխարներից այնտեղ կան թե ոչ: Երբ իմանում է, որ չկան, ափսոսում է: Վերադառնալով Հայաստան՝ ցավ է հայտնում, որ մյուս ժողովուրդները չունեն երկու առաքյալների մասունքներից: Այդ ժամանակ իմանում է, որ Հայաստանի Կոգովիտ գավառում կա մի մասունք Պետրոս առաքյալից: Ասվածին չի հավատում, մինչև չի կարդում մասունքի բերման հունարեն գրված պատմությունը, որից հետո փառաբանում է Աստծուն Հայոց աշխարհը նման մեծ պատվի արժանացնելու համար: Ապա, ինչպես ինքն է ասում, հունարենից հայերեն թարգմանելով ներկայացնում է այս պատմությունը:

Ալիշանը գրում է, որ պատմության լեզուն և շարադրանքը բնորոշ է 10-րդ դարին: Անկախ այս պատմության վավերականության աստիճանից, այն ընդօրինակված ենք գտնում 12-րդ դարի մի շարք ձեռագրերում: Եկեղեցական տոների պատմությունների «Հայսմավուրք» ժողովածուի մեջ այս պատմությունը դրված է մայիսի 24-ի ներքո: Հայտնի է նաև այս պատմության չափածո տարբերակը:

Ղևոնդ Ալիշանը գրում է, թե որքան էլ որ այն վիպական մի պատմություն լինի, այնուամենայնիվ ստուգության մի հիմք ունի[36]:Այս պատմության գրությունը պայմանավորող հանգամանքները մանրամասն քննության է ենթարկել Մոնպելեյի համալսարանի դասախոս Իզաբել Օժեն[37]:

Պանդալեոն քահանան պատմության սկզբում ասում է, որ ինքը Կոստանդնուպոլիս է գնացել 965թ. և վերադառնալով Հայաստան այս պատմությունը թարգմանել է հայերեն[38]: Այս պատճառով ենթադրվում է, որ հայերեն բնագիրը ստեղծվել է նույն 965թ. և կամ էլ հաջորդող մի քանի տարիների ընթացքում:

Մասունքի բերման պատմությունում ասվում է, որ Կոգովիտ գավառի գյուղերից մեկում ամենայն առաքինություններով զարդարված մի քահանա կար: Գյուղն ուներ պատվական մի տանուտեր (գյուղապետ): Վերջինս սատանայի ազդմամբ սկսում է արհամարհել քահանային: Անարգում է նրան՝ վիրավորական խոսքեր ասելով:

Աղքատ և անօգնական քահանան չհանդուրժելով այս վիճակը, մի օր գնում և երեսն ի վար ընկնում է եկեղեցու դռան առջև, խորը հառաչում, դեպ երկինք աղաղակում և անիծում գյուղապետին: Նզովում է նրան, և երկնքում ու երկրում ունեցած կապելու և արձակելու աստվածատուր քահանայական իշխանությամբ կապում Աստծո խոսքով և զորությամբ: Կապում այնպիսի անլուծելի կապով, որ կարող էր արձակել միայն ինքը:

Այս անեծքից հետո գյուղապետը առանց երկաթի և պարանի կապվում է անլուծելի կապանքով: Որոշ ժամանակ անց քահանան վախճանվում է, որից հետո գյուղապետը նոր է գիտակցում իրեն սպառնացող կորստյան վտանգը և սկսում ելքեր որոնել ազատվելու բանադրանքի կապանքից:

Նրան ասում են, որ դու որևէ բժշկություն և հնար չես կարող գտնել կապանքից ազատվելու համար, բացի, որ երկար ճանապարհ անցնելով գնաս դեպ Մեծն Հռոմ, որտեղ գտնվում են եկեղեցու սյուների՝ Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմները, որովհետև նրանք են կապվածներին արձակողները: Ասում են, թե «նրանք քեզ ևս կարող են արձակել, շտապիր նրանց մոտ»:

Լսելով այս խոսքերը, գյուղապետը՝ անտեսելով ճանապարհի երկարությունը, ջերմեռանդ սրտով որոշում է գնալ Հռոմ: Տեղ հասնելու համար վաճառում է իր ողջ ունեցվածքը և ուղևորվում: Հասնելով Հռոմ՝ գնում է Ս. Պետրոսի տաճարը, որն այս պատմությունում անվանվում է «երկնանման սուրբ եկեղեցի»:

Հանդիպում է Պապին, խոնարհվում քահանայապետի առջև և պատմում, թե ինչու է եկել Հռոմ: Այնժամ Պապը կանչում է Ս. Պետրոսի տաճարի հոգևորականներին, ասելով. «Այրն այս մեծափափագ և ամուր հավատով եկել է մեր մոտ՝ Արևելքից հասնելով Արևմուտք: Եղբայրներ եկեք, աղոթեք մեր Տեր Աստծուն և Ս. Առաքյալներին նրա համար, որպեսզի առաքյալները բացեն Աստծո ողորմածության և գթության դռները և նրան ազատեն դառն նեղության այս կապանքներից»:

Պապի գլխավորությամբ եկեղեցականները ութ օր՝ գիշեր ու ցերեկ պաշտամունք են մատուցում գյուղապետի համար, որից հետո աստվածային տեսչությամբ Պապին հայտնվում է, թե ինչ պետք է կատարել: Պապը պատվիրում է բերել երկաթյա շղթաներ, գցել նրա պարանոցով և շղթայակապ կանգնեցնել Սուրբ առաքյալների շիրիմի առջև: Ասում է, որ եթե պարանոցից շղթաները արձակվեն, ապա նշանակում է, որ հայտնապես ու տեսանելի ձևով Աստծո ողորմությունը իջել է նրա վրա, և Աստված լսել է մեր աղաչանքները: Նրան շղթայակապ թողնելով գնում են:

Գյուղապետը լալով և հառաչելով ասում է. «Երկնքում եթե հոգով էի կապվել, ապա այժմ արդեն մարմնով կապվեցի երկրում: Արդյոք արձակում կգտնեմ թե՛ այստեղ և թե՛ այնտեղ»:

Առավոտյան լուսաբացին քահանայապետի գլխավորությամբ երբ գալիս են տաճար, տեսնում են, որ շղթաները արձակվել են և նա աղոթում է առաքյալների առջև:

Հարցնում են, թե «Ով այր, ի՞նչ պատահեց քո հետ, ինչ տեսար, ինչպես ազատվեցիր կապանքից: Ճշմարտությամբ պատմիր մեզ ամբողջը՝ հավաքվածների այս ահագին բազմության առջև, ովքեր այսքան օրեր քո համար հոգնեցին պաշտամունք մատուցելով»:

Գյուղապետը պատասխանում է և ասում. «Մինչև ես կապված էի շղթաներով, հանկարծակի իմ վրա թմրություն իջավ և դեմ հանդիման տեսա այն քահանային, ով բանադրանքով կապեց ինձ: Նա մեծ փառքով նստած էր աթոռին և նրա առջև կանգնած էին Պետրոս և Պողոս սուրբ առաքյալները, և իր համար խնդրում էին քահանային ասելով. «Նա, ում կապեցիր հեռավոր ճանապարհ կտրելով եկավ և մեզ դիմեց: Արդ հուսախաբ մի արա նրան, որ իր հույսը մեր վրա է դրել: Ողորմիր սրան, որ այսպես դառն ձևով տառապում է»:

Քահանան, սակայն Սուրբ Առաքյալներին ասում է, որ գյուղապետը արժանի չէ բժշկման: Առաքյալները տեսնելով, որ քահանան չի համոզվում, նրա առջև ծնկի իջնելով խնդրում են, որ ազատի կապանքներից: Այդ ժամանակ հայտնվում է մի լուսավոր այր և առաքյալները քահանային ասում են. «Եթե մեզ չես լսում, նրան լսիր, Ում բարեխոս ունենք քո առջև: Նրա համար ողորմիր և արձակիր կապանքներից»:

Քահանան աթոռից ելնելով և դեմքի վրա ընկնելով առաքյալների առջև գյուղապետին ասում է. «Ա՛յր, դու արձակված ես քո կապանքներից, առաքյալների բարեխոսության համար և քեզ ներվում է քո գործած չար հանցանքը»: Երբ նա ասում է այս խոսքերը գյուղապետի պարանոցից ընկնում են շղթաները և ինքը երկրպագելով առաքյալներին ու քահանային արթնանում է ուրախությամբ լցված:

Գյուղապետն այնուհետև խնդրում է, որ իրեն թույլ տան սպասավորելու եկեղեցում՝ Սուրբ Առաքյալների առջև: Յոթ տարի սպասավորում է տաճարում և այնտեղից դուրս չի գալիս՝ գիշեր-ցերեկ աշխատելով: Այնուհետև, կարոտելով իր զավակներին, խնդրում է, որ իրեն թույլ տան վերադառնալու հայրենիք:

Ցանկանում է վերադառնալուց իր հետ մի մասունք տանել Պետրոս առաքյալի նշխարներից: Վերադառնալուց առաջ ատամներով կտրում է առաքյալի ճկույթը, որից հետո առաքյալի տապանից ուժգին մի ձայն է հնչում և ողջ քաղաքը այնտեղ է գալիս: Ներս մտնելով՝ տեսնում են, որ գյուղապետը արնաշաղախ գետնին է ընկել: Դեմքին ջուր են ցանում, ապա ուշքի բերելով հարցնում են, թե ինչ է տեղի ունեցել: Երբ պատմում է, ցանկանում են սպանել նրան: Այդ ժամանակ տապանից հնչող ձայնը ասում է. «Իր ունեցած հավատի և այսքան տարի ինձ սպասավորելու համար նրանից մի վերցրեք մասունքը: Թողեք, որ այն տանի Հայոց երկիր»:

Ենթարկվելով այս խոսքերին, մեծ պարգևներով ու օրհնությամբ ճանապարհում են իր գյուղ, ուր հասնելով՝ առաքյալի մասունքը զետեղում է տեղի եկեղեցում: Ասվում է, որ շնորհիվ այս մասունքի, «բազմաթիվ հրաշքներ են լինում և բժշկություն բոլոր ցավերին ի փառս Քրիստոսի և Սուրբ Պետրոս առաքյալի»:

Այս պատմությունը տարածված է եղել նաև ժողովրդական մի քանի տարբերակներով, որոնցում այն տեղը, ուր, համաձայն ավանդության, զետեղվել է առաքյալի ճկույթը, անվանվել է Մատնեվանք կամ Ճկույթի վանք: Ժողովրդական տարբերակներից մեկում պատմվում է հետևյալը.

Գյուղապետը ստիպում է վանահորը, որ գնա անտառից փայտ բերի: Վանահայրը անիծում է, ասելով, որ նրա տանը թող ոչ մի էգ չծնի: Անիծելուց հետո փախչում է այլ երկիր, որից հետո գյուղապետի կինն ու անասունները չեն ծնում, ցանված արտերը չեն ծլում: Գյուղապետը զղջում է և գնում փնտրում վանահորը:

Հասնելով Երուսաղեմ իմանում է, որ վանահայրը մահացել է: Գյուղապետին խորհուրդ են տալիս գնալ Հռոմ և Պետրոս առաքյալից թողություն խնդրել տրված անեծքի համար: Հռոմում վանքի լուսարար է դառնում: Խաղողի մի չորացած տունկ են տալիս և ասում, որ եթե այն կանաչի, ապա ինքը ներում կգտնի: Տունկը նույն գիշերը կանաչում է: Դրանից հետո երկար ժամանակ սպասավորում է այդ վանքում: Մի անգամ երազում տեսնում է, որ առաքյալը ճկույթը տալիս է, որ ինքը ատամներով կտրի և վերցնի: Լուսարարն այդպես էլ անում է: Առաքյալը նրան ասում է, որ երբ իր գավառը հասնի, այնտեղ, ուր ջորին երրորդ անգամ ծունկի կիջնի, մի վանք կառուցի և այն անվանի Ճկույթի վանք: Գյուղապետը կատարում է առաքյալի պատվերը և վանքի անունը դնում են Ճկույթի վանք[39]:

Կոգովիտում գտնվող այս վանքը 13-րդ դարում գրված իր «Աշխարհագրության» մեջ հիշում է Վարդան վարդապետը՝ ասելով, որ այնտեղ է «սուրբ Պետրոս առաքյալի ճկույթը»[40]:

Այս վանքը ժողովրդական ավանդության հետևողությամբ 17-րդ դարի սկզբին հիշում է Սիմեոն Լեհացին իր Ուղեգրության մեջ. «Մատնեվանքը, ուր կա Պետրոս առաքյալի մատը և բազում նշխարներ, որոնք բերեց Սասունցի գյուղապետն Հռոմից և վրան եկեղեցի կառուցեց ու անվանեց Մատնեվանք»[41]:

Այս ավանդության մեկ այլ տարբերակը կապվում է Սասունից բավականին հեռու գտնվող Սյունիքի հետ: Հայկական բարբառներում ճկույթը անվանվել է նաև ծիծեռ, որտեղից և Ծիծեռնավանք անվանումը: Վանքի եկեղեցու սկզբնական հորինվածքը թվագրվում է 4-5-րդ դարերով և կառուցվել է մի հին հեթանոսական պաշտամունքի վայրում: Այն գտնվում է Գորիսից 20 կմ հյուսիս:

