Սաիդ Նաֆիսի (1896-1966):Պատմաբան, բանասեր, գրող Սաիդ Նաֆիսին 20–րդ դարի Իրանի գրականության նշանավոր ներկայացուցիչներից է։ Գրական հարուստ ժառանգությունից զատ (բանաստեղծություններ, նովելներ, պատմվածքներ, վեպեր) նա թողել է նաև գիտական ուսումնասիրություններ։ Նրա «Սեթարեգան-ե սիահ» («Սև աստղեր») և «Մահ-ե Նաղշաբ» («Նաղշաբյան լուսինը») նովելների ժողովածուները գեղարվեստական արձակի հայտնի նմուշներ են։ Ս․ Նաֆիսիի գրչին են պատկանում նաև «Նիմեռահ-ե բեհեշթ» («Դրախտի կես ճամփին») և «Աթաշհա-յե նեհոֆթե» («Թաքնված կրակներ») վեպերը։ «Խանե-յե փեդարի» («Հայրենի տուն») պատմվածքը գրողի առաջին գործերից է, որը նա գրել է 21 տարեկանում։
Սրանից մոտ 80 տարի առաջ Հերաթում Նասրոլլահ անունով մի մարդ էր ապրում։ 74-ամյա ծերունին ծագումով՝ Դեհխարղանից[1] էր և սերում էր հին իրանական մի տոհմից։ Ապրած կյանքի իրադարձությունները նրան Հերաթ էին բերել, որտեղ և բեռնակրություն էր անում։
Նասրոլլահն այն մարդկանցից էր, որը ոչնչի և որևէ մեկի հանդեպ կապվածություն չէր զգում։ Դեռ մանուկ հասակում որբացել և երբեք չէր ամուսնացել․ գուցե դա էր պատճառը, որ ընտանեկան ջերմությունն ու հոգատարությունն անիմաստ մի բան էր համարում։ Երբ փողոցում տեսնում էր, թե ինչպես է մայրը երեխային իր գիրկն առել և ջերմորեն համբուրում, շատ էր զարմանում և անգամ չէր կարողանում թաքցնել իր հակակրանքը։ Զարմանալի չէ․ չէ՞ որ Նասրոլլահը երբեք տուն չէր ունեցել և, ամեն գիշեր տարբեր վայրերում լուսացնելով, ինչպե՞ս կարող էր որևէ վայրի նկատմամբ կապվածություն զգալ կամ մի տեղը մյուսից ավելի լավը համարել։
Նասրոլլահը նման էր մի անհոգ փիլիսոփայի, որը ոչ ոքի հանդեպ ջերմություն չէր զգում, քանի որ ինքն էլ որևէ մեկից սեր ու հոգատարություն չէր տեսել։ Այդ պատճառով ծերունին հաճախ էր կրկնում, որ այս աշխարհում իրեն ոչինչ չի պահում, և եթե մի օր որոշվի, որ պետք է հեռանա այս աշխարհից, այն կթողնի մեծ սառնասրտությամբ և առանց ափսոսանքի։ Գուցե Նասրոլլահի այս համոզմունքներն էին պատճառը, որ որևէ մեկի հետ չէր շփվում և բարեկամանում։
Խորասանում կռիվներ սկսվեցին։ Սկզբնական փուլում իրանցիները կարողացան որոշ ժամանակ հաղթանակն իրենց կողմը պահել, սակայն նենգամիտների խարդախության հետևանքով շուտով ստիպված եղան Հերաթը և մի շարք այլ շրջաններ ևս հանձնել Անգլիային։
Լուրը վշտացրել էր բոլոր հերաթցիներին, և միայն Նասրոլլահն էր, որ չէր տխրել։ Քաղաքի բոլոր մեծահարուստները մեկը մյուսի հետևից իրենց հատուկ հայրենասիրությամբ հանդերձ թողեցին Հերաթը և բռնեցին Խորասանի ճամփան։ Ով, ինչ ուներ, վաճառում էր, թեկուզև չնչին գնով, որպեսզի կարողանար Մաշհադում կամ Իրանի այլ քաղաքներում տուն գնել։
Կարելի էր պատկերացնել, թե նման պայմաններում Նասրոլլահի գործերն ինչքան էին լավացել, և նրա օրական եկամուտներն ինչքան ավելացել։ Սակայն հերաթցիների արտագաղթը զարմանալի էր ծերունու համար։ Երեկոյան, երբ ավարտում էր աշխատանքը, Հերաթի սրճարաններում քննադատում էր համաքաղաքացիների վարքը և այն անխելքություն համարում։ Նրա համոզմամբ՝ մարդիկ, որոնք սին երազանքների պատճառով վաճառում են իրենց ունեցվածքը և կյանքի մայրամուտին ճամփորդության ուղին բռնում, պետք է, իսկապես որ, խելագար լինեն։ Մի՞թե ամեն տեղ էլ նույն հողը չէ, և Հերաթն ինչո՞վ է տարբերվում Մաշհադից։ Իսկ եթե գնում են, ինչո՞ւ են տխրում և գնալու համար զղջում։ Արդյո՞ք որևէ մեկը նրանց ստիպել է։ Եթե սիրում են իրենց տունը, ինչո՞ւ են այն լքում։