Ժողովրդական ավանդությամբ ասվում է, որ այս վանքին մոտակա գյուղի գյուղապետը շարունակ նեղացրել է նույն գյուղի քահանային: Վերջինս անեծքի մի թուղթ է գրել, գցել նրա սենյակը և ինքը հեռացել գյուղից: Անեծքի պատճառով տանուտերը կորցրել է իր կնոջը, երեխաներին և ողջ ունեցվածքը: Գիտակցելով, որ բոլոր այդ դժբախտությունները քահանայի անեծքից են առաջ եկել, գնում է նրան որոնելու, որ թողություն խնդրի:

Շատ քաղաքներ անցնելով հասնում է Հռոմ, ուր իմանում է, որ քահանան վախճանվել է: Հուսահատված մնում է Հռոմի վանքերից մեկում որպես լուսարար: Շարունակ աղոթում է իր հոգու փրկության համար: Երեք տարի ճգնելուց հետո իր վրա է գցում 12 շղթա և ասում. «Եթե անեծքից ազատվել եմ, թող այս շղթաները իրենք իրենց արձակվեն»: Գիշերը երազում նրան երևում է իրեն անիծող քահանան Քրիստոսի հետ և ասում. «Քրիստոսի հրամանով արձակում եմ քեզ»: Այս խոսքերից հետո շղթաներն անմիջապես արձակվում են:

Մի որոշ ժամանակ անցնելուց հետո տանուտերը կծում է Պետրոս առաքյալի ճկույթը և պահում բերանում: Եկեղեցում գտնվող բոլոր սրբերի պատկերները իսկույն վար են ընկնում: Քահանաները տեսնելով գյուղապետի արածը ցանկանում են մասունքը հանել նրա բերանից և իրեն սպանել: Եկեղեցու խորանից, սակայն, մի ձայն է լսվում, որն ասում է, թե մի մոտեցեք գյուղապետին: Այս պատճառով քահանաները նրան որևէ վնաս չեն տալիս և նա գալիս հասնում է այժմյան Ծիծեռնավանքի տեղը, ուր մի սալորի ծառ է լինում: Այն պաշտվելիս է լինում շրջակայքի բոլոր ժողովուրդների կողմից: Անգամ եղջերուներն եկել և իրենց զոհաբերել են այդ ծառին: Վերջինիս մոտ տանուտերը կառուցում է այժմյան վանքը և Ս. Պետրոսի ճկույթը ամփոփում է այստեղ:

Ժողովրդական ավանդությամբ ասվում է, որ առաքյալի ճկույթը ամփոփված է եկեղեցու ձախ ավանդատան առջև [42]:

Այս ավանդության գրական տարբերակները ցույց են տալիս Հռոմի և Պետրոս առաքյալի մասունքների հանդեպ հայկական միջավայրում եղած խոր հարգանքը: Հայաստանի տարբեր շրջաններում պատմվելը արտահայտությունն է նույն վերաբերմունքի՝ արդեն ժողովրդական միջավայրում տարածված լինելուն:

12-17-ՐԴ ԴԱՐԵՐԻ ՈւԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ուխտավորական երկու հիշատակ 12-րդ դարից

Ըստ 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու ուխտավորաբար Հռոմ է գնացել նաև Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Բ Վկայասերը (կթղ. 1066-1105թթ.): Ինչպես Գանձակեցին է գրում, «Վկայասերը գնում է երկրպագելու սուրբ առաքյալներ Պետրոսի և Պողոսի նշխարներին»[43]:

Պատմիչը շարունակելով գրում է. «Սուրբ հայրապետը գնաց Հռոմ: Իտալացիները մեծապես պատվեցին նրան: Իր ուխտը կատարելուց հետո նավ նստեց Կոստանդնուպոլիս գալու համար»:

Վկայասերի Երուսաղեմ և Կոստանդնուպոլիս գնալը հաստատվում է նաև այլ հեղինակների գրածներով: Նրա՝ Հռոմ գնալու մասին, սակայն այլ տեղեկություն չկա, ուստի Գանձակեցու գրածը կասկածելի է համարվում: Ենթադրվում է, որ Հռոմ է գնացել

և կաթողիկոսի թուղթը տարել նրա ներկայացուցիչը: Այն ավելի հավանական է, քանի որ այս շրջանում հայ-բյուզանդական և հայ-հռոմեական միջեկեղեցական բանակցություններ էին ընթանում:

Գրիգոր Դ Տղայի (կթղ.1173-1193 թթ.) կաթողիկոսության շրջանում Երուսաղեմ և Հռոմ ուխտավորաբար գնացել է Գեորգ Աչիկան (Georg Ajikay) իր միաբանակից եղբայր Գրիգորի հետ:

Աչիկա անունը ամենայն հավանականությամբ տրվել է նրա կույր լինելու պատճառով և կապված է աչք բառի հետ: Նա թեև ի ծնե կույր էր, սակայն ինչպես 13-րդ դարի հեղինակ Վարդան պատմիչն է գրում, լուսավորված էր հոգով:

Ծնվել է Արճեշում: Երիտասարդական տարիներից առանձնանում է վանքում, որտեղի միաբաններից Գրիգորի հետ որոշում են Երուսաղեմ և Հռոմ ուխտի գնալ: Հռոմից վերադառնալիս Հունգարիայում ենթարկվում են ավազակների հարձակմանը: Գրիգորը ծանր վիրավորվում է և վախճանվում իրենց փրկած և ապաստան տված հոգևորականների վանքում:

Գեորգն այս վանքում վախճանվում է երկար տարիների ճգնությունից հետո: Նրա շիրիմի վրա տարբեր հրաշագործություններ են կատարվում[44]:

ՀԻՇԱՏԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ 13-15-րդ ԴԱՐԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐՈւՄ

Հռոմ հայկական ուխտագնացությունների մասին տեղեկություններ են հաղորդում նաև հայկական ձեռագրերի հիշատակարնները[45]:

Հռոմի հայկական հոգետանը գրված ձեռագրերին կանդրադառնանք գրքի վերջին բաժնում: Այստեղ ներկայացնենք այն տեղեկությունները, որոնք վերաբերում են հայ ուխտավորների Հռոմ գնալուն:

1261թ. Արարատյան նահանգի Բջնի ամրոցից, ուր նաև նույնանուն հայտնի վանքն է, ուխտավորական ընդունված երթուղով համաքրիստոնեական սրբավայրերն է մեկնում Դավիթ Բջնեցին: Ձեռագրի հիշատականում նա գրում է, որ հոգեպես խոցվում է իր գործած չար մեղքերից, որոնք խոցոտում են իր մարմինը:

Բժշկության այլ միջոց չգտնելով, գնում է «Երուսաղեմ Սուրբ քաղաքը և Հռոմ՝ Քրիստոսի անձեռակերտ պատկերին և Պետրոս ու Պողոս առաքյալների շիրիմին, նաև աշխարհի ծայրում գտնվող Ս. Աստվածածին (Finis Terrae) և Սուրբ Հակոբ Առաքյալին (Santiago de Compostela)»[46]:

Ասում է, թե այս մասին ոչ թե պարծանքով է գրում, այլ իր գործած անչափելի մեղքերի համար:

1311թ. Կիլիկիայի Դրազակ վանքից Հռոմ ուխտագնացության է մեկնել Վարդան կրոնավորը: Իր պատվերով գրված ձեռագրի հիշատակարանում ասվում է, որ «ցանկացա տեսնել Պետրոս և Պողոս Սուրբ առաքյալների [շիրիմները] և [Santiago de Compostela] Սուրբ Հակոբը և Finis Terrae Ս. Աստվածածինը: Մեծ ջանքերով գնացի և տեսա սուրբ տեղերը և մեծ փորձությունների ենթարկվեցի ծովով և ցամաքով անցնելիս: Եվ այնտեղից դարձյալ եկա հռչակավոր և ականավոր քաղաքն Հռոմ, ապա այնտեղից գնացի Կիպրոս կղզին»[47]:

1372թ. գրված Ավետարանում Վարդան կրոնավորը ասում է, որ ինքը Բաբերդից Ղրիմ է գնացել և այնտեղ հոգևորական դարձել: Իր գործած մեղքերի համար որոշում է ուխտի գնալ նախ Հռոմ, և ապա Երուսաղեմ. «Հիշեցի մեր Սուրբ Լուսավորչին՝ բազմաչարչար Գրիգորին, թե ինչպես նրան անհրաժեշտ եղավ գնալ Մեծն Հռոմ, ուր առաքյալների գլխավորներն են [մեղքերի] կապողները և արձակողները: Եվ այլ միջոց չգտա իմ դառը մեղքերի համար, քան [Պետրոս և Պողոս ] Սուրբ առաքյալների [շիրիմներին այցելելը]: Նպատակ դրեցի և բազում աշխատությամբ և նեղությամբ՝ շնորհիվ Քրիստոսի և Սուրբ առաքյալների աղոթքների հասա Մեծն Հռոմ, ուր երկու տիեզերալույս արեգակներն են՝ Քրիստոսի Սուրբ առաքյալները՝ Պետրոսը և Պողոսը: Արժանացրեցին ինձ իրենց սուրբ տեսքին: Եվ վերադարձա ուրախությամբ դեպի նավահանգիստ և չգտա Երուսաղեմ տանող նավ և ետ վերադարձա նույն ճանապարհով: Բազում նեղություններ և դժվարություններ կրելով, տուն հասա»[48]:

1420-ական թվականներին Հռոմ է գնացել և Պապի կողմից խաչափայտի մասունքով մի խաչ ստացել Ղրիմի հայկական թեմի առաջնորդ Սարգիս Կաֆայեցին[49]:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԵՐԶՆԿԱՑՈՒ 1489-1496թթ.

ՈւԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՈւՂԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հռոմի և ընդհանրապես Եվրոպայում գտնվող համաքրիստոնեական սրբավայրերը այցելած առաջին հայը, ով առանձին ուղեգրություն է գրել իր ուխտագնացության մասին, Մարտիրոս եպիսկոպոս Երզնկացին է: Ինչպես ուղեգրության սկզբում է ասում, առաջնորդն է եղել Երզնկայի հարավում գտնվող Ս. Կիրակոսի և Ս. Հուղիտայի վանքի: Մարտիրոս եպիսկոպոս Երզնկացին իրեն անվանում է սպասավոր Լուսավորչի գերեզմանի[50]: Նկատի ունի Ս. Գրիգոր Լուսավորչի գերեզմանը, որը գտնվում է Երզնկայում:

Սկսած Մարտիրոս Երզնկացու Ուղեգրությունից արտացոլվել է նաև հայ ուխտավորական երթուղին՝ Միջերկրական ծովով Հռոմ՝ Ս. Պետրոս և Ս. Պողոս առաքյալների շիրիմներին, ապա Իսպանիա՝ Galicia գավառի Santiago de Compostela-ի Ս. Հակոբ առաքյալի վանքը կամ հակառակը՝ նախ Իսպանիա և հետո Հռոմ:

Ուղևորության ընթացքում նա եղել է Իտալիայում, Շվեյցարիայում, Գերմանիայում, Ֆլանդրիայում, Անգլիայում, Ֆրանսիայում և Իսպանիայում:

Ուղեգրությունն ունի ամբողջական ծավալուն հետևյալ վերնագիրը. «Այս է պատմությունը Ֆռանկների երկրի, որ տեսել է Երզնկացի Մարտիրոս եպիսկոպոսը և գրել քաղաքների մասին, որոնք տեսավ իր աչքով և այսպես եղավ»[51]:

Ուղեգրության Փարիզի ազգային գրադարանում պահվող օրինակը հրատարակել է ֆրանսիացի հայագետ Սեն Մարտենը 1826թ. Փարիզում[52]:

Ուղեգրության սկզբում ուխտավորի իր ճանապարհորդության մասին ասում է, որ երկար տարիներ ցանկացել է գլխավոր առաքյալների, այսինքն Պետրոս և Պողոս առաքյալների, ինչպես նաև Ս. Հակոբ առաքյալի գերեզմանները տեսնել: Այս խոսքերով հայկական առաջին ուխտավորական ուղեգրությունում ևս շեշտվում է, որ հայ միջնադարյան ուխտագնացությունների երկու գլխավոր կենտրոններն էին Հռոմը և Santiago de Compostela-ն: Նրանց ճանապարհին ընկած երկրների քաղաքների ու բնակավայրերի սրբավայրերը ներառված լինելով ուխտագնացության երթուղու մեջ, միաժամանակ ծառայում էին որպես միջնակյալ կայաններ այս ճանապարհին:

1489թ. հոկտեմբերի 29-ին նա դուրս է գալիս Երզնկայի Ս. Կիրակոս վանքից և ուղևորվում Կ. Պոլիս (Ստամբուլ): 1490թ. հուլիսի 11-ին նավ նստելով Կ. Պոլսից ուղևորվում է Վենետիկ, ուր հասնում է նույն տարվա հոկտեմբերի 1-ին: Վենետիկն անվանում է ծովի մեջ գտնվող մեծ և փառավոր քաղաք: Նկատի ունենալով Ս. Մարկոսի տաճարը գրում է, որ քաղաքում մի մեծ եկեղեցի կա, ուր 10.000 մարդ կարող է տեղավորվել: Զարդարված է ոսկով և ունի երկու երգեհոն:

Վենետիկում 29 օր մնալուց հետո դարձյալ ծովային ճանապարհով ուղևորվում է Հռոմ: Յոթ ամիս Հռոմում մնալուց հետո 1491թ. հունիսի 9-ին գնում է Գերմանիա՝ ցամաքային ճանապարհով:

Որպես ուխտավոր նա ավելի շատ գրել է վանքերի ու եկեղեցիների մասին: Անգամ մի շարք քաղաքներ նա անվանում է ոչ թե իրենց անուններով, այլ այնտեղ գտնվող նշանավոր սրբավայրերի, ինչպես օրինակ գերմանական Էքս-լա-Շապել քաղաքն անվանում է Սանտա-Մարիա, որովհետև այնտեղ է գտնվում Ս. Մարիամ Աստվածածնին նվիրված եկեղեցին:

Երզնկացին գրում է, թե ինչքան եկեղեցիներ է մտել մեղքերի թողություն է խնդրել: Փարիզի Աստվածամոր տաճարի համար գրում է, որ այն մի եկեղեցի է՝ «մեծ, գեղեցիկ ու զարմանալի, որ մարդ լեզվով չի կարող պատմել»:

Մարտիրոս եպիսկոպոսի ուխտագնացության բարձրակետը դառնում է Santiago de Compostela Ս. Հակոբի շիրիմին գնալը: Santiago de Compostela-ում մնում է 84 օր, մանրամասնաբար նկարագրելով այս տաճարը, գրում է, թե «նրա անբավելի վայելչությունը ով կարող է պատմել»: Այստեղից ստիպված է լինում հեռանալ, քանի որ վերջանում է իր մոտ եղած դրամը (միջոցները):

Այնուհետև գնում է Ֆինիստերյան թերակղզի (Finis Terrae), ուր Ս. Աստվածածնի վանքն է, որը համաձայն ավանդության Պետրոս առաքյալն է հիմնել:

Ուղեգրությունը ֆրանսերենով հրատարակած Սեն-Մարտենը ենթադրում է, որ Մարտիրոս Երզնկացին ոգևորված ժամանակի աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններով, ցանկացել է ինքը ևս մասնակիցը դառնալ նման ուղևորություններին: Ի հաստատումն իր ասածի Սեն-Մարտենը վկայակոչում է Ուղեգրության այն հատվածը, ուր նավապետը Մարտիրոսին ասում է, որ իրենց նավը սովորական նավ չէ: Այն ոչ ձկնորսական է և ոչ էլ վաճառականների համար է, այլ իրենք ցանկանում են շուրջերկրյա ճանապարհորդություն կատարել: Սեն Մարտենը ենթադրում է, որ այստեղ խոսքը վերաբերվում է նոր երկրներ գտնելու նպատակով կազմակերված ճանապարհորդությանը: Նույն այս նպատակով է բացատրում և այն հանգամանքը, որ նավարկության ընթացքում Սևիլիայում Մարտիրոս Երզնկացուն ընդունում է Իսպանիայի թագուհին[53]:

Նավով հասնելով Պորտուգալիայի ափերը 1494թ. փետրվարի 20-ին ցամաքային ճանապարհով բռնում է ետդարձի ճանապարհը: Մեծ Պահքի օրերին նորից Հռոմ է հասնում «Սուրբ գլխավոր առաքյալների ոտքը»: Ապա Իտալիայից դարձյալ ծովային ճանապարհով ետ է վերադառնում:

1490թ. դեկտեմբերից մինչև 1491թ. հունիսի 7-ը մնալով Հռոմում, նա մի քանի անգամ հանդիպում է Հռոմի պապին: Նաև մանրամասնաբար նկարագրում է Հռոմ քաղաքը և տեղի սրբավայրերը: Հաշվի առնելով, որ սա մեզ հայտնի առաջին ուղեգրությունն է, որի նկարագրություններին հետևել են հաջորդող շրջանի հայ ուխտավորները, ամբողջությամբ բերում ենք Հռոմին վերաբերող հատվածը, ուր տեղագրական նկարագրությունը ուղեկցվում է (զուգորդվում է) ուխտավորի նրա ջերմեռանդ զգացումներով և ապրումներով. « Հասանք Հռոմ աստվածապահ մեծ [քաղաքը] , ուր և սուրբ ու փառավորյալ ամենագովելի սուրբ մարմիններն են գլխավոր սուրբ առաքյալների՝ սուրբ Պետրոսի և Պողոսի: Եվ գնալով երկրպագեցինք ու մեղքերի թողություն խնդրեցինք մեզ և մեր ծնողներին, մեր վրա երախտիք [վաստակ] ունեցողներին ու ողջերին: Մնացինք 7 ամիս ու տեսանք բոլոր տնօրինական տեղերը: Տեսանք, որ սուրբ առաքյալների նշխարները Հռոմ քաղաքից դուրս են, հյուսիս-արևմտյան կողմը, փոքրիկ մի քաղաք. գետը անցնում է այս երկու քաղաքների միջով, /և այս քաղաքը/ կոչվում է Santangelo[54]: Սուրբ առաքելոց եկեղեցու [գլխավոր] դուռն արևելքից է: 7 բարձր ու ահեղ դուռ ունի, և միջին դուռը ձուլածո է, և մի փեղքը սուրբ Պետրոսինն է, իսկ մյուսը Պողոսինը:

Հռոմի արևմտակողմը, Ներոն արքայի պալատի դիմաց Ս. Պետրոսի Խաչելության վայրն է[55]: Իսկ քաղաքի մեջ նրանց բանտարկության տեղն է[56]:

Եվ Հռոմից դուրս, շատ հեռու, Ս. Պողոսի գլխատման վայրն է, հարավային կողմը[57]: Իսկ քաղաքի մոտ կա այն տեղը, ուր Քրիստոս հանդիպեց Ս. Պետրոսին[58]: Եվ քաղաքի ծայրին Սան Ջուան (Ս. Հովհաննես- S. Giovanni in Laterano) եկեղեցին է, ուր երկուսի գլուխներն են գտնվում՝ ամբողջ մարմնով: Եվ քաղաքի մեջ, հարավային կողմը Գրիգոր Ակռականդացու զնդանն է, այժմ եկեղեցի է: Ավելի առաջ /գնալով/ քաղաքի մեջ Սանթալինակա, ուր 100 սրբերի նշխարներ են և այլ զանազան փառավորություններ: Հռոմ քաղաքի մեջ 2774 եկեղեցի կա և 8000 սրբի գերեզման՝ քաղաքում և դրսում: Եվ օրական 10-20 եկեղեցի էի շրջում, մեծ ու փառավոր եկեղեցիներ, և ամեն օր այցելում էի գլխավոր սուրբ առաքյալների /եկեղեցին/ և մեղքերի թողություն էի խնդրում: Ով կարող է լեզվով պատմել սուրբ եկեղեցիների և քաղաքի փառավորությունը: Եվ երեք անգամ ինձ տարան Պապի մոտ, և ինձ մեծ սիրալիրություն ու հոգատարություն ցույց տվեց, մի թուղթ տվեց, որ բոլորը զարմանում էին: Ամեն օր կանչում էր ու հետս զրուցում»:

16-րդ ԴԱՐԻ ԵՐԵՔ ՓՈՔՐ ՈւՂԵԳՐՈւԹՅՈՒՆՆԵՐ

16-րդ դարից մեզ են հասել չորս ուղեգրություններ դեպ Հռոմ և Santiago de Compostela, որոնցից երեքն ավելի շատ հիշատակարանային բնույթի հիշատակություններ են ուխտավորների անցած երթուղու և այդ ճանապարհին գտնվող քաղաքների ու վանքերի մասին:

Դրանցից առաջինի հեղինակն է Մարտիրոս եպիսկոպոս Մարտինցին: Վենետիկի Մխիթարյանների հայկական միաբանության Մատենադարանում պահվող հմր. 13 Ավետարանի, որը թվագրվում է 1236 թվականով, հետագայում գրված հիշատակարանում ասվում է. «Ով բարի եղբայր, իմացիր, որ ես Մարտիրոս մեղավորս և անարժանս, որ եպիսկոպոսն եմ Մարտինի, որը մոտ է գտնվում Ամիդին (Դիարբեքիր), Երուսաղեմ գնացի և այնտեղից Մեծն Հռոմի Պողոս և Պետրոս [առաքյալների շիրիմներին] և այնտեղից Գալիցիայի Galicia Ս. Հակոբ, որտեղից ետ վերադարձա 1541թ.»:

Հետևաբար Մարտիրոս եպիսկոպոսը 1541թ. ուխտավորությամբ եղել է համաքրիստոնեական երեք գլխավոր սրբավայրերում՝ Երուսաղեմում, Հռոմում և Իսպանիայի Ս. Հակոբում: Ետ է վերադարձել հայրենիք 1541թ.[59]:

Ուղեգրական հաջորդ հիշատակությունը վերաբերվում է 1558թ., երբ Ս. Հակոբ է գնացել Հովհաննես կրոնավորը: Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբների միաբանության հմր. 2583 ձեռագիրն Ավետարան է՝ գրված 1443թ.: 1558թ. ստացած ձեռագրում իր գրած հիշատակարանում Հովհաննես կրոնավորը ասում է, որ այդ տարիներին երկու անգամ ուխտի է գնացել Ս. Հակոբ[60]: Հովհաննես կրոնավորը եղել է Նախիջևանի հայ կաթոլիկ թեմի հոգևորական: Ինչպես հայտնի է 13-րդ դարից Նախիջևանում գործել, ապա թեմ են հաստատել Հռոմից եկած միարարները (ունիթորները):

Ցավոք, նա գրում է միայն Իսպանիայի և Պորտուգալիայի մասին: Թեև որևէ հիշատակություն չկա նրա Հռոմում լինելու մասին, սակայն կարելի է ենթադրել, որ նա ևս այցի է գնացել Պետրոս և Պողոս առաքյալների շիրիմներին: Նա մինչև Իսպանիա ցամաքային ճանապարհի որևէ քաղաք չի նշում: Ըստ երևույթին, նրա գլխավոր նպատակն է եղել Ս. Հակոբի հետ կապված Իսպանիայի սրբավայրերը գնալը: Ասվածի օգտին է խոսում և այն հանգամանքը, որ Հիշատակարանի երկրորդ մասում ասվում է, որ նա երկու անգամ Փարիզ է գնացել, որի մասին գրելիս հիշում է նաև Փարիզի Աստվածամոր տաճարը:

1586- 1607թթ. ընդգրկող ուղեգրական մի հիշատակարան է թողել եվրոպական սրբավայրերը գնացած և մինչև Ս. Հակոբ հասած ղափանցի Փիրզադե Բաստամյանցը: Նա ևս նկարագրելու փոխարեն միայն թվարկել է այն քաղաքները, որոնցով անցել է:

Հռոմի համար գրում է, որ այնտեղ են գտնվում «Ս. Պողոսի և Ս. Պետրոսի մարմինները, Պապի աթոռը (գահը) և շատ սրբերի մասունքներ կան»:

1607թ. վերաբերվող վերջին հիշատակությունը նա կատարել է Փարիզում: Բոլոր այս գրառումները նա կատարել է ճանապարհորդության ընթացքում իր մոտ գտնվող ձեռագիր մի Աղոթագրքի էջերում: Այս Աղոթագիրքը պահվում է Օքսֆորդի համալսարանի Բոդլերյան գրադարանում:

Ուղեգրության սկզբում Փիրզադեն գրում է. «1585թ. ես իմ տանից ելա, գլուխս առա աստանդական մոլորվեցի, օտար աշխարհ եկա»:

Ա. Հովհաննիսյանը Փիրզադեի ուղեգրությունը քննում է հայ ազատագրական պայքարի և հայ-վրացական միացյալ զինակցության շրջանակում: Այս ժամանակ վրաց Սիմոն թագավորը (թգվ.1558-1600թթ.) բանակցություններ էր վարում եվրոպական պետությունների հետ միասնական հակաօսմանյան դաշինք ստեղծելու համար:

Ա. Հովհաննիսյանը ենթադրում է, որ Փիրզադեն կարող էր լինել Սիմեոն թագավորի հայ բանագնացներից մեկը: Ըստ նրա այս ուղեգրությունը որևէ ձևով չի հիշեցնում ժամանակի հայ վաճառականների առևտրական հաշվեմատյանները: Պատահական չի համարում այն հանգամանքը, որ հայ ուղեգրողը առաջին հերթին գրել է եվրոպական թագավորությունների և իշխանների ու նրանց միջև եղած քաղաքական փոխհարաբերությունների մասին: Նա շատ ավելի համառոտ է գրում սրբավայրերի մասին, որով ավելի ակնհայտ է դառնում ուղեգրությոն քաղաքական ուղղվածությունը[61]: Պատահական չէ, որ նա հանդիպել է Իսպանիայի Ֆիլիպ 2-րդ թագավորին (1555-1598թթ.):