Ինչքան էլ ծանոթ ու անծանոթ հերաթցիները փորձում էին Նասրոլլահին հասկացնել, որ նա, ով սիրում է իր հայրենիքն ու ծննդավայրը, դժվարությամբ է բաժանվում նրանից, ծերունին չէր ընդունում և իր կարծիքին էր մնում։
Մի օր Հերաթի կառավարիչներից մեկը Նասրոլլահին իր մոտ է կանչում և ասում․
– Նասրոլլա՛հ, արդեն ծերացել ես և աշխատելու ուժ էլ չունես։ Ես ուզում եմ գնալ այստեղից։ Քաղաքից դուրս մի այգի ունեմ։ Քանի որ շատերն իրենց տունը վաճառել և հեռացել են, գնորդ էլ արդեն չկա։ Ուզում եմ այգին քեզ հանձնել, մինչև կտեսնենք՝ ինչ է մեզ սպասում։ Դու այգին խնամիր, որը քո համար նաև ապրուստի միջոց կդառնա, և ստիպված չես լինի մինչև կյանքի վերջ տանջվել։
Նասրոլլահի համար այդ առաջարկը երկնային պարգև էր։ Նա ինքն էլ արդեն սկսել էր զգալ ծերության ծանրությունը և Աստծուց նման պարգև էր խնդրում։ Համաձայվեց, վերցրեց իրերը և բռնեց այգու ճամփան։
Այստեղ էլ Նասրոլլահը սովորության համաձայն շուտ էր արթնանում։ Իր ամբողջ ժամանակն անցկացնում էր այգու ծաղիկները և ծառերը խնամելով։ Երբ գործից հոգնում էր, նստում էր այգու մեջտեղով հոսող առվակի կողքին և մտքերով տարվում։ Սկսել էր արդեն նոր բաներ տեսնել։ Մի օր զարմանքով նկատեց, որ ջրի հատակում գտնվող մանր քարերն իրենց համար կարծես տուն են սարքել և շարունակ դիմադրում են ջրի ճնշմանը։ Ջուրն ասես ուզում է ուժով նրանց դուրս բերել իրենց տնից, սակայն նրանք չեն նահանջում, պայքարում են։ Ի վերջո, ջրին հաջողվում է նրանց տեղից շարժել, ներև քշել, բայց թշնամու ճանկերում անգամ մանր քարերը ջանում են նորից իրար շուրջ հավաքվել․ նրանք ասես կարոտով ետ են նայում, իրենց տունը փնտրում։
Անգլիացիները շուտով գրավեցին նաև Հերաթը։ Քաղաքը լքած մարդկանց ունեցվածքը, այդ թվում նաև կառավարչի այգին հայտնվեց նվաճողների ձեռքում։ Նասրոլլահը ստիպված էր հեռանալ այգուց, քանի որ այն այլևս դեհխարղանցի ծերունու պահպանության կարիքը չուներ։
Թեև Նասրոլլահն այգուց հեռացավ, սակայն ամեն օր գալիս էր այգու մոտ և դռան անցքից կարոտով ներս նայում։ Անհոգ, անտուն ու անտոհմ Նասրոլլահի սիրտն այգուց չէր կտրվում։ Ամբողջ ժամանակ աչքի առջև այգու ծառերի ու ծաղիկների տեսարանն էր․ ակամայից սկսում էր նոր տերերին անիծել, երբեմն էլ լուռ լալիս էր։
Օրվա հացը վաստակելու համար սկսել էր նորից բեռնակրություն անել, սակայն այդ գործն արդեն նրա համար նախկինը չէր։ Այն անհոգ Նասրոլլահը, որը ոչ ոքի բարեկամությունը կամ թշնամությունը սրտին մոտ չէր ընդունում, ամեն անգամ քաղաքի նոր տերերի բեռներն ուսին առնելիս զայրույթով ու ոխով էր լցվում։ Հաճախ էր լինում, որ ճանապարհին ինչ-որ բան նրան ակամայից դրդում էր, որ բեռը գետնին դնի։ Երբեմն անգամ մտածում էր կոտրել դրանք։ Նասրոլլահի թշնամությունը ուղեբեռի տերերի հետ, որոնք նրան բաժանել էին իր սիրելի այգուց։
Մի օր, երբ հերթական բեռն էր տեղափոխում, նորից հիշեց այգին, նրա մեջտեղով հոսող առվակը և ջրի ճանկերում հայտնված մանր քարերը։ Հիշեց, թե ինչպես էին քարերը պայքարում ջրի ճնշման դեմ և չէին հանձնվում։
Հաջորդ օրն արդեն ոչ ոք այլևս Նասրոլլահին Հերաթում չտեսավ։ Որոշ ժամանակ անց նրանք, որոնք Դեհխարղանում ժամանակին տեսել էին Նասրոլլահի երիտասարդությունը, նկատեցին մի անծանոթ, խեղճացած ծերունու, որը, փոշոտ ուսապարկը ձեռնափայտին կապած, փնտրում էր Նասրոլլահի հոր՝ Ռաջաբալիի տունը։
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Աստղիկ Գեղամյանի
[1] Դեհխարղանը Իրանի Արևելյան Ատրպատական նահանգի շրջաններից է, որն այսօր կրում է Ազարշահր անունը։