Վերջինս ի դեպ, վրաց Սիմեոն թագավորին ուղարկել է մի նամակ, որը կոչվել է «Թուղթ և գիր սիրո ու միասնության»: Հիշենք, որ ճիշտ նույն այս վերնագիրն ուներ հայ-հռոմեական դաշնադրությունը: Վերջինիս հաստատումը ինչպես տեսանք վերագրվում էր Տրդատ Երրորդին ու Կոստանդիանոս Մեծին և Գրիգոր Լուսավորչին ու Ս. Սեղբեստրոսին:

Վրաց Սիմեոն թագավորը 1598-1600թթ. պատասխան մի նամակ է ուղարկում Ֆիլիպ Երկրորդին գրված հայերենով[62]: Նկատի ունենալով բոլոր այս հանգամանքները Լ. Խաչիկյանը գրում է. «Չպետք է տարակուսել, որ այս բանակցությունները հայ գործիչների միջոցով են իրականացվել»[63]:

Այս հեղինակը որ միայն ժամանակի հայ ուխտավորներից մեկը չի եղել Ա. Սարյանը հիմնավորում է նաև ուղեգրության ընդհանուր ուղղվածությամբ: Որևէ ձևով չի արտահայտվել հեղինակի ուխտը կատարելու ձգտումը, որևէ հիշատակություն չկա ուխտագնացության նպատակի մասին: Չկան ուխտավորական ուղեգրությանը բնորոշ առանձնահատկությունները և կաղապարային դարձած արտահայտությունները[64]:

Այս ամենը առավել հավանական են դարձնում ուղևորության քաղաքական նպատակները Հռոմի Պապից և Իսպանիայի թագավորից ունեցած ազատագրական ակնկալիքներով, որոնք արտահայտվել են նաև Սարգիս աբեղայի ուղեգրության մեջ:

ՍԱՐԳԻՍ ԱԲԵՂԱՅԻ 1587-1592թթ. ՈւՂԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մարտիրոս եպս. Երզնկացուց մեկ դար անց՝ 1587թ. զարմանալի մի զուգադիպությամբ դարձյալ Երզնկայից և նույն երթուղով իր ուխտագնացությունն է սկսում Սարգիս աբեղան:

Նրա ուղեգրությունը մեզ է հասել միայն մեկ ձեռագրով, որն սկզբից, դժբախտաբար, թերի է [65]:

Սարգիս Աբեղայի մասին կենսագրական տեղեկություններ չեն պահպանվել: Լ. Խաչիկյանը ենթադրում է, որ նա ևս պետք է Երզնկայից լիներ և ծանոթ այնտեղ՝ Ս. Կիրակոսի վանքում պահված Մարտիրոս Երզնկացու ձեռագրին: Խաչիկյանը գրում է, որ Սարգիս Աբեղան «կարծես տեղյակ է իրենից ճիշտ մեկ դար առաջ ճամփորդած Մարտիրոսի երթուղուն և քայլ առ քայլ հետևում է նրան»[66]:

Լինելով տարբեր երկրներում նա սկզբում նեղություն է կրել այդ երկրների լեզուները չիմանալու համար, այնուհետև, սակայն, կարճ ժամանակում սովորել է հաղորդակցության համար անհրաժեշտ նվազագույնը:

Գրելով՝ թե հասա Հռոմ, առաջին անգամ այստեղ է ասում, որ լեզուն չգիտեր և բավականին չարչարվել է մինիչև սովորել է: Նրա լեզուներ սովորելու ընդունակության մասին Լ. Խաչիկյանը գրում է. «Այսպիսով, ընդամենը 3-4 տարում մեր ճանապարհորդը, որ հայերենից բացի անշուշտ գիտեր նաև թուրքերեն, գուցե և հունարեն լեզուները, սովորում է իտալերեն, գերմաներեն, ֆլամանդերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, սպաներեն և պորտուգալերեն լեզուներով պարզ նախադասություններ կազմել, հարց ու փորձ անել, հասկանալ, թե ուր պետք է գնալ, ինչ տեսնել և այլն: Ըստ այսմ, մեր ուղեգիրը լեզվագիտական մեծ ընդունակություններով օժտված անձնավորություն է եղել»[67]:

Ուղեգրության պահպանված հատվածի սկզբում Սարգիս աբեղան տեղեկություններ է հաղորդում Զմյուռնիայի Ս. Նիկողայոս Սքանչելագործի վանքի մասին: Նա ևս ծովային ճանապարհով գնում է Իտալիա, հասնում Վենետիկ, ապա և Հռոմ:

Ի տարբերություն Մարտիրոս Երզնկացու, Սարգիս աբեղան ավելի շատ թվարկում է իր անցած քաղաքները, քան թե նկարագրում: Միակ բացառությունը Santiago de Compostela-ն է: Ուստի ինչպես ենթադրում է Լ. Խաչիկյանը, Սարգիս աբեղայի գլխավոր նպատակն է եղել Ս. Հակոբ ուխտի գնալը:

Սարգիս աբեղան ուխտագնացության ժամանակ հանդիպել է նաև Իսպանիայի և Պորտուգալիայի թագավորներին:

Մարտիրոս Երզնկացու՝ Հռոմի Պապին քանիցս հանդիպելը և նրա հետ տարբեր հարցերի մասին խոսելը, ապա և Իսպանիայի թագուհու հետ հանդիպելը, ինչպես նաև Սարգիս աբեղայի՝ Իսպանիայի և Պորտուգալիայի թագավորներին տեսնելը, ինչպես նաև վերը հիշված մյուս ուղեգրողների Հռոմի Պապի և Իսպանիայի թագավորի հետ հանդիպելը, հիմք են տալիս ենթադրելու, որ նրանք Վենետիկով Հռոմ, ապա և Իսպանիա են գնացել նաև Հայաստանի ազատագրության ծրագրերը քննելու, քանի որ 16-րդ դարում Իսպանիան գործուն հետաքրքրություն էր ցուցաբերում Արևելքի հանդեպ, իսկ Հայաստանի ազատագրության գլխավոր ակնկալիքները այս շրջանում Հռոմի հետ էին կապված:

Հռոմ և Իսպանիա համաքրիստոնեական ուխտավորության անվերջանալի հոսքի պայմաններում Հռոմի Պապը և Իսպանիայի ու Պորտուգալիայի թագավորները դժվար թե ընդունեին Հայաստանից եկած պարզ ուխտավորներին, եթե նրանք նաև որոշակի դիվանագիտական առաքելություն չունենային:

Նման ենթադրություն կատարել է նաև Մարտիրոս Երզնկացու ուղեգրությունը հրատարակած Վ. Հակոբյանը: Ասվածը հաստատող փաստաթղթերի բացակայության պատճառով նա չի զարգացրել այս տեսակետը[68]:

ՀԱՄԱՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐԻ ԵՎՍ ՄԻ ՈՒԽՏԱՎՈՐ ԵՐԶՆԿԱՅԻՑ

Հայ ուխտավորի ջերմեռանդ կերպար է եղել Պարոն Ճգնավորը կամ Պարոն Միայնակյացը: Ինչպես երևում է բերված անվանումներից դրանք ոչ թե նրա անուններն են, այլ նրան որպես ճգնավոր հոգևորականի տրված բնորոշումները: 1554թ. գրված նրա վարքում ասվում է, որ Երզնկայից էր: Ամուսնանալուց երկու ամիս անց կինը մահանում է: Կարճ ժամանակ հետո նորից է ամուսնանում և երեք ամիս անց երկրորդ կինը ևս մահանում է, որից հետո որոշում է առանձնանալ աշխարհից: Ծնողներից ծածուկ հեռանում է տնից:

Մարտիրոս Երզնկացու և Սարգիս աբեղայի նման նա ևս առանձնանում Երզնակայի Ս. Գրիգոր Լուսավորչի գերեզմանի վանքում: Խորը ճգնությունը թողնում է և վանքից դուրս է գալիս միայն ուխտագնացությունների ժամանակ. «Բազում անգամ Ս. Երուսաղեմ և երկու անգամ Մեծն Հռոմ՝ Ս. Պետրոս և Ս. Պողոս առաքյալների շիրիմին է գնում և Իսպանիա: Նաև Հայոց արևելյան կողմերի բոլոր ուխտատեղիները և հետ է գալիս իր մենաստանը»[69]:

ՀՌՈՄԻ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐԻ ԱՌԱՎԵԼ ՀԱՆԳԱՄԱՆԱԼԻՑ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Օգոստինոս Բաջեցին (1590- 1667թթ.) ծնվել է Նախիջևանի Երնջակի գավառի Ապարաներ գյուղում: Շահ Աբասի 1604թ. կազմակերպած բռնագաղթից հետո փոխադրվել է Սպահան:

Մտերմանալով իսպանացի մի դիվանագետի հետ, ով ավարտում էր իր դիվանագիտական առաքելությունը Իրանում, 1609թ. նրա հետ Ռուսաստանով գնում է Եվրոպա: Ուղեգրության մեջ մանրամասն նկարագրում է իր ճանապարհորդությունը Եվրոպայում մինչև 1614թ., երբ Հռոմում քահանա է ձեռնադրվել[70]:

Ուղեգրական ձևավորված ավանդույթով նրա ուղեգրական նկարագրությունների մեջ ևս երկու գլխավոր տեղերը գրավում են Հռոմը և Santiago de Compostela-ն:

Քանի որ ինքը Նախիջևանում հաստատված Դոմինիկյան միաբանությունից է եղել, Իտալիայի մասին գրելիս ասում է, որ Միլանից գնում է Բոնոնեա քաղաքը, որտեղ գտնվում էր միաբանության հիմնադիր հայր Դոմինիկոսի գերեզմանը: Ինչպես ինքն է գրում. «Այս քաղաքում է մեր հայր սուրբ Դոմինիկոսի գերեզմանը և շատ պայծառ ոսկեզարդ ու մարմարյա եկեղեցի է ու վանք: 150 միաբան կա մեջը՝ մեր կարգից: Այնտեղ կատարեցի ուխտս, դուրս եկա, 7 օրում հասա Ֆլորենցիա քաղաքը»:

Հռոմի նկարագրությունը սկսում է հետևյալ տողերով. «Եվ այս սուրբ քաղաքն է զարմանալի և հիանալի, և բազում սրբերի գերեզմաններով ու մասունքներով լի 1000-ից ավելի եկեղեցի կա, բոլորը մարմարյա և ոսկեզարդ, որ մարդ չի կարող ամեն բան պատմել»:

Բաջեցին առանձնացնում է 7 եկեղեցի և ասում, որ Հռոմ եկող ուխտավորների ուխտը կատարված կհամարվի, եթե իրենց ուխտն անեն այդ 7 եկեղեցիներում: Դրանցից առաջինը, բնականաբար, Ս. Պետրոսի տաճարն է: Ի տարբերություն մյուս ուղեգրողների, իր ջերմեռանդ զգացումներն ու հիացմունքը արտահայտելուց բացի նաև գրում է, թե որ եկեղեցին որքան եկամուտ է ստանում: Ս. Պետրոսի տաճարի համար գրում է. «Եկեղեցին օրը 100.000 կարմիր ոսկեդրամ է մտնում»:

Կաթոլիկ եկեղեցին ամեն 100 տարին հռչակել էր հոբելյան տարի, ապա այն դարձվեց ամեն 50 տարին և հետո իջեցվեց 25-ի: Հոբելյանական տարիներին ավելի մեծ թվով ուխտավորներ էին գալիս:

Նույնը վերաբերվում է և ողորմածության տարուն, որը կրկնվում էր ամեն 22 տարին մեկ: Այն առնաձնակիորեն էր կարևորվում մեղքերի թողություն ստանալու համար: Այդ տարիներին Ս. Պետրոս ուխտի եկողների համար Բաջենցին գրում է. «Ողորմության մի դուռ կա՝ 22 տարին մեկ է բացվում Աստծո բարերարությամբ: Երանի նրանց, որ այն օրն այնտեղ կլինեն»:

Շարունակելով տնտեսական բնույթի տեղեկությունների հաղորդումը, ասում է, որ տաճարի շուրջը ամեն օր 300 հոգի է աշխատում:

Ուխտի երկրորդ եկեղեցին է Ս. Պողոսի տաճարը, որը «քաղաքից դուրս է: Շատ զարմանալի եկեղեցի է. մեջը 200 մարմարե սյուն կա, ամեն սյունը 3 մարդու գրկաչափ է: Եկեղեցին այնքան մեծ է, ամբողջապես ոսկով ու անգին քարով զարդարած, և մեջը բազմաթիվ սրբերի գերեզմաններ ու մասունքներ կան: Այնտեղից գնում են Երեք աղբյուր (Tre fontane), ուր Սուրբ Պողոսի գլուխն են հատել. երեք անգամ թռել է ու երեք անգամ ասել՝ Հիսուս, և 3 աղբյուր է բխել»:

Այնուհետև հիշում է Ավետման Աստվածածին եկեղեցին, որի մասին գրում է. «Լավ, պայծառ եկեղեցի է, այնտեղ ևս բազում սրբերի մասունք կա ու գերեզմաններ»:

Ուխտի երրորդ եկեղեցին Սան Սեբաստիանն է, որի ներքո են գտնվում կատակոմբները. «Այս եկեղեցու մեջ կան բազում անձավներ, որ կռապաշտների ժամանակ քրիստոնյաներն այնտեղ են թաքնվել: Այստեղ ևս կա բազում սրբերի մասունք, բոլորը՝ ոսկով ու արծաթով պատած, և ՝ շատ սրբերի գերեզմաններ, խիստ գեղեցիկ, պայծառ եկեղեցի, ոսկեզարդ ու մարմարե»:

Քրիստոսի Պետրոսին երևալու տեղի մասին գրում է. «Տէր, յո՞ երթաս (Quo vadis, Domine): Իսկ Տերը [պատասխանել է]. Հռոմ եմ գալիս դարձյալ խաչվելու: Այժմ Քրիստոսի ոտնատեղերն երևում են»:

Ուխտի չորրորդ տաճարը Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի տաճարն է (S.Giovanni in Laterano): Ասում է, որ այնտեղ է մկրտվել Կոստանդիանոս Մեծը և պահպանվել է մկրտության ավազանը: Այս եկեղեցին ևս ողորմածության դուռ ունի, որը «25 տարին մեկ անգամ է բացվում Աստծո ողորմածությամբ: Այս եկեղեցու մեջ նույնպես շատ զարմանալի բաներ կան, որ մարդ չի կարող պատմել»:

Ս. Հովհաննեսի մոտ է գտնվում Ս. Սանդուղք եկեղեցին: Վերջինիս անվան ստուգաբանության և այստեղ կատարվող ուխտագնացության մասին գրում է. «Այն սանդուխքի քարերն են, որ Երուսաղեմում եղել են Պիղատոսի պալատի դռանը, որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս վրայով անցել է չարչարանաց ժամին, և որտեղ որ արյունը կաթել է՝ դեռևս տեղը երևում է: Երուսաղեմից բերել այստեղ են դրել: Աստիճաններով ծնկաչոք գնում են: Ամեն աստիճանի վրա մեկ «Հայր մեր, յերկինս», մեկ՝ «Ողջոյն Մարիամ» են ասում»:

Ուխտի հինգերորդ տաճարն է Ս. Խաչը.«Խիստ մեծ, պայծառ ու ոսկեզարդ և անգին քարերով շինած: Եվ տերունական կենարար Խաչափայտը, որ Կոստանդիանոսի մայր Հեղինեն Հռոմ ուղարկեց, այնտեղ է պահվում մեծ պատվով, նաև՝ ուրիշ սրբերի մասունք ու գերեզմաններ»:

Ուխտի վեցերորդ կայանն է Ս. Լորենցիո եկեղեցին. «Խիստ պայծառ, մեծ ու ոսկեզարդ եկեղեցի, մեջը բազում սրբերի մասունք ու գերեզմաններ, ի թիվս որոնց սուրբ Լորենցիոս նահատակի և սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի գերեզմանները: Կան և բազում անձավներ, որ կռապաշտների ժամանակ քրիստոնյաներն այստեղ են թաքնվելիս եղել»:

Ուխտակատար յոթերորդ եկեղեցին է Մեծ Աստվածածինը. «Շատ սրբերի մասունք ու գերեզման կա: Այդ բոլորի մեջ՝ Տիրոջ մսուրը և Մատթեոս Ավետարանչի գերեզմանը: Այստեղ նույնպես Ողորմության դուռ կա, որ 22 տարին մեկ է բացվում Աստծու ողորմությամբ»:

Բաջենցու նկարագրություններից երևում է, որ նա ոչ թե տեղեկություններ է հաղորդում Հռոմի սրբավայրերի մասին, այլ որպես մի ուխտավոր, առավել ևս կաթոլիկ եկեղեցու ծիսական ավանդույթի կրող հոգևորական, ուխտավորաբար անցել է Հռոմի սրբավայրերով:

ՀԱՅ ՈւԽՏԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՈւՂԵԳՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱԿԵՏԸ

Հայ ուխտավորական գրականության մեջ ստեղծագործական ծավալով, ընդգրկած երկրների թվով և ուղևորության տևողությամբ առանձնանում է Սիմեոն դպիր Լեհացու «Ուղեգրությունը»:

Նա Լեհացի է անվանվում, որովհետև ծնվել է Լեհաստանի Զամոսցա քաղաքում 1584թ.: Ունեցել է դպիրի եկեղեցական աստիճան, որի համար այդպես է կոչվել:

Լեհացին իր ուղեգրությունն սկսել է 1608թ. փետրվարի 15-ին Լվովից դուրս գալով և Պոլիս ուղևորվելով, որպեսզի այնտեղից գնա Երուսաղեմ: Մինչև Լեհացին Պոլիս է հասնում, ուխտավորներին տանող նավը արդեն գնացած է լինում և հաջորդ նավը Երուսաղեմ պետք է ուղևորվեր 6 ամիս անց:

Լեհացին շրջելով Պոլսին մերձական ծովափնյա բնակավայրերը 1610թ. Զմյուռնիայից նավով ուղևորվում է Վենետիկ, ուր մնում է 2 ամիս, ապա մեկնում է Հռոմ, որտեղ մնում է 9 ամիս, և հետո Վենետիկով վերադառնում է Պոլիս: Գնում է հայ ժողովրդի ամենասիրելի սրբավայրերից մեկը՝ Մշո Ս. Կարապետ վանքը, ետ վերադառնում Պոլիս, որտեղից ծովային ճանապարհով գնում է Երուսաղեմ: Տերունական սրբավայրերը այցելելուց և ուխտը կատարելուց հետո ցամաքային ճանապարհով ետ է գալիս Կ. Պոլիս, որտեղից Լվով է վերադառնում 1619թ.:

Տաս տարուց ավելի տևած ուղևորությունը և ուխտավորաբար տարբեր սրբավայրերը այցելելը նա մանրամասնաբար նկարագրել է իր ծավալուն ուղեգրության մեջ:

Ընդունված կարգով իր ճանապարհորդության նպատակի մասին գրել է ուղեգրության սկզբում: Ասում է, որ ընթերցելով Սուրբ հայրերի կենսագրությունները իր սրտում ևս վառվել է սրբավայրերը այցելելու կրակը: Այս պատճառով որոշել է ուխտի գնալ Քրիստոսի Լուսաբուխ սուրբ գերեզմանին և Երուսաղեմի մյուս տերունական սրբավայրերին, այնտեղից գնալ հայոց նշանավոր սրբավայրերից Մուշի Ս. Կարապետ վանքը, որտեղ Հովհաննես Մկրտչի մասունքներն են և ապա գնալ Հռոմ՝ Պետրոսի և Պողոսի, ինչպես նաև այնտեղ գտվող մյուս սրբերի գերեզմաններին:

348 էջ կազմող ուղեգրության ուղիղ 100 էջը նվիրված է Հռոմին[71]: Հռոմի և պապական իշխանության նկարագրությունը սկսում է Անքոնա (Ancona) քաղաքից, որտեղ հասնում է Վենետիկից 6 օրվա ընթացքում: Ասում է, որ Անքոնայում ավարտվում է Վենետիկի դքսի իշխանությունը և սկսվում է Պապինը: Գրում է, որ այստեղ այլևս պատկերված չէ Ս. Մարկոսի նշանը, նկատի ունի Մարկոս ավետարանչի խորհրդանիշ առյուծը, այլ ամենուրեք Պետրոս առաքյալի բանալիներն են և պապական իշխանության նշաններ են փորագրված մարմարի վրա:

Վենետիկից մինչև Հռոմ նշում է, որ կան ուխտավորական 15 իջևանատներ: Այս ճանապարհի քաղաքներում եղել են նաև հայկական հյուրատներ՝ Լեհացու ժամանակ հայ ուխտավորների թիվն արդեն նվազած է եղել և հյուրատներին աստիճանաբար տեր են դարձել տեղացիները:

Ըստ Սիմեոն Լեհացու նախկինում հայ ուխտավորներն այնպիսի հարգանք են վայելել, որ նրանց ուխատավորական զգեստները երբ մաշվել և պատռվել են, այդ երկրների բնակիչները զգեստների կտորները վերցրել և երկյուղածությամբ պահել են:

Ուխտավորական ուղևորություններում տվյալ ուխտավայրի ուխտավորական սկիզբն ազդարարվում էր, երբ հեռվից երևում էր տվյալ սրբավայրի գմբեթը: Ուխտավորները տեսնելով այն սկսում էին այդ սրբավայրին նվիրված երգեր երգել: Պատմական Հայաստանում այդպես էին վարվում, երբ Հովհաննես Մկրտչին նվիրված Մուշի Ս. Կարապետ վանքի գմբեթն էր երևում ճանապարհի ոլորաններից: Հռոմի մասին գրելիս ձևավորված նույն ավանդույթով Լեհացին ասում է, որ մինչև քաղաք հասնելը մի օրվա հեռավորության ճանապարհից երևում է Ս. Պետրոսի տաճարի գմբեթը:

Նախորդող շրջանի հայ ուխտավորների նման Լեհացին ևս առիթ է ունեցել հանդիպելու Հռոմի Պապին: Նկարագրում է պապական գվարդիան, որն այդ ժամանակ կազմված է եղել 300 հոգուց: Նրանք երկու շարքով ուղեկցել են Պապին, երբ նա դուրս է եկել և որևէ տեղ գնացել:

Որպես հայ միջնադարյան ազատագրական լեգենդի անդրադարձը, Սիմեոն Լեհացին գրում է, որ այս զինվորները սերունդներն են Տրդատ թագավորի և Ս. Գրիգոր Լուսավորչի հետ Հռոմ գնացած և Ս. Սեղբեստրոսի ու Կոստանդիանոս կայսեր խնդրանքով այնտեղ մնացած հայ զինվորների: Տեսանք, որ ասվում էր, թե մի օր այդ զինվորները վերադառնալու են և ազատագրելու իրենց նախնիների հայրենիք Հայաստանը: Այս պատճառով է, որ Լեհացին ասելով, թե նրանք Լուսավորչի Հռոմում թողած զինվորներն են, առանձնակի հպարտությամբ և ջերմությամբ է գրում նրանց մասին:

Պապի և Լեհացու ու հայոց կաթողիկոսի ներկայացուցիչ հոգևորականի հետ խոսակցությունից երևում է, որ նրանք միայն որպես ուխտավորներ չէ, որ հանդիպել են Պապին: Հանդիպման մասին Լեհացին գրում է. «Պապը հարցրեց՝ «Ո՝՞րտեղից են գալիս, և թե ինչպես են հայերը անօրենների ձեռքին»: Եվ նա ասաց. «Գալիս եմ սուրբ Էջմիածնից, Արարատի լեռից, հայերը լավ են ձեր աղոթքով, սուրբ հայր»: Հարցրեց, թե ո՞ղջ է Մելքիսեթ կաթողիկոսը, և նա պատասխանեց. «Այո՛, ողջ է քո բաղձալի սիրով»: Եվ տվեց նրան նամակը»:

Լեհացին Պապի հետ հանդիպել է ևս մեկ անգամ՝ Ս. Պետրոսի տաճարում Ս. Ծննդյան տոնին: Ընդ որում նա և հայոց կաթողիկոսի պատվիրակը հատուկ հրավիրված են եղել Պապի կողմից, որի համար Պապի պահապանները հավաքված ժողովրդի միջից ճանապարհ են բացել և նրանց տաճար տարել: Այնուհետև մանրամասն նկարագրում է Պապի հանդերձանքը և Ս. Ծննդյան պատարագի մատուցումը Հռոմի քահանայապետի կողմից:

Ընդունված կարգով նա ևս Հռոմի սրբավայրերի նկարագրությունը սկսում է Ս. Պետրոսի տաճարով: Այնտեղ մտնելը և իրենց ուխտը կատարելը այսպես է նկարագրում. «Մտնելով եկեղեցի՝ տեսանք դռան ներսը, սուրբ Պետրոսը՝ պղնձից ձուլած, իսկ ներքևը՝ մի սնդուկ: Եվ կարգ էր, որ մտնողները նախ ոտքն էին համբուրում, ողորմություն գցում սնդուկը և ապա մտնում [այն] մատուռը ուր Պետրոսի պատվական սուրբ մարմինն էր, և ուր երեսի վրա ընկնելով՝ երկրպագեցինք սուրբ գերեզմանին և մեղքերի թողություն խնդրեցինք, նաև մեր ննջեցյալներին, այլև բարերարներին ու երախտավորներին: Ուխտը կատարեցինք, մեր բաղձանքին հասանք, դուք ևս հասնեք ձեր բաղձանքին»:

Ս. Պետրոսի տաճարի հիմնովին նորոգման աշխատանքները ինչպես հայտնի է սկսվել են 1506թ. ապրիլի 18-ին: Տաճարի օծումը Ուրբանոս Ութերորդի ձեռամբ կատարվել է 1626թ. նոյեմբերի 18-ին՝ Կոստանդիանոս Մեծի կողմից տաճարի հիմնադրման 1300-ամյակին:

Շատ կարևոր է, որ Ս. Պետրոսի տաճարի նորոգության աշխատանքների մասին նա գրում է որպես ականատես. «Եվ առաջ գնալով՝ եկեղեցու շուրջը տեսանք բազում արհեստավորներ, ոմանք կռփում էին, ուրիշները՝ տաշում, կեսը քանդակում էին քարերը, և մյուսները լեռնանման մեծամեծ վեմերը կտրում էին սղոցով՝ որպես փայտ, իսկ ուրիշներն այլ բաներ էին անում: Եվ հարցրինք, թե քանի մարդ է աշխատում սրա շուրջը, ասացին՝ երեք հազար, չհաշված մյուս տեղերինը»:

Լեհացին ևս Բաջենցու նման Ս. Պետրոսից բացի թվարկում է ուխտի մյուս 6 եկեղեցիները:

Giovanni in Laterano-ի համար գրում է, թե այնտեղ է գտնվում Հովհաննես Մկրտչի գլուխը: Գրում է, թե նաև, ասում են, որ Մալթայում է, իսկ հայերը գրում են, որ Գանձասարում է (Արցախ):
Ուխտի յոթ եկեղեցիներից Մեծ Աստվածածինը (Սանտա Մաջորե) նկարագրելով գրում է, որ եկեղեցու ներքին հարդարանքը և գեղեցկությունը տեսնելու համար երկու աչքը քիչ է և 1000 աչք պետք է ունենալ:

Ուխտի եկեղեցիներից Ս. Պողոսի մասին գրելիս նշում է, որ իրեն այնտեղ ասել են, թե երբ Ս. Պետրոսի տաճարի նորոգության աշխատանքներն ավարտվեն, սկսելու են նորոգել այս եկեղեցին: Այնտեղ իր ուխտը կատարելու մասին գրում է. «Այստեղ ընկնելով երեսի վրա երկրպագեցինք և մեղքերի թողություն խնդրեցինք մեր և մեր ննջեցյալների համար»:

Նույն այս եկեղեցիներից Սան Սեբաստիանի մասին միայն գրում է, որ այնտեղ եղել է: Ավելի մանրամասն նկարագրում է Basilica San Lorenzo Fuori mura-ն: Լեհացու այցելության ժամանակ այս եկեղեցում ևս ընթացել են շինարարական աշխատանքներ: Ասում է, որ Ավագ խորանը այնպիսի ազնիվ մարմարով էր պատրաստված, որ եկեղեցին մթնում երևում էր ինչպես հայելու մեջ:

Հաջորդ օրը գնում է Santa Croce in Gerusalemme: Նկարագրում է եկեղեցու ներսում գտնվող որմնանկարների շարքը, որոնցում պատկերված էր Կոստանդիանոս Մեծի մոր՝ Հեղինեի Երուսաղեմ գնալու և խաչափայտը գտնելու և Հռոմ բերելու պատմությունը:

Քրիստոսի խաչափայտի առջև իր ուխտը կատարելու մասին գրում է. «Եվ մենք արժանի եղանք բաց աչքերով տեսնելու Խաչափայտը՝ աղոթելով մեղքերի թողություն խնդրեցինք մեր, մեր ծնողների, արյան մերձավորների և մեր վրա բոլոր երախտիք ունեցողների համար»:

Ս. Խաչ եկեղեցում Լեհացին ավարտում է 7 եկեղեցիներում իր ուխտի կատարումը և Բաջենցու նման գրում. «Մենք արժանի եղանք բաց աչքով տեսնելու, աղոթելով՝ մեղքերի թողություն խնդրեցինք մեզ և մեր ծնողներին ու բոլոր արյան մերձավորներին ու երախտավորներին»:

Լեհացին ոչ միայն Հռոմի եկեղեցիներն է նկարագրում, այլև պատմում այն պատմությունները, որոնք կապված են տվյալ եկեղեցու հիմնադրման հետ: Հարուցյալ Քրիստոսի Հռոմի ճանապարհին Պետրոս առաքյալին հանդիպելու տեղում կառուցված եկեղեցու մասին գրելիս ասում է, որ այնտեղ քանդակված է այն պահը, երբ նահատակությունից խուսափելու համար Հռոմից հեռացող Պետրոս առաքյալին երևում է Քրիստոս և ասում. «Domine Quo vadis», որից հետո առաքյալը ետ է վերադառնում և խաչվելով ընդունում նահատակության պսակը:

Այնուհետև մանրամասնաբար գրում է այս պատմության մասին: Շարադրանքի ընթացքից և դասական գրաբարի ոճից երևում է, որ նա այս պատմությունը որպես ուխտավոր միայն այս եկեղեցում չէ, որ լսել է: Նրան ծանոթ են եղել այս պատմության հին հայերեն թարգմանությունները: Անհրաժեշտ է նշել, որ ուղեգրության Հռոմին վերաբերող բաժնում նա առաքելական շրջանի հետ կապված մի շարք համանման պատմություններ է բերում, որոնք վերցված են հայ թարգմանական գրականության մեջ առաքյալների գործունեությանը վերաբերող ավանդություններից:

Ամփոփելով ասենք, որ Սիմեոն դպիր Լեհացու, ինչպես նաև մյուս հայ ուխտավորների ուղեգրական նկարագրությունները համաքրիստոնեական սրբավայրերի մասին եղած եվրոպական և հայկական ավանդույթների ներդաշնակ միահյուսումն են:

ՀՌՈՄԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՅՈՒՐԱՏՈՒՆԸ

Հռոմի հայկական ամենահին հյուրատունը կից մատուռով հիմնվել է 11-րդ դարում: Մատուռն անվանվել է Ս. Աստվածածին, իսկ հյուրատունը՝ Ս. Հակոբ: Մեսրոպ վարդապետ Ուղուրլյանը վկայակոչելով իտալական աղբյուրները, գրում է, որ այն գտնվել է Վատիկանի պալատի մոտ գտնվող փողոցներից մեկում, որն անվանվել է Degli Armeni [72]:

Հռոմի Ս. Պողոսի տաճարի մոտ ևս եղել է հայկական հյուրատուն, որտեղից հայկական արձանագրություններով գերեզմանաքարեր են պահպանվել: 1305թ. մի գերեզմանաքարի մակագրությունում ասվում է, որ Գրիգոր Միայնակյացը եղել է Ս. Պողոս տաճարի մաքրողը և լուսարարը[73]: Հիշենք, որ նույն ձևով Ս. Պետրոսի լուսարարն է եղել Հայաստանից գնացած այն գյուղապետը, որի համար ասվում էր, թե Ս. Պետրոսի մի մասունքն է բերել Հայաստան:

Ս. Պետրոսի տաճարի մոտ գտնվող Ս. Աստվածածին մատուռի և Ս. Հակոբ հյուրատան հետ նույնն է կամ նրա փոխարեն 12-րդ դարում հիմնվել է Ս. Աստվածածին մատուռը և կից Ս. Գրիգոր հոգետունը (Harmeniorum): Այն գտնվել է Ս. Պետրոսի տաճարի գավթի ձախ կողմում:

Ինչպես գրում է Ալիշանը, հայկական հյուրատները անվանվել են՝ Hospizio, Hospital կամ Domus Armenorum, De Armenis, Ospidal di Arminj, իսկ հյուրատան պատասխանատուները՝ Castaldus, Castaldionus կամ Prior և Proto [74]:

Հռոմի հայոց հյուարատանը մեզ հայտնի առաջին ձեռագիրը գրվել է 1228թ.: Այն Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ստեղծագործության ընդօրինակությունն է: Հիշատակարանում ասվում է, որ Հայաստան օտարների կատարած արշավանքների ժամանակ, երբ շատերը զոհվեցին և գերվեցին, Թադեոս գրիչը գալիս է Հռոմ: Այստեղ գրում է ձեռագիրը և այն նվիրում Հռոմի հայոց հոսպիտալին [75]:

Վարդան Խաչենցու 1239թ. ընդօրինակած Ավետարանի հիշատակարանից տեղեկանում ենք, որ հայոց հյուրատանը կազմվել է նաև հայկական եկեղեցական միություն (եղբայրակցություն). «Ձեռագիրը գրվեց տիեզերական մայրաքաղաք Հռոմում, Պողոս և Պետրոս առաքյալների և Քրիստոսի սուրբ պատկերի, որն դաստառակ է անվանվում, հովանու ներքո հայոց հյուրատանը, Սանատա Մարիայի եղբայրությունում»:

Այնուհետև խնդրում է հիշել հյուրատան պատասխանատու Սարգիս Մարմաշենցուն և բոլոր այնտեղ բնակվողներին: Վերջում ասում է, թե Քրիստոս թող ողորմի Վանական վարդապետին և սրով սպանված նրա հարազատներին[76]:

Նույն Վանական վարդապետը Հռոմի հայոց հոգետանը 1240թ. մի Ավետարան է գրել: Հիշատակարանում Հռոմն անվանվում է հռչակավոր և աչքով տեսանելի քաղաք: Այսինքն մի քաղաք, որի մասին ոչ թե պետք է լսել կամ կարդալ, այլ աչքերով տեսնել:

Ասում է, որ Հռոմում բնակվող մի բարեպաշտ անձնավորություն Հակոբ անունով, իր կնոջ հետ ամենօրյա սնունդ են տվել նրան, որ ձեռագիրը գրի: Նախ խնդրում է հիշել այնտեղ ապրող տղամարդկանց և կանանց ու տեղի առաջնորդ Սարգիս Մարմաշենցուն: Վերջում ասում է, որ իր հարազատները սրախողխող են եղել Հայաստանում[77]:

Հայոց հոգետանը նաև գրչության կենտրոն է ձևավորվել՝ գրիչներով, նկարազարդողներով և ձեռագիր ստացողներով: Հովհաննես գրիչը 1254թ. գրած ձեռագրում խնդրում է հիշել գրելիս իրեն օգնած եղբորն ու ևս մի քանի հոգու, ովքեր բնակվել են Հռոմում[78]:

Թորոս գրիչը հայոց հյուրատանը 1242թ. գրած Ավետարանում հիշում է հյուրատանը սպասավորող չորս քահանաների, ովքեր հյուրընկալել են այստեղ եկողներին: Խնդրում է հիշել նաև բոլոր այն հայերին, ովքեր գաղթել են և եկել Հռոմ [79]:

Թորոս գրիչը 1262թ. Հռոմում ընդօրինակել է նաև մի Նոր Կտակարան: Ասում է, որ մահվան ճանապարհներով անցնելով հյուծված և հիվանդացած հասել է Հռոմ, ուր շիրիմներն են Պետրոս և Պողոս առաքյալների: Գրում է, որ թերևս նրանց բարեխոսությամբ ապրենք սարսափելի այս օրերին և ազատվենք տիրող վիճակից:

Հիշատակարանում անվանապես հիշում է Հռոմի հայոց հյուրատանը ապաստանած հոգևորականներին: Հիշում է նաև այնտեղի բնակիչների համար ապուր պատրաստողներին[80]:

Հայոց հոգետան մասնրամասն նկարագրությունը գտնում ենք Մարգարե գրչի 1269թ. գրած ձեռագրի հիշատակարանում: Հռոմին և Պետրոս ու Պողոս առաքյալներին տրված ընդունված բնորոշումներից հետո ասում է, որ ձեռագիրը գրվել է հայոց հյուրատանը, որը «կառուցվել է բազում աշխատությամբ աղքատների և հարուստների ու բոլոր նրանց միջոցներով, ովքեր երկրպագության են եկել Սուրբ առաքյալներին և հոժարակամ նպաստել են հյուրատան կառուցմանը՝ մեկը շատ, մյուսը՝ քիչ, ըստ իրենց հնարավորության»:

Հիշում է հյուրատան կառուցմանը թե՛ նախկինում նպաստողներին, ովքեր արդեն վախճանվել են կամ գնացել իրենց բնակության վայրերը, և թե՛ նրանց, ովքեր այդ ժամանակ բնակվել են հյուրատանը: Կարելի է ենթադրել, որ այս հաստատությունը նորոգվել կամ վերակառուցվել է 1230-40-ական թվականներին, երբ Հայաստանից գաղթականության մի նոր ալիք է տարածվել դեպի տարբեր երկրներ:

Այստեղ մնացող քահանաներին անվանում է անբիծ և անարատ: Ապա հիշում է հյուրատանը ապրող 26 աշխարհական տղամարդկանց, այդ թվում և մի հացթուխի ու կոշկակարի, ճաշ եփողին և կերակրի համար քացախ տվողին: Կանանց և երեխաներին հիշում է հավաքաբար:

Ապա խաղաղություն է մաղթում Հայոց աշխարհին և ազատություն այլազգիների իշխանությունից[81]:

Բերված հիշատակարաններից երևում է, որ դրանց հեղինակները Հռոմում ապաստանել և Պողոս ու Պետրոս առաքյալների բարեխոսությանը դիմել են ոչ միայն իրենց հոգու փրկության, այլև Հայաստանի ազատագրման համար: Այն ավելի ցայտուն է արտահայտվել հատկապես Վանական վարդապետի և նրա ազգականը եղող Մարգարեի գրած հիշատակարաններում, ինչը պատահական չէր:

Պատմաբան Պ. Չոբանյանը ելնելով այս հիշատակարնների բնորոշումներից այն կարծիքն է հայտնում, որ Հռոմի հայոց հյուրատունը եղել է նաև կայանատեղին այն հայերի, ովքեր Հռոմ են եկել որոշակի առաքելությամբ՝ կապված Հայաստանի ազատագրման հետ: Այս համատեքստում նա հատուկ դեր է վերապահում 13-րդ դարի հայ եկեղեցական նշանավոր գործիչ և գիտնական Վանական վարդապետին հետևյալ պատճառով:

1240թ. փետրվարի 13-ին Հռոմի Գրիգոր 9-րդ Պապը Վրաստանի Ռուսուդան թագուհուն և նրա որդուն՝ Դավիթին պատասխան նամակ է գրում, որից տեղեկանում ենք, որ Վրաց թագավորը Պապի աջակցությունն է խնդրել Վրաստանը և Հայաստանը արտաքին վտանգից պաշտպանելու համար:

Վանական վարդապետը 1238թ. Թիֆլիս է գնացել, ապա 1240թ. նա Հռոմում է եղել, ուր ինչպես տեսանք մի ձեռագիր է գրել: Նույն թվականին նա Պապի նամակը վերցնելով բերել է Թիֆլիս, ապա գնացել Գանձասար՝ մասնակցելու վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու օծմանը[82]:

14-րդ դարում շարունակվում են ձեռագրեր գրվել Հռոմի հայոց հյուրատանը: Ինչպես, օրինակ, Տիմոթ գրչի 1310թ. գրած Ավետարանի հիշատակարանում ասվում է, որ այն գրվել է «հռչակավոր Հռոմ քաղաքում հայոց հյուրատանը, Պետրոս և Պողոս առաքյալների և Ս. Աստվածածնի և մեր [հայերի] Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հովանու ներքո»[83]:

14-րդ դարի հեղինակ Թուրինցի Անանունը գրում է, որ Հայոց հյուրատանը բացի տարբեր տեղերից եկող հայերից ապրել են նաև քահանաներ իրենց ընտանիքներով: Քահանաները Ս. Պատարագ են մատուցել, սպասավորել են ուխտավորներին և նրանց Ս. Հաղորդություն տվել: Նա նաև գրում է, որ քահանաները «ըստ հայկական ծեսի ունեին կանայք և որդիներ»[84]:

Հայկական մատուռը և հյուրատունը քանի որ մոտ էին Ս. Պետրոսի տաճարին, վերջինիս վերաշինության և հրապարակի ընդլայնման պատճառով շրջակա բոլոր հյուրատների և մատուռների հետ հայկականը ևս քանդվում է:

Աբգար Դպիրը երբ Միքայել Սեբաստացի կաթողիկոսի կոնդակով գալիս է Հռոմ, Պիոս IV Պապը Հռոմի Տիբերի թաղամասում հայերին է տալիս Ս. Լավրենտիոս եկեղեցին: Շինարարական վերակառուցումների պատճառով 1666թ. այս եկեղեցին ևս վերցվում է և տրվում է Ս. Մարիամ Եգիպտացու եկեղեցին Պիոս V (1566-1576թթ.) կողմից: Հայերին են տրվում նաև շրջակա տները որպես հյուրատուն[85]:

Ս. Մարիամ Եգիպտացու եկեղեցին հայերին տալու մասին Հովհաննես Տերզնցին Դավիթ պատրիարքին ուղղված իր թղթում գրում է. «Սուրբ Պապի կողմից մեր ազգին պարգևվել է Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցին»[86]: Այս եկեղեցու մասին Ալիշանը գրում է. «Սա մի ժամանակ հռոմեական աստվածներին նվիրված տաճար էր և հիմա մեկը հին քաղաքից մնացած շինություններից »[87]:

Մեսրոպ վրդ. Ուղուրլյանը Պիոս Դ Պապի հայերին տված եկեղեցու մասին գրում է. «Հռոմի հայ ժողովրդին քանդված եկեղեցիների փոխարեն շնորհեց Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցին: Այս եկեղեցին նշանավոր էր իր հնությամբ, որովհետև հեթանոսության ժամանակ կուռքերի տաճար և մեհյան էր»[88]:

Սուլթանշահը կարգված լինելով Հռոմի հայ տան՝ հայկական հյուրատան պատասխանատու, 1583թ. գրում է, որ շատ հայեր անօգնական վիճակում գալիս են Հռոմ և ինքը որքան կարողանում է նրանց օգնում է:

Ապա թվարկում է, թե ինչ բազմաբնույթ պատճառներով են թողնում հայրենի երկիրը և գալիս օգնություն խնդրելու: Մեկն ասում է, թե որդուս գերի են տարել և միջոց չունեմ, որ նրան փրկագնեմ: Մեկ ուրիշն ասում է, թե տունս ու տեղս խլեցին, և անտուն եմ մնացել: Մեկ այլը պարտքի տակ ընկած է գալիս, մյուսը աղքատ և առանց ունեցվածքի: Մեկն ասում է, թե ավազակները կողոպտեցին և տարան իմ ողջ ունեցվածքը, մեկ այլն ասում է, թե ծովում ջրասույզ եղան իմ բեռները: Նաև ասում են, թե եկեղեցի ենք ցանկանում կառուցել, սակայն միջոց չունենք և կամ էլ եկեղեցի ունենք, բայց եկեղեցական սպասք չունենք: Ապա գրում է, թե անչափ այլ պատճառներով ևս գալիս են նաև նրանք, ում բռնությամբ իրենց հավատից հանել են, այսինքն հավատափոխ են արել: Հռոմում բնակություն են խնդրում, նաև նրանք, ովքեր փախել են այլազգիների բռնություններից՝ հանգրվանելով այստեղ: Ասում է, թե նրանց բոլորին սիրով իր գիրկն է առնում այնպես, ինչպես հովիվը նորածին գառներին: Քանի որ չի կարողանում բոլորին օգնել և համապատասխան միջոցներ տրամադրելով հայրենիք ճանապարհել, նրանք սկսում են մուրացկանությամբ զբաղվել ընկած դռնեդուռ, իր իսկ բնորոշմամբ՝ «Հայերը ծավալվել են ողջ այս երկրում (Իտալիա) մի ծայրից մյուսը»[89]:

Սուլթանշահը, ով իրեն անվանում էր Բարդուղիմեոս Աբգար, 1620թ. մի Խորհրդատետր է (Missa Armea) ընդօրինակել «Մեծն Հռոմում, Հայոց տանը» (Grande Roma, casa armena)[90]:

Առաջին հայ ուղեգրողը, ով գրում է Հռոմի հայոց հյուրատան մասին Օգոստինոս Բաջենցին է: 1610-ական թվականներին լինելով Հռոմում, նա գրում է. «Այս քաղաքում ամեն ազգ առանձին հոգետուն ունի ու եկեղեցի: Հայոց եկեղեցին կոչվում է Սրբուհի Մարիամ Եգիպտացի: Այնտեղ է և սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի խորանը խիստ պայծառ»[91]:

Սիմեոն Լեհացու ծավալուն ուղեգրությունում մանրամասն նկարագրված են Եվրոպայում ու հատկապես Իտալիայում գործող հյուրատները:

Հռոմի ճանապարհին հայկական առաջին հոգետունը Լեհացին հիշում է Անքոնիայում [92]:

Հռոմի հայկական եկեղեցու և հյուրատան մասին Լեհացին գրում է. «Հայոց եկեղեցին քարից էր, մեծ և տասը քարե սենյակ ուներ ուխտավորների համար, նաև եպիսկոպոսների, քահանաների և այլ կրոնավորների պալատներ, ներքնակ, անկողին»[93]:

Լեհացու ժամանակ հյուրատան պատասխանատուն է հիշվել Աբգարի որդի Սուլթանշահը, ով քահանա էր ձեռնադրվել և ստացել Բարդուղիմեոս անունը [94]:

Այսպիսով, հյուրատունը սպասարկել է այնտեղ եկող ուխտավորներին և ունեցել է 12 աշխատող: Լեհացին, ինչպես ինքն է ասում, այստեղ մնացել է 7 ամիս:

Երևույթները լայն ընդգրկմամբ դիտարկող Լեհացին հայկական հյուրատունը ներկայացնում է Հռոմում գործող մյուս հյուրատների շարքում, որոնցից առանձնացնում է Պապական հյուրանոցը:

Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցին ունեցել է իր ձեռագրային հավաքածուն՝ թե՛ հյուրատանը գրված ձեռագրեր և թե՛ հյուրատանը նվիրված:

1673թ. գրված մի ձեռագրում ասվում է, որ այն պահվում է Հայոց Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցու հյուրատանը: Նույն ձեռագրի հիշատակարանից տեղեկանում ենք, որ այս եկեղեցում կատարվել է նաև քահանայի ձեռնադրություն հայ եպիսկոպոսի կողմից[95]:

1728թ. գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում ասվում է, որ «Մարիամ Եգիպտացին հայոց ազգի բնակարանն է (կեցության տեղը) Մեծն Հռոմում»[96]:

18-րդ դարում Հռոմում եղած հայկական եկեղեցիների և Հռոմի սրբավայրերին այցելության ծիսակարգի մի կարևոր սկզբնաղբյուր է Ս. Վլաս հայկական եկեղեցու ձեռագրատան հմր. 55 ձեռագիրը: Այն ներկայացնում է Հռոմ ուխտագնացությունների կարգը հոբելյանական անվանվող տարիներին: Թվարկվում են ուխտավորների կայանները: Որպես առաջին կայան նշվում է Ս. Մարիամ Եգիպտացի հայոց եկեղեցին: Ասվում է, որ այն ունեցել է Սրբուհի Մարիամի եղբայրակցությունը: Որպես ուխտագնացության հաջորդ կայան և հայկական երկրորդ եկեղեցի հիշվում է Ս. Խաչը: Այնուհետև հաջորդաբար հիշվում են հայկական երրորդ՝ Ս. Աննա և չորրորդ՝ Ս. Հակոբ Մծբնեցի եկեղեցիները:

Ձեռագիրը, ցավոք, անավարտ է: Կարելի է ենթադրել, որ շարունակությունը ևս կարևոր նյութեր կպարունակեր Հռոմում հայկական ուխտագնացությունների և հավերժական քաղաքում եղած հայկական սրբավայրերի մասին:

Ս. Մարիամ Եգիպտացի եկեղեցին ունեցել է նաև Հռոմի Հավատասփյուռի ժողովի (Propaganda Fide) կողմից հաստատված կանոնադրություն[97]:

Հռոմում և ողջ Իտալիայում հայկական դարավոր ներկայությունը 18-րդ դարի սկզբից աստիճանաբար կենտրոնացավ և մարմնավորվեց իր գործունեությունը այսօր ևս շարունակող Մխիթարյան միաբանության մեջ:

[1] 15-րդ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն երկրորդ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1958, էջ 403:

[2] «Բազմավեպ», Վենետիկ, 1865, էջ 218:

[3] Այս մասին տե՛ս Պատմութիւն վասն զօրանալոյն հայոց ազգին և թագաւորելոյն ի զարմից նոցա յերկիրն Հռոմայ, (Պատմութիւն հայոց ազգի զորանալու և հռոմեական երկրում նրա զարմից թագավորելու մասին), Երևանի Մատենադարան, ձեռ. հմ. 2270, թերթ 179բ-180ա (հայերեն), տե՛ս նաև Ագադրոն յանյաղթ փիլիսոփայի ասացեալ վասն ժամանակին որ յայտնելոց է սուրբ թագաւորին Կոստանդիանոսի և վասն ազգին Նետողաց, (Ագադրոն անհաղթ փիլիսոփայի կողմից ասացվածն այն ժամանակի մասին, որը հայտնվել էր Կոստանդիանոս սուրբ թագավորին և Նետողաց (նետողների՝ մոնղոլների) ազգի մասին) «Բազմավէպ», 1913, էջ 396-397:

[4] Դիոն Կասիոս, Հռոմեական պատմություն, աշխտ. Ս. Մ. Կրկաշարյանի, Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հտ. 9-րդ, Երևան, 1976, էջ 202-203:

[5] Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, աշխտ. Ա. Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1983, էջ 487, 489:

[6] Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն հայոց, աշխտ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1987, էջ 87:

[7] Եղիշե, Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին, աշխտ. Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 72:

[8] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, քննական բնագիրը Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի, աշխտ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1981, էջ 311,313:

[9] Ներսես Շնորհալի, Վիպասանութիւն, աշխտ. Մ. Մկրտչյանի, Երևան, 1981, էջ 80:

[10] Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1983, էջ 118:

[11] Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 40:

[12]Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմություն Աղվանից աշխարհի, աշխտ. Վ. Առաքելյանի, Երևան, 1969, էջ 10:

[13] Ռ. Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, Երևան, 1977, էջ 127:

[14] «Արմենիա», Մարսել, 1912, 29 մայիսի:

[15] Հ. Գ. Գալամքեարյան, 1513թ. տպագրված հայերեն գրքի պատմությունը, «Հանդես Ամսօրյա», 1913, էջ 716-717:

[16] Ռ. Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, էջ 158:

[17] Ռ. Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հտ. 1-ին, էջ 111:

[18] Հ. Ղ. Ալիշան, Հայ Վենետ, Վենետիկ, 1896, էջ 328:

[19] Հ. Ղ. Ալիշան, Աբգար դպիր Թոխաթցի, «Բազմավեպ», 1865, էջ 215:

[20] Ա. Վ. Պալճյան, Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան, էջ 152:

[21] Ա. Վ. Պալճյան, Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան, էջ 155:

[22] Հ. Գ. Գալամքեարյան, Աբգար Դպիր և տպագրուած Մաշտոցը, «Հանդես Ամսօրյա», 1912, էջ 387:

[23] Ռ. Գ. Զարպհանալյան, Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, էջ 43:

[24] Հ. Ղ. Ալիշան, Աբգար Դպիր Թոխաթցի, «Բազմավեպ», 1865, էջ 220:

[25] Տե՛ս Վ. Զարդարյան, «Յիշատակարան», հտ. Բ, Կ. Պոլիս, 1910, էջ 267:

[26] Ռ. Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, էջ 245:

[27] Տե՛ս De Rossi, Inscriptiones urbis Romae, հտ. Ա, էջ 155, հմր. 355:

[28] Տե՛ս Аревшатян С. С., Формирование философской науки в древней Армении (V-VI вв.), Ереван, 1973, стр. 25-27,(Փիլիսոփայական գիտության ձևավորումը Հին Հայաստանում (V-VIդդ.), ռուսերեն):

[29] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, էջ 264:

[30] Մեսրոպ վրդ. Ուղուրլյան, Պատմություն հայ գաղթականության և Լիվոռնո քաղաքում նրանց եկեղեցու կառուցման մասին, Վենետիկ, 1891, էջ 221-222:

[31] Նույն տեղում:

[32] L. B. Zekiyan, Le colonie Armene del Medio evo in Italia. E le Relazioni culturali Italo-Armene, Primo Simposio Internazionale di Arte Armena, San Lazzaro- Venezia, 1975, p. 833.

[33] Ս. Սիմեոնի մասին տե՛ս Մ. Չամչյան, Հայոց պատմություն, հտ. Բ, էջ 860-866, ինչպես նաև Ժ. Դեդեյան, Հայ վանականները և ուխտավորները Արևմտյան Եվրոպայում Xդարի վերջում և Xl դարի սկզբում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», Երևան, 1984, հմր. 3, էջ 23-25, Dedeyan G., Armenian Momks and Piligrims in Wester Europe at the End of the 10th and the Beginning of the 11th Centuries.

[34] Ս. Դավթի մասին տե՛ս Մ. Ավգերյան, Լիակատար վարք սրբոց, հտ. 12-րդ, Վենետիկ, 1813, էջ 126, ինչպես նաև Մարտիրոս եպիսկոպոս Երզնկացու ուղեգրությունը Իսպանիա, 1937, էջ 52, Ժ. Դեդեյան, Հայ վանականները և ուխտավորները Արևմտյան Եվրոպայում Xդարի վերջում և Xl դարի սկզբում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», Երևան, 1998, հմր. 3, էջ 25-26:

[35] Ղևոնդ Ալիշան, Հայկական պատմություններ, Վենետիկ, 1901, էջ 85 (հայերեն):

[36] Նույն տեղում:

[37] Isabelle Auger, The Transfer of Saint Peter՚s finger from Rome to Armenia, “Etchmiadzin”, January, 2002, p. 92-104, G. Ter-Vardanian, On the importance of studying Holy Relics, as well as Documents connected with them, “Etchmiadzin”, January, 2002, p. 89-91.

[38] Հայերեն բնագիրը տե՛ս Ղ. Ալիշան, Հայկական պատմություններ, էջ 295-299, չափածո տարբերակը՝ էջ 299-300: Եկեղեցական տոների պատմության առիթով գրված տարբերակը՝ Հայսմավուրք, Կ. Պոլիս, 1730, էջ 583-585, տե՛ս նաև Մաշտոցի անվան Մատենադարան (Երևան), ձեռգ. հմր. 1315, ԺԳ դ., թերթ՝ 2ա-5բ:

[39] Վ. Պետոյան, Սասունի ազգագրությունը, Երևան, 1965, էջ 33:

[40] Աշխարհացոյց Վարդան վարդապետի, աշխտ. Հ. Պերպերյանի, Փարիզ, 1960, էջ 43:

[41] Սիմեոն դպիր Լեհացի, Ուղեգրություն, աշխտ. Ն. Ակինյանի, Վիեննա, 1936, էջ 201:

[42] Ե. Լալայան, Զանգեզուր, «Ազգագրական հանդես», Գիրք Դ, Թիֆլիս, 1899, էջ 18 (հայերեն):

[43] Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, աշխտ. Վ. Առաքելյանի, Երևան, 1982, էջ 77-78:

[44] Գեորգ Աչիկի մասին տե՛ս Վարդան պատմիչ, Պատմություն, Վենետիկ, 1862, էջ 123, Մ. Չամչյան, Հայոց պատմություն, հտ. Գ, էջ 145-146, ինչպես նաև L. B. Zekiyan, Le colonie Armene del Medio evo in Italia. E le Relazioni culturali Italo-Armene, Primo Simposio Internazionale di Arte Armena, San Lazzaro- Venezia, 1975, p. 851.

[45] Տե՛ս Պ.Չոբանյան, Հռոմում գրված հայերեն ձեռագրերի հիշատակարնները (XIII դար), Հայաստանը և Քրիստոնյա Արևելքը (Armenia and Christian Orient), Երևան, 2000,էջ 127-132:

[46] Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարններ, ԺԳ դար, աշխտ. Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1984, էջ 305:

[47] ԺԴ դ. հայերեն ձեռագրերի հիշատականներ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 69:

[48] Նույն տեղում, էջ 504, տե՛ս նաև Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռգ. հմր. 5557, թերթ՝ 311 ա:

[49] 15-րդ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 621:

[50] Ղ. Ալիշան, Հայաստան-Վենետիկ առնչություններ, Վենետիկ, 1896, էջ 194:

[51] Մաշտոցի անվան Մատենադարան, (Երևան), ձեռգ. հմր. 3488, թերթ՝ 170ա-180ա: Գրաբար բնագիրը տե՛ս «Մարտիրոս եպիսկոպոս Երզնկացու ուղեգրությունը դեպի Իսպանիա», «Բազմավեպ», Վենետիկ, 1937, էջ 49-60, ինչպես նաև Վ. Հակոբյան, Մարտիրոս Երզնկացու ճանապարհորդական նոթերը, ՀՀ ԳԱԱ «Տեղեկագիր», 1957, հմր. 6, էջ 97-110:

[52] Relation d՚ un voyage fait en Europe et dans l՚ Ocean Atlantique, a la fin du quinzieme siecle, sous le regne de Charles VIII, par Martyr, eveque d՚ Arzendjan, dans la grande Armenie, ecrite, par lui-meme en francais par M. Sanint-Martin, “Journal Asiatique”, Paris, 1826, Decembre, p. 321: Սեն Մարտենի հրատարակության մասին տե՛ս A. Doloukhanian, Serie ‘’ Les Armenistes Europeens”, A.-J. Saint-Martin, Fondateur des Etudes Armeniennes en France,Erevan, 2014, 328 p.:

[53] “Journal Asiatique”, Paris, 1826, Decembre, p. 340:

[54] Ս. Հրեշտակապետաց դղյակը Հռոմի Ռիո դի Բուրգո թաղում:

[55] Նկատի ունի Վատիկանի բլուրը- Colle Vaticano:

[56] Մամերտյան բանտը- Foro Romano-ի մոտ:

[57] Tre fontane- Երեք աղբյուր:

[58] ,” Quo vadis, Domine “:

[59] Մարտիրոս եպիսկոպոս Երզնկացու ուղեգրությունը դեպի Իսպանիա, «Բազմավեպ», 1937, էջ 53:

[60] Ռ. Կյուլպենկյան, ԺԵ դարու ձեռագրի մը պատմությունը, «Բանբեր Մատենադարանի», հմր. 10, 1971, էջ 361-362:

[61] Ա. Հովհաննիսյան, Դրվագներ հայ քաղաքական մտքի պատմության, հտ. Բ, Երևան,1959, էջ 76-77:

[62] Ա. Հովհաննիսյան, Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հտ. Բ, էջ 74:

[63] Լ. Խաչիկյան, Սարգիս Աբեղայի «Ուղեգրությունը», «Պատմա-բանասիրական հանդես», Երևան, 1970, հմր. 3, էջ 126:

[64] Ա. Սարյան, ԺԷ դարի հայկական ուղեգրությունները, Երևան, 2000, էջ 75-76:

[65] Մաշտոցի անվան Մատենադարան (Երևան), ձեռգ. հմր. 9832, թերթ՝ 1ա-18բ:

[66] Լ. Խաչիկյան, Սարգիս Աբեղայի «Ուղեգրությունը», «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1970, հմր. 3, էջ 129:

[67] Նույն տեղում:

[68] Վ. Հակոբյան, Մարտիրոս Երզնկացու ճանապարհորդական նոթերը, «Տեղեկագիր», Երևան, 1957, հմր. 6, էջ 100-101:

[69] Գրիգոր Դարանաղցի, Ժամանակագրություն, Երուսաղեմ, 1915, էջ 594-595:

[70] Բնագիրը տե՛ս Ք. Պատկանյան, Օգոստինոս Բաջենցու ճանապարհորդությունը դեպի Եվրոպա, «Նշխարներ հայոց պատմության» գրքում, Ս. Պետերբուրգ, 1882թ.: Աշխարհաբար թարգմանությունը տե՛ս Ա. Մադոյան, Օգոստինոս Բաջենցու ուղեգրությունը, «Արաքս», 1996, հմր. 2, էջ 63-76:

[71] Սիմեոն դպիր Լեհացի, Ուղեգրություն, տարեգրություն և հիշատակարաններ, աշխտ. Ն. Ակինյանի, Վիեննա, 1936, էջ 77-177: Ժամանակակից հայերեն թարգմանությունը տե՛ս Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, թրգմ. Ա. Մադոյանի, Երևան, 1997, էջ 97-103:

[72] Մեսրոպ վարդապետ Ուղուրլյան, Պատմություն հայ գաղթականության և նրանց կողմից Լիվոռնո քաղաքի եկեղեցին կառուցելու մասին, Վենետիկ, 1891, էջ 221:

[73] Նույն տեղում, էջ 222:

[74] Ղևոնդ Ալիշան, Հայ Վենետիկ, էջ 199:

[75] Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դ., աշխտ. Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1984, էջ 155:

[76] Նույն տեղում, էջ 216-217:

[77] Նույն տեղում, էջ 218-219:

[78] Նույն տեղում, էջ 274-275:

[79] Նույն տեղում, էջ 224-225:

[80] Նույն տեղում, էջ 313-314:

[81] Նույն տեղում, էջ 368-372:

[82] Պ. Չոբանյան, Հռոմում գրված հայերեն ձեռագրերի հիշատակարնները (Xlll դար), Armenia and Christian Orient, Yerevan, 2000, p. 128-129.

[83] ԺԴ դ. հայերեն ձեռագրերի հիշատակարններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 69:

[84] Տե՛ս Լ. Զեքյան, Միջին դարերի Իտալիայի հայ գաղութները և հայ-իտալական մշակութային կապերը «Հայ գաղթաշխարհի պատմություն» գրքում, հտ. 3-րդ, Երևան, 2013, էջ 30:

[85] Մ. Չամչյան, Հայոց պատմություն, հտ. Գ, էջ 527:

[86] Հ. Ղ. Ալիշան, Հայապատում, մասն Բ, Վենետիկ, 1901, էջ 601:

[87] Նույն տեղում:

[88] Մեսրոպ վրդ. Ուղուրլյան, Պատմութիւն հայոց գաղթականութեան եւ շինութեան եկեղեցւոց նոցա ի Լիվոռնոյ քաղաքի, Վենետիկ, 1891, էջ 223:

[89] Նոր պարզաբանումներ Աբգար դպրի մասին, «Հանդես Ամսօրյա», 1906, էջ 322-323:

[90] Catalogo dei Manoscritti Armeni delle Biblioteche D՚ Italia, կազմեց Գ. Ուլոհոջյանը, Roma, 2010, p. 193.

[91] Ա. Մադոյան, Օգուստինոս Բաջենցու ուղեգրությունը,«Araxes»,1996, հմր. 2, էջ 73:

[92] Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, թրգմ. Ա. Մադոյանի, Երևան, 1997, էջ 57:

[93] Նույն տեղում, էջ 64:

[94] Նույն տեղում:

[95] Katalog der Armenischen Handschiften des Armenischen Hospizes zum HL. Blasius in Rom und des Pont. Leoniano Collegio Armeno, Roma, von P. Nerses Akinian, Wien 1961, p. 15.

[96] Նույն տեղում, էջ 32:

[97] Տե՛ս Մ. Կարապետյան, Հռոմի հայ գաղթօջախի պատմությունից, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1998, հմր.1-2, էջ 168: