Գերմաներենից թարգմանեց Հակոբ Մովսեսը
Հարցը, կարելի է կարծել, հեշտ պատասխան է ենթադրում: Քանզի մենք պատասխանը գտնում ենք հենց իր` Նիցշեի մոտ` պարզորոշ արտահայտված և անգամ ցրիվով տպագրված դրույթներում: Դրանք մենք գտնում ենք Նիցշեի այն երկում, որն էլ Զրադաշտի կերպարն է ներկայացնում: Գիրքը բաղկացած է չորս մասից, հղացվել է 1883-ից մինչև 1885 թթ. և կրում է «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» վերնագիրը:
Նիցշեն այս գիրքը ուղեկցել է մի ենթավերնագրով: Այն ազդարարում է. «Գիրք ամենքի և ոչ ոքի համար»: «Ամենքի» – սա, անշուշտ, չի նշանակում` ամեն մեկի, իբրև ուզածդ ոքի: «Ամենքի» – սա նկատի ունի. յուրաքանչյուր մարդու` իբրև մարդու, յուրաքանչյուրին մասնավորապես և այնքանով, որքանով նա իր էությամբ արժանի է հիշատակության:
«… և ոչ ոքի»,- սա ասում է. չորս կողմը լցված հետաքրքրասեր պարապ-սարապներից ոչ մեկի համար, ովքեր այս գրքի սոսկ առանձին հատվածներով և անսովոր ասույթներով են արբենում և կուրորեն խարխափում են նրա կիսով երգող, կիսով աղաղակող, կիսով դատողական, կիսով փոթորկահույզ, հաճախ վսեմական, մերթընդմերթ տափակ լեզվի մեջ` փոխանակ ոտք դնեն մտքի ճանապարհին, որը այստեղ իր խոսքն է փնտրում:
«Այսպես խոսեց Զրադաշտը: Գիրք ամենքի և ոչ ոքի համար»: Ստեղծագործության այս ենթավերնագիրը ի՜նչ ահավոր ճիշտ դուրս եկավ իր լույս տեսնելուց ի վեր յոթանասուն տարիների ընթացքում,- սակայն ճիշտ հակառակ իմաստով: Այն դարձել է գիրք ամեն մեկի համար, և ցայժմ ոչ մի մտածող չի հայտնվել, ով աճած լինի այս գրքի հիմնական մտքի համար և կարողանա չափել, թե նրա ծագումը ի՞նչ ընդգրկումեր կարող է ունենալ: Ո՞վ է Զրադաշտը: Եթե մենք ուշադրությամբ ենք կարդում ստեղծագործության հիմնական վերնագիրը, մի նշան ենք նշմարում. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»: Զրադաշտը խոսում է: Նա խոսող է: Ի՞նչ տեսակի: Ժողովրդական հռետո՞ր կամ ընդամենը քարոզի՞չ: Ո’չ: Խոսնակ (der Sprecher) Զրադաշտը «հավատարմատար» է (Fursprecher»)1: Մեզ այս անվան մեջ գերմաներենի մի շատ հին բառ է հանդիպում և այն էլ` բազմանշանակ: «Fur»-ը (համար) իրականում նշանակում է «vor» (առջև): «Furtuch»-ը (ֆարտուկ) այսօր էլ դեռ ալեմաներենում գոգնոցի գործածական անվանումն է: «Fursprecher»-ը խոսում է ինչ-որ մեկի առջև և խոսք է ասում: Սակայն «fur» միաժամանակ նշանակում է` ի նպաստ և ի արդարացում: Հավատարմատարը ի վերջո նա է, ով մեկնում և բացատրում է այն, ինչի մասին և ինչի համար նա խոսում է:
Զրադաշտը հավատարմատար է այս եռակի իմաստով: Բայց նա ի՞նչ է ասում: Ի նպաստ ո՞ւմ է նա խոսում: Նա ի՞նչ է փորձում շարադրել: Զրադաշտը սոսկ ինչ-որ հավատարմատա՞ր է ինչ-որ բանի համար, թե՞ նա հավատարմատարն է այն մի բանի, ինչը նախ և առաջ և մշտապես դիմում է մարդուն:
«Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի երրորդ մասի վերջերում կա մի գլուխ, որը վերնագրված է «der Genesende»` «Առողջացողը»: Դա’ է Զրադաշտը: Բայց ի՞նչ է նշանակում «առողջացողը»: «Genesen»` «առողջացում»-ը նույն բառն է, ինչ հունարեն nevomai, novsto”: Վերջինս նշանակում է. տուն, հայրենիք դառնալ:- Կարոտախտը տան կարոտն է, տան թախիծը: «Առողջացողը» նա է, ով հավաք- վում է տուն դառնալու համար, ասել է թե` իր սահմանվածություն մտնելու համար: Առողջացողը ինքն իրեն տանող ճանապարհին է, այնպես որ նա իր մասին կարողանա ասել, թե ով է ինքը: Հիշյալ հատվածում առողջացողն ասում է. «Ես` Զրադաշտս, հավատարմատարը կյանքի, հավատարմատարը տառապանքի, հավատարմատարը շրջանի»…
Զրադաշտը խոսում է ի նպաստ կյանքի, տառապանքի, շրջանի, և նա դա է հայտարարում: Այս երեքը` «կյանք-տառապանք-շրջան», պատկանում են միմյանց, նույնն են: Եթե մենք կարողանանք այս եռակիությունը իբրև մի բան և նույնը ճիշտ մտածել, ապա ի վիճակի կլինենք կռահել, թե ում հավատարմատարն է Զրադաշտը և ինքն իբրև այդ հավատարմատարը` ով կարող է լինել: Ճիշտ է, մենք այժմ կարող ենք կոպիտ մի բացատրությամբ միջամուխ լինել և անառարկելի ճշտությամբ ասել. «կյանք» Նիցշեի լեզվով նշանակում է` առ իշխանություն կամքը` իբրև հիմնական գիծը ողջ գոյավորի և ո’չ միայն մարդկանց: Թե ինչ է նշանակում «տառապանք»` Նիցշեն ասում է հետևյալ բառերով. «Ամենայն ինչ, որ տառապում է, ուզում է ապրել», ասել է թե` այն ամենը, ինչ կամք առ իշխանության կերպով է: Սա նշանակում է. «Կերպավորող ուժերը բախվում են իրար»: «Շրջանը»` օղակի նշանն է, որի ձգտումը հետ է ձգվում ինքն իր մեջ և այդպես մշտապես հասնում է վերադարձող նույնին:
Ըստ այսմ Զրադաշտը ներկայանում է իբրև այն բանի հավատարմատարը, որ ողջ գոյավորը առ իշխանություն կամք է, որը իբրև արարող, իբրև բախվող կամք` տառապում է և այդպես ինքն իրեն է կամենում նույնի հավերժական վերադարձով:
Այս ցուցումով մենք Զրադաշտի էությունը հանգեցրեցինք ինչ-որ սահմանման, ինչպես դպրոցականորեն են ասում: Մենք կարող ենք այս սահմանումը արձանագրել, դաջել մեր հիշողության մեջ և առիթի դեպքում առաջ քաշել: Մենք անգամ կարող ենք այս առաջադրված սահմանումը հաստատել այն դրույթներով, որոնք Նիցշեի ստեղծագործության մեջ, ցրիվով ընդգծված, ասում են, թե ով է Զրադաշտը:
Արդեն հիշատակված «Առողջացողը» հատվածում մենք կարդում ենք. «Դ ո ւ (այն է` Զրադաշտը) ո ւ ս ո ւ ց ի՜ չ ն ե ս հ ա վ ե ր ժ ա կ ա ն վ ե ր ա դ ա ր ձ ի»…
Իսկ ողջ գրքի առաջաբանում գրված է. «Ե ս (այն է` Զրադաշտը) ձ ե զ գ ե ր մ ա ր դ ն ե մ ո ւ ս ո ւ ց ա ն ո ւ մ»:
Ըստ այս նախադասությունների` Զրադաշտը, հավատարմատարը, «ուսուցիչ» է: Նա ակնհայտորեն երկու բան է սովորեցնում. նույնի հավերժական վերադարձը և գերմարդը: Բայց նախ և առաջ չնկատելու է տրվում, որ այս երկուսը, ինչը նա սովորեցնում է, պատկանում են միմյանց, չնկատելու է տրվում, թե դրանք ինչպես են միմյանց պատկանում: Սակայն անգամ եթե այդ կապը պարզվի, էլի հարցական կմա` մենք հավատարմատարի՞ն ենք լսում, թե՞ սովորում ենք այդ ուսուցչից: Առանց այդ լսելու և սովորելու մենք բնավ չենք իմանա, թե ով է Զրադաշտը: Ուրեմն, բավական չէ միայն նախադասությունները համադրել, որոնցից հետևում է, թե հավատարմատարն ու ուսուցիչը իր մասին ինչ է ասում: Մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք նրա վրա, թե նա ի ն չ պ ե ս է դա ասում, ի’նչ առիթով և ի’նչ մտադրությամբ: Վճռորոշ խոսքը` «Դու ուսուցիչն ես հավերժական վերադարձի», Զրադաշտը իրենից ելնելով ինքն իր մասին չի ասում: Դա նրան ասում են նրա կենդանիները: Նրանք անվանվում են ստեղծագործության նախաբանի հենց սկզբում և ավելի պարզորոշ` նրա ավարտին: Այստեղ ասվում է. «… երբ արևը կանգնած էր կեսօրին:- Այդժամ նա (Զրադաշտը) հարցական նայեց վերև – քանզի իր վերևում զիլ կանչը լսեց մի թևավորի: Եվ ի՜նչ: Մի արծիվ էր լայնատարած պտույտներով ճախրում օդում, և մի օձ էր կախված նրանից, ոչ ավարի նման, այլ հանց քույր,- քանզի օղակ-օղակ փաթաթված էր նրա վզի շուրջը»: Մենք այս վզի շուրջը խորհրդավոր փաթաթվելու մեջ արդեն կռահում ենք, թե արծվի պտույտներով և օձի փաթաթվելով ինչպես են շրջան և օղակ անխոս փակվում: Այսպես փայլում է մատանին, որը anulus aeternitatis է կոչվում. կնքամատանին և տարին հավերժության: Երկու կենդանիների վրա հայացք գցելիս պարզվում է, թե նրանք իրենք, պտտվելով և օղակվելով, ինչին են պատկանում: Քանզի նրանք ամենևին էլ նախ պտույտ և օղակ չեն կատարում, այլ հոդվում են դրա մեջ` այդպես իրենց էությունը ձեռք բերելու համար: Երկու կենդանիների վրա հայացք գցելիս հայտնվում է այն, ինչը հարցականորեն վերև նայող Զրադաշտին է վերաբերում: Դրա համար տեքստը շարունակում է. «Իմ կենդանիներն են դրանք,- ասաց Զրադաշտը, և նրա սիրտը խայտաց: Ամենահպարտ կենդանին ներքո արեգական և ամենախելոք կենդանին ներքո արեգական,- նրանք ելել են հետախուզման: Նրանք ոզում են իմանալ` Զրադաշտը դեռ ապրո՞ւմ է: Արդարև, ես ապրո՞ւմ եմ դեռ»: Զրադաշտի հարցը իր կշիռը պահպանում է միայն այն ժամանակ, երբ մենք «կյանք» անորոշ բառը հասկանում ենք «կամք առ իշխանություն» իմաստով: Զրադաշտը հարցնում է. իմ կամքը համապատասխանո՞ւմ է այն կամքին, որը, իբրև կամք առ իշխանություն, գոյավորի ամբողջությանն է թափանցելով տիրում: Նրա կենդանիները քննում են Զրադաշտի էությունը: Նա ինքն իրեն հարց է տալիս, թե ինքը դեռ, ասել է թե` արդեն նա՞ է, ով իրականում կա: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի հետմահու գրառումներից մեկում ասված է. «Ես ժամանակ ունե՞մ ս պ ա ս ե լ ո ւ իմ կենդանիներին: Եթե դրանք ի մ կենդանիներն են, ապա կարող են ինձ գտնել: Զրադաշտի լռությունը»: Այսպես, նրա կենդանիները վերոհիշյալ տեղում` «Առողջացողը» հատվածում, նրան ասում են հետևյալը, ինչը մենք չպետք է անտեսենք ցրիվով տպագրված նախադասության մեջ: Նրանք ասում են. «Զի քո կենդանիները լավ գիտեն, օ, Զրադաշտ, թե ո’վ ես դու ո’վ պիտի դառնաս. տե’ս, դու ուսուցիչն ես հավերժական վերադարձի,- այժմ սա’ է քո ճակատագիրը»:
Այսպիսով պարզվում է. Զրադաշտը պետք է նախ և առաջ դ ա ռ ն ա նա, ով է’: Զրադաշտը վախենում է նման կայացումից: Վախը ձգվում է ողջ ստեղծագործության միջով, որը պատկերում է նրան: Այդ վախն է որոշում ոճը, ողջ ստեղծագործության ձգվող և գնալով ավելի ծորուն ընթացքը: Այդ վախը խեղդում է Զրադաշտի ողջ ինքնավստահությունը և ինքնապաստանությունը արդեն նրա ուղու սկզբում: Ով հաճախ հավակնոտ հնչող և հաճախ էլ սոսկ աղմկելով շարժվող բոլոր ճառերից նախ և առաջ այդ վախը չի լսել և մշտապես չի լսում, նա չի կարող իմանալ, թե ով է Զրադաշտը:
Քանի որ Զրադաշտը դեռ պետք է հավերժական վերադարձի ուսուցիչը դառնա, ապա նա չի կարող անմիջապես սկսել այդ ուսմունքով: Այդ պատճառով էլ նրա ուղու սկզբին մի այլ բառ է ընկած. «Ե ս ձ ե զ գ ե ր մ ա ր դ ն ե մ ո ւ ս ո ւ ց ա ն ո ւ մ»:
«Գերմարդ» բառի առկայությամբ մենք, անշուշտ, նախապես պետք է հեռու պահենք ողջ կեղծ և շփոթության մատնող տոները, որոնք հնչում են սովորական կարծիքի համար: «Գերմարդ» անվամբ Նիցշեն հենց սոսկ սովորական չափերը գերազանցող` մինչայժմյան մարդուն չէ, որ անվանում է: Նա ոչ էլ նկատի ունի մարդու մի տեսակ, ով դեն է նետում հումանիզմը և մերկ կամայականությունն ու տիտանական մոլեգնությունն է կանոն դարձնում: Գերմարդը ավելի շուտ, եթե բառը լրիվ բառացիորեն վերցնենք, այն մարդն է, ով բարձրանում է մինչայժմյան մարդու վրա, միայն ու միայն որպեսզի մինչայժմյան մարդուն նախ և առաջ նրա դեռ բացակայող էության մեջ մտցնի և այն ամուր դնի այնտեղ: «Զրադաշտի» հետմահու մի գրառումն ասում է. «Զրադաշտը չի ուզում մարդու անցյալից ոչինչ կ ո ր ց- ն ե լ, ամեն ինչ համաձուլվածքի մեջ նետել»: Բայց որտեղի՞ց է ծագում գերմարդու կոչը: Ինչո՞ւ այլևս չի բավարարում մինչայժմյան մարդը: Որովհետև Նիցշեն ճանաչել է պատմական պահը, երբ մարդը պատրաստվում է երկրի վրա ամբողջությամբ տիրապետության անցնել: Նիցշեն առաջին մտածողն է, ով հայացք նետելով առաջին անգամ ծագող համաշխարհային պատմության վրա` դնում է վճռական հարցը և այն խորհրդածման է ենթարկում իր ողջ մետաֆիզիկական հեռահարությամբ: Հարցը ազդարարում է. մարդն իբրև մարդ իր մինչայժմյան էությամբ պատրա՞ստ է երկրի վրա տիրապետությունը ստանձնելուն: Եթե ոչ, ապա մինչայժմյան մարդու հետ ի՞նչ պետք է լինի, որ նա երկիրը իրեն «ենթակա» դարձնի և այդպես հին ուխտի խոսքը իրագործի: Մինչայժմյան մարդը չպե՞տք է ինքն իրենից վ ե ր բարձրանա, որպեսզի կարողանա համապատասխանել այդ կոչումին: Եթե այդպես է, ապա ճիշտ մտածված «գեր-մարդը» բնավ չի կարող անսանձ, այլասերված և դատարկության մեջ տապալող ցնորամտության արդյունք լինել: Նրա տեսակը, սակայն, նույնքան քիչ կգտնես պատմականորեն` ժամանակակից դարաշրջանը վերլուծության ենթարկելով: Այդ պատճառով էլ մենք չենք կարող գերմարդու էութենական կերպարը փնտրել այն կերպարների մեջ, ովքեր, իբրև մակերեսային և խեղաթյուր մեկնաբանված կամք առ իշխանության գլխավոր դերակատարներ, խցկվել են դրա կազմակերպչական տարբեր ձևերի վերնախավի մեջ: Մենք, անշուշտ, մի բան պետք է իսկույն նկատենք. այդ միտքը, որը ուսուցչի կերպարն է նախապատրաստում, որը գեր-մարդն է սովորեցնում, վերաբերում է մեզ, վերաբերում է Եվրոպային, վերաբերում է ողջ երկրին, ո’չ միայն դեռ այսօր, այլև նախ և առաջ վաղը: Դա այդպես է` միանգամայն անկախ նրանից` մենք այդ մտքին այո՞ ենք ասում, թե՞ պայքարում ենք դրա դեմ, այն շրջանցո՞ւմ ենք, թե՞ կեղծ տոներով ընդօրինակում: Յուրաքանչյուր էական միտք անձեռնմխելիորեն անցնում է բոլոր կողմնակիցների և հակառակորդների միջով:
Ուրեմն հարկ է, որ մենք նախ ուսուցչից սովորենք սովորել, իսկ դա թեկուզ այն լինի, որ մենք հարց տանք նրա մասին: Միայն այդպես մենք մի օր կիմանանք, թե ով է Նիցշեի Զրադաշտը, կամ էլ երբեք չենք իմանա: Անշուշտ, մնում է մտածել, թե Նիցշեի մտքի մասին հարց տալը կարո՞ղ է դրա իսկ շարունակությունը լինել, թե՞ այն մի քայլ հետ է լինելու:
Մնում է նախ և առաջ մտածել, թե այդ «հետ»-ը սոսկ պատմականորեն հաստատելի անցյա՞լ նկատի ունի, որը կարող է վերարծարծվել (օրինակ, Գյոթեի աշխարհը), թե՞ «հետ»-ը ցույց է տալիս մի եղած, ինչի սկիզբը դեռևս սպասում է մի հիշատակման, որպեսզի դառնա մի սկիզբ, ինչը լուսաբացն է ծագեցնում:
Սակայն այժմ մենք սահմանափակվում ենք նրանով, որ փոքր-ինչ և նախնականորեն ծանոթանում ենք Զրադաշտին: Դա, ըստ էության, տեղի կունենա այն ժամանակ, երբ մենք կփորձենք համաքայլ գնալ առաջին քայլերի հետ ուսուցչի, որը նա է: Նա սովորեցնում է ցույց տալով: Նա նախապես նայում է գերմարդու էության մեջ և այն տեսանելի կերպարի է հասցնում: Զրադաշտը միայն ուսուցիչն է, սակայն դեռ ոչ ինքը` գերմարդը: Եվ մյուս կողմից` Նիցշեն Զրադաշտը չէ, այլ հարցնողը, ով փորձում է մտածման են- թարկել Զրադաշտի էությունը:
Գերմարդը գերազանցում է մինչայժմյան և այսօրվա մարդու տեսակը և այդպիսով անցում (Ubergang) է, կամուրջ: Որպեսզի մենք սովորելով կարողանանք հետևել գերմարդուն սովորեցնող ուսուցչին` կերպարի մեջ մնալու համար պետք է հասնենք կամրջին: Անցումը մենք շատ թե քիչ լրիվ կմտածենք այն ժամանակ, երբ ուշադրության առնենք երեք բան.
1. Այն, որտեղից անցնողը հեռանում է:
2. Ինքը` անցումը:
3. Այն, դեպի ուր անցնողը անցնում է:
Մենք,- և նախ և առաջ անցնողը, իսկ նրանից էլ առաջ` ուսուցիչը, ով պետք է այն ցույց տա,- այս վերջինը պետք է նկատի ունենանք: Եթե բացակայում է հայացքը առաջ «դեպի ուր»-ի մեջ, այդժամ անցումը մնում է անղեկ և այն, որտեղից պետք է հեռանա անցնողը, մնում է անորոշ: Բայց մյուս կողմից այն, դեպի ուր կանչված է անցնողը, լրիվ լույսով երևում է միայն այնժամ, երբ նա արդեն անցել է այնտեղ: Անցնողի համար, առավել ևս նրա, ով իբրև ուսուցիչ պետք է անցումը ցույց տա, իր` Զրադաշտի համար, «դեպի ուր»-ը մշտապես մնում է ինչ-որ հեռվում: Հեռուն մնում է: Քանի որ այն մնում է` մնում է ինչ-որ մոտի մեջ, ասել է թե` այն մոտի, որը հեռուն իբրև հեռու է պահպանում` մտածելով հեռվի և նրան հասնելու մասին: Հիշվող մոտը այն է, ինչը մեր լեզուն անվանում է կարոտը (die Sehnsucht): Մենք սխալմամբ die Sucht3 (ախտը) կապում ենք «suchen»-ի (որոնել) և «հակված լինելու» հետ: Սակայն «Sucht» հին բառը (Gelbsucht, Schwindsucht) նշանակում է հիվանդություն, տառապանք, ցավ:
Կարոտը հեռվի մոտիկության ցավն է: Դեպի ուր գնում է անցնողը` դրան էլ պատկանում է նրա կարոտը: Անցնողը և արդեն նա, ով ուղղորդում է նրան, ուսուցիչը, ինչպես մենք արդեն լսեցինք, իր սեփական էության մեջ տունդարձի ճանապարհին է: Նա առողջացողն է: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի երրորդ մասում «Առողջացողը» վերնագրյալ հատվածին անմիջապես հետևում է այն հատվածը, որը կրում է «Վասն մեծ կարոտի» վերնագիրը: Այդ հատվածով, երրորդ մասի վերջից երրորդով, ողջ «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» ստեղծագործությունը հասնում է իր գագաթնակետին: Հետմահու մի ուրվագծման մեջ Նիցշեն նկատում է. «Ա ս տ վ ա ծ ա յ ի ն մի տառապանք է 3-րդ Զրադաշտի բովանդակությունը»: «Վասն մեծ կարոտի» հատվածում Զրադաշտը խոսում է իր հոգու հետ: Պլատոնի ուսմունքի համաձայն, որը արևմտյան մետաֆիզիկայի համար չափորոշիչ է դարձել, հոգու` ինքն իր հետ ինքնազրույցի մեջ է ընկած մտածողության էությունը: Այն lovgo”, o}n aujth; pro;” aujth;n hJ yuch; diexevrcetai peri; w|n a]n skoph/`-ն4 է, ասացող ինքնակուտակումը, ինչով հոգին ինքը անցնում է ինքն իրեն տանող ճանապարհին, նրա’ միջավայրում, ինչը նա ամեն անգամ նկատում է: («Թեետետոս», 189 e. հմմտ. «Սոփեստ» 263 e): Ինքն իր հոգու հետ զրույցում Զրադաշտը մտածում է իր «ամենաանդնդախոր միտքը» (Առողջացողը, հ 1. հմմտ. 3-րդ, Վասն ուրվականի և առեղծվածի, հ 2): «Վասն մեծ կարոտի» հատվածը սկսվում է հետևյալ բառերով. «Օ, իմ հոգի, ես քեզ սովորեցրի այնպես ասել «Այսօր»», ինչպես «Առաջ» ու «Երբևէ» և ամենայն Այստեղի, Այդտեղի և Այնտեղի վրայով քո շուրջպարը քաշել»: Երեք բառերը` «Այսօր», «Առաջ», «Երբևէ», գրված են մեծատառով և դրված են չակերտների մեջ: Նրանք անվանում են ժամանակի հիմնական գծերը: Եղանակը, որով Զրադաշտը արտասանում է դրանք, ակնարկում է այն, ինչը Զրադաշտն ինքը պետք է այսուհետև իր էության հիմքից ասի իրեն: Եվ ի՞նչ է դա: Որ «Առաջ»-ն ու «Երբևէ»-ն, անցյալն ու ապագան կա’ն, ինչպես «Այսօր»-ը: Իսկ Այսօրը կա, ինչպես անցյալը և գալիքը: Ժամանակի բոլոր երեք փուլերը հանգում են նույնին` իբրև նույնը մի միակ ներկայի մեջ, մի մշտական Այժմի մեջ: Մետաֆիզիկան մշտական Այժմը կոչում է` հավերժություն: Նիցշեն նույնպես ժամանակի երեք փուլերը մտածում է հավերժությունից, իբրև մի մշտական Այժմ: Սակայն մշտականը նրա համար չի հանգչում ինչ-որ կանգի մեջ, այլ` նույնի հավերժական վերադարձի: Զրադաշտը, երբ նա իր հոգին այս ասացմանն է սովորեցնում, նույնի հավերժական վերադարձի ուսուցիչն է: Այն հրճվալի-ցավագին կյանքի անհատնում լիությունն է: Այստեղից էլ` նույնի հավերժական վերադարձի ուսուցչի «մեծ կարոտը»: Դրա համար էլ նույն հատվածում «մեծ կարոտը» նաև կոչվում է «գեր-լիության կարոտը»: «Մեծ կարոտը» մեծավ մասամբ ապրում է նրանով, որտեղից այն միակ սփոփանքը, ասել է թե` վստահությունն է քաղում: «Սփոփանք» (Trost) (ավելացրած` trauen-վստահել, zutrauen-հավատալ) հին բառի փոխարեն մեր լեզվում մտել է «հույս» (Hoffnung) բառը: «Մեծ կարոտը» իր կողմից ոգեշնչված Զրադաշտին լարում և հորդորում է նրա «մեծագույն հույսին»: Սակայն ի՞նչն է արդարացնում և նրան տանում դրան: Ո՞րն է այն կամուրջը, որը նրան անցնել է տալիս դեպի գերմարդը և նրան այդ անցմամբ հեռացնել է տալիս մինչայժմյան մարդուց, այնպես որ նա նրանից կարողանա պոկվել: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» երկի յուրատեսակ կառույցի մեջ է ընկած այն, ինչը անցնողին պետք է ցույց տա անցումը, այնպես որ հենց նոր բարձրացված հարցի պատասխանը տրվում է ստեղծագործության 2-րդ մասում: Այնտեղ, «Վասն մորմերի» հատվածում Նիցշեն Զրադաշտին ասել է տալիս. «Զի` թ ո ղ ա զ ա տ վ ի մ ա ր դ ը վ ր ե ժ ի ց,- ինձ համար սա է կամուրջը առ բարձրագույն հույսը և ծիածանը` երկար ամպրոպներից հետո»: Որքան արտասովոր և ապշեցուցիչ է սա ընթացիկ կարծիքի համար, որը Նիցշեի փիլիսոփայության մասին են հորինել: Ուրեմն Նիցշեն – կամք առ իշխանության, ուժի քաղաքականության և պատերազմի, «շիկահեր գազանի» մոլեգնության սադրիչը չէ՞: «Թող ազատվի մարդը վրեժից» բառերը տեքստում անգամ ցրիվով ընդգծված են տպված: Նիցշեի միտքը մտածում է վրեժի ոգուց ազատագրվելու մասին: Նրա միտքը կարող է ծառայել մի ոգու, որը, իբրև ազատություն վրեժխնդրությունից, իր հետևում է թողնում յուրաքանչյուր մերկ եղբայրացում, սակայն նաև ողջ միայն-պատժել-կամենալը,- մի ոգու, որը ընկած է խաղաղության ողջ ջանքերից և պատերազմի ամենայն մղումից առաջ, այն ոգուց դուրս, որը Pax-ը` խաղաղությունը, ուզում է հիմնել և ապահովել պայմանագրի միջոցով: Վրեժից այդ ազատության տարածությունը նույն կերպ ընկած է պացիֆիզմից, ուժի քաղաքականությունից և հաշվենկատ չեզոքությունից դուրս: Ճիշտ նույն կերպ այն ընկած է իրերի անզոր բարձիթողությունից և զոհողության ինքնադատապարտումից, ինչպես և կույր գործողությունից և ամեն գնով արարքից դուրս: Վրեժից ազատության ոգին պատկանում է Նիցշեի այսպես կոչված ազատամտությանը: «Թ ո ղ ա զ ա տ վ ի մ ա ր դ ը վ ր ե ժ ի ց» – եթե մենք թեկուզ և մոտավորապես ուշադրություն դարձնենք ազատության այս ոգուն` իբրև Նիցշեի մտածողության հիմնական գծին, ապա Նիցշեի մինչայժմյան և դեռևս ընթացիկ կերպարը ցրիվ կգա: «Թ ո ղ ա զ ա տ
վ ի մ ա ր դ ը վ ր ե ժ ի ց. ինձ համար սա է կամուրջը առ բարձրագույն հույսը»,-ասում է Նիցշեն: Նա դրանով իսկ միաժամանակ ասում է, նախապատրաստող թաքցնելու լեզվով, թե դեպի ուր է գնում նրա «մեծ կարոտը»: Բայց ի՞նչ է հասկանում Նիցշեն այստեղ վրեժի ներքո: Ի՞նչն է նրա համար վրեժից ազատագրումը: Մենք կբավարարվենք նրանով, որ որոշ լույս սփռենք այս երկու հարցերի վրա: Այդ լույսը, թերևս, մեզ հնարավորություն տա ավելի պարզ տեսնել այն կամուրջը, որը նման մի մտածողության համար պետք է մեզ մինչայժմյան մարդուց դեպի գերմարդը առաջնորդի: Անցումով երևան է գալիս այն, դեպի ուր անցնողը գնում է: Բացի այդ, այդպես մեզ համար կարող է շուտով լույս սփռվել այն բանի վրա, թե Զրադաշտը, իբրև կյանքի, տառապանքի, շրջանի հավատարմատար, որքանո’վ է ուսուցիչը, ով միաժամանակ նույնի հավերժական վերադարձը և գերմարդն է ուսուցանում: Սակայն այդ դեպքում ինչո՞ւ է այդքան վճռականը վըրեժից ազատագրվելու հետ կապված: Նիցշեն մեզ պատասխանում է «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի երկրորդ մասի` վերջից երրորդ հատվածով: Այն վերնագրված է «Վասն ազատագրման»: Այնտեղ ասվում է. «Վ ր ե ժ ի ոգին, իմ բարեկամներ, ահա թե ինչն է եղել ցայժմ մարդկանց լավագույն մտածմունքը: Եվ որտեղ տառապանք կար` այնտեղ պետք է միշտ պատիժ լիներ»: Այս դրույթով վրեժը նախապես ներառվում է մարդ- կանց մինչայժմյան ողջ մտածողության մեջ: Այստեղ հիշատակված մտածողությունը ոչ թե ինչ-որ մի խորհրդածում նկատի ունի, այլ այն մտածելը, որում մարդու հարաբերությունն է հանգչում և փչում դեպի այն, ինչը կա` դեպի գոյավորը: Քանի որ մարդը հարաբերվում է գոյավորին` նա գոյավորը պատկերացնում և ներկայացնում է այն բանի նկատառմամբ, որ նա կա, իբրև ինչ կա և ինչպես կա, ինչպես կարող է լինել և պետք է լինի,- կարճ` գոյավորը` նրա գոյության նկատառմամբ: Այս ներ-կայացումն էլ մտածելն է: Ըստ Նիցշեի դրույթի` այդ ներկայացմամբ պատկերացումը մինչ օրս սահմանվել է վրեժի ոգով: Մարդիկ իրենց այդպես սահմանված հարաբերությունը նրա հետ, ինչը կա, լավագույնն են համարում: Ինչպես էլ որ մարդը մշտապես գոյավորը կարողանա պատկերացնել իբրև այդպիսին, նա այն պատկերացնում է նրա գոյության նկատառմամբ: Այդ նկատառման միջոցով նա արդեն միշտ դուրս է գալիս գոյավորի սահմաններից և անցնում է գոյությանը: Անցումը (Hinuber) հունարեն կոչվում է metav: Այդու մարդու յուրաքանչյուր հարաբերություն գոյավորի հետ իբրև այդպիսինի` իր մեջ մետաֆիզիկական է: Եթե Նիցշեն վրեժը հասկանում է իբրև ոգի, որը լարում և սահմանում է մարդու առնչությունը գոյավորին, ապա նա վրեժը հենց սկզբից մտածում է մետաֆիզիկականորեն Վրեժը այստեղ բնավ էլ զուտ բարոյականության թեմա չէ, իսկ վրեժից ազատագրումը` բարոյական դաստիարակության խնդիր: Այդպես էլ վրեժն ու վրեժխնդրությունը հազիվ թե հոգեբանության առարկա են մնում: Վրեժի էությունն ու հեռահարությունը Նիցշեն տեսնում է մետաֆիզիկականորեն: Սակայն ընդհանրապես ի՞նչ է նշանակում վրեժ: Եթե մենք հարկ եղած հեռատեսությամբ նախ և առաջ բառանշանակությանը հետևենք, ապա դրանից կարող ենք մի ակնարկ քաղել: Վրեժ (Rache), վրեժ լուծել (rachen), բռնություն գործել (wreken), նեղել (urgere) նշանակում է. քշել, հալածել, իր առջից քշել, հետևել, հետապնդել: Վրեժը ո՞ր իմաստով է հետապնդում: Չէ՞ որ նա միայն որսի չի ելնում ինչ-որ բանի հետևից, ինչ-որ բան չի ջանում բռնել, որպեսզի տիրանա նրան: Վրեժը այն, ինչին հետևում է, նաև միայն սպանելու համար չի որոնում: Վրեժխնդիր հետապնդումը կանխավ հակադրվում է նրան, ինչին ուղղված է վրեժը: Այն նրան հակադրվում է մի եղանակով, որ ցածրացնում-ստորացնում է նրան, որպեսզի ստորացվածին հակադրի իր գերազանցությունը և այդպես վերականգնի սեփականը միակ չափորոշիչ արժեքով: Քանզի վրեժխնդրությունը զրկված է հանգստից` պարտվածի և տուժածի զգացման պատճառով: Այն տարիներին, երբ Նիցշեն ստեղծում էր իր «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» երկը, նա մի նշում է արել. «Ես առաջարկում եմ խորհրդածել բոլոր մարտիրոսների մասին, թե այդ վրեժխնդրությունը չէ՞ նրանց ծայրահեղության հասցրել»: Ի՞նչ է վրեժը: Մենք այժմ կարող ենք կանխապես ասել. վրեժը համառ, ստորացնող հետապնդումն է: Եվ այդ հետապնդումը պետք է գոյավորի` իր գոյությանը վերաբերող ողջ նախորդող մտածողությունը, նախորդող պատկերացումը կրի և իրենով համակի: Եթե վրեժի ոգուն հարմար է գալիս հիշյալ մետաֆիզիկական նշանակությունը, ապա այն պետք է դիտարկվի մետաֆիզիկայի կազմից: Որպեսզի մեզ այդ դիտարկումը ինչ-որ չափով հաջողվի` մենք ուշադրություն դարձնենք նրա վրա, թե ինչ էութենական դրվագմամբ է հայտնվում գոյավորի գոյությունը նորժամանակյա մետաֆիզիկայի ներսում: Գոյության այս էութենական դրվագումը դասական ձևով 1809 թ.-ին մի քանի դրույթներով շարադրել է Շելլինգը իր «Փիլիսոփայական հետազոտություններ մարդկային ազատության էության և դրա հետ կապված առարկաների մասին» երկում: Երեք դրույթները ազդարարում են. «- Վերջին և գերագույն աստիճանում ոչ մի այլ գոյություն գոյություն չունի, բացի կամենալուց: Կամենալը նախագոյություն է և միայն նրան (կամեցմանը) են առդրված դրա (նախագոյության) բոլոր
ստորոգումները. անհիմնություն, հավերժություն, անկախություն ժամանակից, ինքնահաստատում: Ողջ փիլիսոփայությունը ձգտում է լոկ նրան, որ դրան բարձրագույն արտահայտություն գտնի»: Շելլինգը ստորոգումները, որոնք մետաֆիզիկայի մտածողությունը վաղուց ի վեր գոյությանն է վերագրում, իրենց վերջին, գերագույն և, այդպիսով, կատարյալ տեսքով գտնում է կամեցման մեջ: Բայց, համենայն դեպս, այդ կամեցման կամքը այստեղ նկատի է առնված ո’չ իբրև մարդկային հոգու կարողություն: «Կամեցում» բառը այստեղ անվանում է գոյավորի գոյությունը ամբողջի մեջ: Այն կամեցում է: Սա մեզ համար օտարոտի է հնչում և այդպես էլ կա, քանի դեռ արևմտյան մետաֆիզիկայի առաջատար մտքերը մեզ օտար են մնում: Նրանք մնում են այդպիսին, քանի դեռ մենք այդ մտքերը չենք մտածում, այլ դրանք ընդամենը հաղորդում ենք: Կարելի է, օրինակ, գոյավորի գոյության մասին Լայբնիցի արտահայտությունը պատմականորեն ճշգրիտ հաստատել` առանց դույզն ինչ մտածելու այն մասին, թե նա ինչ է մտածել, երբ գոյավորի գոյությունը սահմանել է մոնադից, իբրև perceptio-ի և appetitus-ի միասնությունը, իբրև պատկերացման և ձգտման միասնություն, ասել է թե` իբրև կամք5: Ինչ Լայբնիցն է մտածում` Կանտը և Ֆիխտեն դրա մասին խոսում են իբրև բանական կամքի, ինչին իրենց մտքի մեջ հետևում են Հեգելը և Շելլինգը, ամեն մեկը յուրովի: Նույնը նկատի ունի Շոպենհաուերը, երբ իր գլխավոր երկին հետևյալ վերնագիրն է տալիս. «Աշխարհը (ո’չ մարդը) իբրև կամք և պատկերացում»: Նույնն է մտածում Նիցշեն, երբ նա գոյավորի նախագոյությունը իբրև կամք առ իշխանություն է ճանաչում: Որ այստեղ ամենուր գոյավորի գոյությունը համատարած իբրև կամք է ի հայտ գալիս, չի հիմնված այն հայացքների վրա, որոնցով որոշ փիլիսոփաներ բացատրում են գոյավորը: Թե ինչ է նշանակում գոյության այդ ի հայտ գալը իբրև կամք` ոչ մի գիտականություն երբևէ չի հայտ- նաբերի:- Միայն մտածողության մեջ կարելի է հարցնելով տեղեկանալ, թե նրան, ինչը հարկ է մտածել, նրա հարցահարույցության մեջ ինչպես արժանին հատուցվի և այն այդպես հիշողության մեջ պահվի իբրև մտածված: Գոյավորի գոյությունը նոր ժամանակի մետաֆիզիկայի համար երևան է գալիս և նրա միջոցով մասնավորապես արտահայտված է իբրև կամք: Մարդ, սակայն, մարդ է, որքանով որ նա մտածելով հարաբերվում է գոյավորին և այդպես պահվում է գոյության մեջ: Մտածողությունը իր սեփական էության մեջ պետք է համապատասխանի նրան, ինչին նա վերաբերում է, գոյավորի գոյությանը` իբրև կամքի: Այժմ, ըստ Նիցշեի խոսքի, մինչայժմյան մտածողությունը սահմանված է վրեժի ոգով: Ինչպե՞ս է, ուրեմն, մտածում Նիցշեն վրեժի էությունը, ընդունելով, որ նա այն մետաֆիզիկականորեն է մտածում: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի երկրորդ մասում, արդեն հիշատակված «Վասն ազատագրման» հատվածում, Նիցշեն իր Զրադաշտին ասել է տալիս. «Սա’ և լոկ սա’ է վրեժը ինքը,- կամքի խորշանքը ժամանակի և և նրա «եղել է»-ի հանդեպ»: Որ վրեժի որևէ էութենական սահմանում վրեժը իջեցնում է մինչ նրա մեջ նողկալուն և դիմադրողին և, այդպիսով, խորշանքին, համապատասխանում է բուն հետա-պնդումին, իբրև որը մենք վրեժը բնորոշեցինք: Սակայն Նիցշեն սոսկ չի ասում` վրեժը խորշանք է: Դա կարելի կլիներ ասել նաև ատելության մասին: Նիցշեն ասում է. վրեժը կամքի խորշանքն է: Սակայն «կամք» կոչվում է գոյավորի գոյությունն ամբողջի մեջ և ոչ միայն մարդկային կամեցումը: Վրեժի` իբրև «կամքի խորշանքի» բնորոշմամբ նրա համառ հետապնդումը կանխավ մնում է գոյավորի գոյության առնչության ներսում: Որ այն այդպես է հարաբերվում` պարզ է դառնում, եթե մենք ուշադրություն ենք դարձնում այն բանին, ինչի դեմ հանդես է գալիս վրեժի խորշանքը: Վրեժը «կանքի խորշանքն է ժամանակի և նրա «եղել է»-ի հանդեպ»: Վրեժի այս էութենական սահմանման առաջին, նաև երկրորդ և դեռ երրորդ ընթերցման դեպքում վրեժի շեշտված առնչությունը «ժամանակի» հետ կհամարվի անակնկալ, անհասկանալի և ի վերջո, կամայական: Սա այդպես էլ պետք է լինի, եթե այնուհետև չմտածվի, թե այստեղ ինչ նկատի ունի «ժամանակ» անվանումը: Նիցշեն ասում է. վրեժը «կամքի խորշանքն է ժամանակի հանդեպ…»: Սա չի նշանակում` ինչ-որ ժամանակավորի հանդեպ: Ինչպես նաև չի նշանակում` ժամանակի ինչ-որ առանձնահատուկ բնույթի հանդեպ: Դա պարզապես նշանակում է` «խորշանք ժամանակի հանդեպ»… Անշուշտ, իսկույն հետևում են «ժամանակի և նրա «եղել է»-ի հանդեպ» բառերը: Սակայն սա, համենայն դեպս, ասում է. վրեժը խորշանքն է ժամանակի մեջ «եղել է»-ի հանդեպ: Կարելի է իրավամբ նշել, որ ժամանակին ոչ միայն «եղել է»-ն, այլև հավասար էութականությամբ «լինելու է»-ն և նույն կերպ «այժմ կա»-ն է պատկանում. քանզի ժամանակը ոչ միայն անցյալով, այլև ապագայով և ներկայով է սահմանվում: Այստեղից` եթե Նիցշեն ընդգծված կերպով «եղել է»-ն ժամանակի մեջ առանձնացնում է, ապա նա, այդուհանդերձ, վրեժի էության իր բնորոշմամբ ակնհայտորեն ամենևին էլ ժամանակը («die» Zeit) նկատի չունի, իբրև այդպիսին, այլ ժամանակը իր առանձնահատուկ տեսակետով: Բայց ինչպիսի՞ն է ժամանակի (mit «der» Zeit) բանը: Այնպե’ս, որ նա գնում է: Եվ նա գնում է` անցնելով: Ժամանակի եկողը երբեք չի գալիս, որպեսզի մնա, այլ` որպեսզի գնա: Դեպի ո՞ւր: Անցնելու մեջ: Երբ մի մարդ մեռել է, մենք ասում ենք, որ նա լքել է անցավոր-ժամանակավորը: Ժամանակավորը համարվում է անցողիկը: Նիցշեն վրեժը սահմանում է իբրև «կամքի խորշանքը ժամանակի և նրա «եղել է»-ի հանդեպ»: Այս լրացուցիչ սահմանումը միակողմանիորեն ժամանակի ինչ-որ մի առանձնացած բնույթ չի վերհանում` երկու մյուսների անտեսմամբ, այլ նշում է ժամանակի հիմնական գիծը նրա ամբողջ և բուն ժամանակային էության մեջ: «ժամանակի և նրա «եղել է»-ի» դարձվածքի մեջ «և»-ով Նիցշեն ժամանակի մասնավոր բնույթի զուտ մի հավելման չի անցնում: «Եվ»-ը այստեղ ավելի շատ բան է նշանակում, այն է` «և դա նշանակում է»: Վրեժը կամքի խորշանքն է ժամանակի հանդեպ, և դա նշանակում է` անցնելու և նրա անցավորի հանդեպ: Սա կամքի համար մի բան է, որի հանդեպ նա այլևս ոչինչ չի կարող շտկել, որին մշտապես բախվում է նրա կամեցումը: Ժամանակը և նրա «եղել է»-ն բախման քարն է, որը կամքը չի կարող գլորել: Ժամանակը իբրև անցնել` նողկալին է, որից կամքը տառապում է: Իբրև այդպես տառապող կամք` այն ինքը անցման տառապանք է դառնում, այնպիսի մի տառապանք, որը այնուհետև իր սեփական կործանումն է կամենում և դրանով իսկ կամենում է, որ ընդհանրապես ամեն ինչ արժանի լինի նրան, որ անցնի: Խորշանքը ժամանակի հանդեպ իջեցնում-ստորացնում է անցավորը: Երկրայինը, երկիրը և նրան պատկանող ամեն ինչ ա’յն է, ինչը իրականում չպետք է լիներ և ինչն իր հիմքում նաև իրական ոչ մի գոյություն չունի: Արդեն Պլատոնը այն կոչում է mh; o[n, չգոյը: Ըստ Շելլինգի դրույթների, որոնք լոկ ողջ մետաֆիզիկայի հիմնական պատկերացումն են արտահայտում, «ժամանակից անկախությունը, հավերժությունը» գոյության նախաստորոգումներն են: Ժամանակի հանդեպ խորագույն խորշանքը, սակայն, երկրայինը զուտ իջեցնել-ստորացնելը չէ: Նիցշեի համար խորագույն վրեժը այն մտածողությունն է, որը վերժամանակյա իդեալները իբրև բացարձակներ է սահմանում, որոնց հետ համեմատած` ժամանակավորը ինքն իրեն պետք է իրականում չ-գոյին իջեցնի: Բայց մարդը ինչպե՞ս կարող է ձեռնամուխ լինել երկրի տիրապետությանը, ինչպե՞ս կարող է նա երկիրը իբրև երկիր իր հովանավորության տակ առնել, եթե և քանի դեռ նա երկրայինը իջեցնում-ստորացնում է, որովհետև վրեժի ոգին է որոշում նրա միտքը: Նշանակում է, երկիրը իբրև երկիր փրկելու համար նախ և առաջ պետք է վրեժի ոգին անհետանա: Դրա համար Զրադաշտի համար վրեժից ազատագրումը կամուրջն է առ բարձրագույն հույսը տանող: Բայց ի՞նչն է անցնելու հանդեպ այդ խորշանքից ազատագրումը: Այն ընդհանրապես կամքից ազատագրվե՞լն է: Շոպենհաուերյան և բուդդիստական իմաստո՞վ: Քանի որ, ըստ նորժամանակյա մետաֆիզիկայի ուսմունքի, գոյավորի գոյությունը կամք է, ապա կամքից ազատագրումը հավասար կլիներ գոյությունից ազատագրումին և, այդպիսով, դատարկ ոչնչի մեջ ընկնելուն: Վրեժից ազատագրումը Նիցշեի համար թեև ազատագրումն է խորշելուց, կամքի մեջ դիմադրողից և ստորացնողից, սակայն ո’չ մի դեպքում` ողջ կամքից ազտվելը: Ազատագրումը խորշանքը ազատում է նրա Ոչ-ից և այն ազատ է դարձնում Այո-ի համար: Ի՞նչ է հաստատում այդ Այո-ն: Հենց այն, ինչը ժխտում է վրեժի ոգու խորշանքը. ժամանակը, անցնելը: Այդ Այո-ն ժամանակին` կամքն է, որ անցնելը մնա և չիջնի ոչնչականի մեջ: Սակայն ինչպե՞ս կարող է անցնելը մնալ: Միայն այնպե’ս, որ նա իբրև անցնել մշտապես ո’չ միայն գնում է, այլև միշտ գալիս է: Միայն այնպե’ս, որ անցնելը և նրա անցյալը իր եկով նույնի մեջ է վերադառնում: Այդ վերադարձն ինքը, համենայն դեպս, միայն այն ժամանակ է մնացող, երբ այն հավերժական է: «Հավերժություն» ստորոգումը, ըստ մետաֆիզիկայի ուսմունքի, պատկանում է գոյավորի գոյությանը: Վրեժից ազատվելը ժամանակի հանդեպ խորշանքից անցումն է կամքին, որը գոյավորը պատկերացնում է նույնի հավերժական վերադարձի մեջ, որի ժամանակ կամքը դառնում է շրջանի հավատարմատարը: Այլ կերպ ասած` երբ գոյավորի գոյությունը պատկանում է մարդուն` իբրև նույնի հավերժական վերադարձը, միայն այդ ժամանակ մարդը կարող է անցնել կամուրջը և, վրեժի ոգուց ազատագրված, անդին անցնողը, գերմարդը դառնալ: Զրադաշտը ուսուցիչն է, որը գերմարդն է սովորեցնում: Սակայն նա այս ուսմունքը սովորեցնում է միայն այն պատճառով, որ նույնի հավերժական վերադարձի ուսուցիչն է: Նույնի հավերժական վերադարձի այս միտքը կարգով առաջինն է, «ամենաանդնդախոր» միտքը: Այդ պատճառով էլ ուսուցիչը այն վերջինն է արտահայտում և այն էլ` ասես մշտական մի վարանքով: Ո՞վ է Նիցշեի Զրադաշտը: Նա ուսուցիչն է, ում ուսմունքը մինչայժմյան միտքը կարող է ազատել վրեժի ոգուց` նույնի հավերժական վերադարձին ուղղված Այո-ով: Զրադաշտը իբրև հավերժական վերադարձի ուսուցիչ սովորեցնում է գերմարդը: Այդ ուսմունքի կրկներգը, ըստ հետմահու հրատարակված մի նշագրման, հնչում է. «Կրկներգ. Մ ի ա յ ն ս ե ր ը պ ե տ ք է դ ա տ ի – (արարող սերը, որը իր գործերով մ ո ռ ա ն ո ւ մ է ինքն իրեն»): Զրադաշտը, իբրև ուսուցիչ, հավերժական վերադարձը և գերմարդուն սովորեցնում է ոչ երկակիորեն: Ինչը նա սովորեցնում է` իր մեջ փոխպատկան է, քանի որ մեկը համապատասխանորեն պահանջում է մյուսին: Այդ համապատասխանությունը, որում այն գոյություն ունի և ինչպես որ թաքցնում է իրեն, ա’յն է, ինչը Զրադաշտի կերպարը թաքցնում է իր մեջ և, այնուամենայնիվ, միաժամանակ ցույց է տալիս և նախ և առաջ այդպես արժանի դարձնում մտածման: Միայն ուսուցիչը գիտի, որ այն, ինչը ինքը սովորեցնում է, տեսիլք և առեղծված է մնում: Այդ մտորող իմացության մեջ նա համբերատար սպասում է: Մենք` այսօրվաններս, նորժամանակյա գիտության յուրօրինակ գերիշխանությամբ խճճվել ենք տարօրինակ մի մոլորության մեջ, որը կարծում է, թե գիտելիքը կարելի է ստանալ գիտությունից, և մտածողությունը պետք է ենթակա լինի գիտության դատիրավասությանը: Սակայն այն միակ բանը, որը որևէ մտածող համապատասխանաբար կարող է ասել, թույլ չի տալիս տրամաբանորեն կամ էմպիրիկորեն իրեն ո’չ ապացուցել, ո’չ հերքել: Այն նաև հավատի առարկա չէ: Այն կարելի է տեսանելի դարձնել միայն հարցնելով-մտածելով: Ըստ որում տեսնվածը ի հայտ է գալիս իբրև հ ա ր ց ա կ ա ն ը: Որպեսզի մենք առեղծվածի ուրվականը տեսնենք և տեսողության մեջ պահենք այն, ինչը իրեն Զրադաշտի կերպարի մեջ է երևան բերում, նորից ուշադրություն դարձնենք նրա կենդանիների կերպարին, որը նրա թափառումի սկզբում երևում է նրան. «… Այդժամ նա հարցական վերև նայեց, քանզի իր վերևում լսեց զիլ կանչը մի թևավորի: Եվ ի¯նչ: Մի արծիվ էր լայնատարած պտույտներով ճախրում օդում, և մի օձ էր կախված նրանից, ոչ ավարի նման, այլ հանց քույր,- զի օղակ-օղակ փաթաթված էր նրա վզի շուրջը:
Իմ կենդանիներն են դրանք,- ասաց Զրադաշտը, և նրա սիրտը խայտաց»: Ապա վերևում դիտավորյալ միայն մասամբ մեջբերված տեղը «Առողջացողը» մասից հ 1 այսպես է ազդարարում. «Ես` Զրադաշտս, հավատարմատարը կյանքի, հավատարմատարը տառապանքի, հավատարմատարը շրջանի – քե՜զ եմ կանչում, ամենաանդնդախոր իմ խոհ»: Այդ նույն բառերով է կոչում Զրադաշտը նույնի հավերժական վերադարձի միտքը 3-րդ մասի «Վասն տեսիլքի և առեղծվածի» մասում հ 2: Այստեղ Զրադաշտը թզուկի հետ վիճաբանելիս առաջին անգամ փորձում է մտածել նրա առեղծվածայնության մասին, ինչը նա տեսնում է իբրև այն, ինչին նրա կարոտն է վերաբերում: Նույնի հավերժական վերադարձը Զրադաշտի համար տեսիլք է մնում, բայց նաև առեղծված: Այն իրեն տրամաբանորեն կամ էմպիրիկականորեն ո’չ ապացուցել է թույլ տալիս, ո’չ հերքել: Հիմքում այն նախատեսված է յուրաքանչյուր մտածողի ամենայն էութենական մտքի համար. տեսանված, սակայն առեղծված – հարց-արժան: Ո՞վ է Նիցշեի Զրադաշտը: մենք այժմ կարող ենք ձևականորեն ասել. Զրադաշտը նույնի հավերժական վերադարձի ուսուցիչն է, գերմարդու ուսուցիչը: Սակայն այժմ մենք տեսնում ենք, թերևս նաև մենք ենք մերկ բանաձևից վեր ավելի պարզ տեսնում. Զրադաշտը ուսուցիչ չէ, որը երկակի և տարբեր մի բան է սովորեցնում: Զրադաշտը սովորեցնում է գերմարդուն, քանզի նա նույնի հավերժական վերադարձի ուսուցիչն է: Բայց նաև հակառակը. Զրադաշտը սովորեցնում է նույնի հավերժական վերադարձը, քանզի նա գերմարդու ուսուցիչն է: Երկու ուսմունքները պատկանում են մի շրջանակի: Իր շրջապտույտով ուսմունքը համապատասխանում է նրան, ինչը կա, այն շրջանին, որը իբրև նույնի հավերժական վերադարձ` կազմում է գոյավորի գոյությունը, ասել է թե` կայացմամբ մնացողը: Այդ շրջապտույտի մեջ են ընկնում ուսմունքն ու նրա մտածողությունը, երբ անցնում են կամուրջով, որը կոչվում է` ազատագրում վրեժի ոգուց: Դրանով պետք է մինչայժմյան մտածողությունը հաղթահարվի: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» երկը անմիջապես ավարտելուց հետո ժամանակահատվածին, 1885 թ.-ին է վերաբերում մի գրառում, որը իբրև հ 617 ներառված է Նիցշեի հետմահու ժառանգությունից բանաքաղված և «Կամք առ իշխանություն» վերնագրով հրատարակված գրքում:: Գրառումը ընդգծված վերնագիր ունի` «R e c a p i t u l a t i o n»: Այստեղ Նիցշեն անսովոր պայծառատեսությամբ մի քանի նախադասությամբ ի մի է բերում իր մտքի հիմնականը: Փակագծերի մեջ առնված տեքստի ծանոթագրությունում հատուկ հիշատակվում է Զրադաշտը: «Recapitulation»-ը սկսվում է հետևյալ նախադասությամբ. «Գոյավորմանը գոյության բնույթ դ ր ո շ մ ե լ – ա հա բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յ ն կ ա մ ք ն ա ռ ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն»: Բարձրագույն կամքն առ իշխանություն, ասել է թե` ողջ կյանքից ամենակենսականը, նույնի հավերժական վերադարձի մեջ անցնելը իբրև մշտական գոյավորում պատկերացնելն է և դա մշտական և անդադար դարձնելը: Այս պատկերացումը մի մտածողություն է, որը, ինչպես շեշտված նկատում է Նիցշեն, գոյավորին նրա գոյության բնույթն է «դրոշմում»: Այս մտածողությունը գոյավորումը, որին մշտական մի ինքնաբախում` տառապանքն է պատկանում, վերցնում է իր պաշտպանության ներքո, իր հովանավորության տակ: Այդ մտածողության միջոցով արդյոք հաղթահարվա՞ծ է նախկին միտքը, վրեժի ոգին հաղթահարվա՞ծ է: Թե՞ այդ դրվագման մեջ, որը ողջ գոյավորումը նույնի հավերժական վերադարձի հովանավորության ներքո է վերցնում, համենայն դեպս, դեռևս մի նողկանք է թաքնված մերկ անցողիկության հ ա ն դ ե պ և դրանով իսկ` վրեժի ծայրահեղորեն ոգեշունչ ոգի : Քանի որ մենք այս հարցը տալիս ենք` տպավորություն է ստեղծվում, թե փորձում ենք Նիցշեին իբրև իր սեփականը վերագրել այն, ինչը նա հենց ուզում է հաղթահարել, ասես թե մենք մի հաշվարկով այս մտածողի միտքը հերքելու մտադրությունը փայփայելիս լինենք: Սակայն հերքելու ցանկության փութաջանությունը երբեք որևէ մտածողի ուղուն չի հանդիպում: Դա այն պուճուրիկ հոգիների բանն է, որոնց բարբաջանքները հասարա- կությանը պետք են նրա զվարճության համար: Բացի այս, Նիցշեն ինքը վաղուց կանխել է մեր հարցի պատասխանը: Երկը, որը անմիջապես նախորդում է «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ին, ի հայտ է եկել 1882 թ.-ին «Զվարթ գիտությունը» վերնագրով: Նրա նախավերջին` «Մեծագույն ծանրությունը» հատվածում, հ 341, առաջին անգամ շարադրված է Նիցշեի «ամենաանդնդախոր խոհը»: Նրան հետևող վերջին հ 342 հատվածը «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» երկի նախաբանի մուտքի բառացի արտահայտությունն է: Հետմահու ժառանգության մեջ կան «Զվարթ գիտությունը» երկի նախաբանի սևագրություններ: Մենք այնտեղ կարդում ենք հետևյալը. «Աղետներով և հաղթանակներով կոփված ոգի, ում համար ենթարկումը, արկածախնդրությունը, վտանգը, անգամ ցավը պահանջ են դարձել:- Սուր, բարձ օդի, ձմեռային թափառումների, բոլոր իմաստներով սառույցների և լեռների սովորություն: Նրբենացված չարության և, ի վերջո, կապը կտրած վրեժի ինչ-որ տեսակ, քանզի վ ր ե ժ էլ կա’, հենց կյանքին վրա հասնող վրեժ, երբ հոգնատանջ տառապյալը կ յ ա ն ք ն ա ռ ն ո ւ մ է ի ր հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն տ ա կ»: Մեզ ուրիշ ի՞նչ է մնում, եթե ոչ ասելը. Զրադաշտի ուսմունքը վրեժից ազատագրում չի բերում: Մենք ասում ենք դա: Միայն թե մենք ոչ մի դեպքում դա չենք ասում իբրև Նիցշեի փիլիսոփայության կարծեցյալ հերքում: Մենք ոչ էլ դա ասում ենք իբրև Նիցշեի մտքի առարկություն: Սակայն մենք դա ասում ենք, որպեսզի մեր հայացքը շրջենք նրան, որ նաև Նիցշեի միտքն է շարժվում մինչայժմյան մտածողության ոգու մեջ, և տեսնենք, թե որքանով է շարժվում: Թե մինչայժմյան մտածողության այդ ոգին ընդհանրապես իր չափ տվող էության մեջ ընկալված է, եթե նա իբրև վրեժի ոգի է մեկնաբանվում, բաց թողնենք: Համենայն դեպս, մինչայժմյան մտածողությունը մետաֆիզիկա է, և Նիցշեի միտքը ամենայն հավանականությամբ իրականցնում է նրա լրումը: Դրա շնորհիվ Նիցշեի մտածողության մեջ ի հայտ է գալիս մի բան, ինչը այդ մտածողությունն ինքը այլևս չի կարող մտածել: Մտածվածի հետևում նման մնալը` որևէ մտածողության ստեղծագործական բնույթի նշանն է: Իսկ որտեղ որևէ մտածողություն լրման է հասցնում մետաֆիզիկան, այն բացառիկ մի իմաստով ցույց է տալիս չմտածվածը` պարզ և միաժամանակ խճճված: Սակայն որտե՞ղ են աչքերը դա տեսնելու համար: Մտաֆիզիկական մտածողությունը հանգչում է ճշմարտապես գոյություն ունեցողի և, դրա հետ համեմատած, ոչ ճշմարիտ գոյավորը կազմողի միջև առկա տարբերության վրա: Մետաֆիզիկայի է ո ւ թ յ ա ն համար վճռականը, համենայն դեպս, ամենևին ընկած չէ այնտեղ, որ վերոհիշյալ տարբերությունը իբրև զգայականին գերզգայականի հակադրություն է ներկայացվում, այլ այնտեղ, որ այդ տարբերությունը, ինչ-որ ճեղքման իմաստով, առաջինը և կրողն է մնում: Այն շարունակում է գոյություն ունենալ նաև այն ժամանակ, երբ զգայականի և գերզգայականի միջև պլատոնական աստիճանակարգությունը շրջվում է, և զգայականը ինչ-որ իմաստով ավելի էական ու ավելի լայն է ապրվում, ինչը Նիցշեն Դ ի ո ն ի ս ո ս յ ա ն անունով է կոչում: Քանզի գերլիությունը, որին ձգտում է Զրադաշտի «մեծ կարոտը», գոյավորման անսպառ մշտականությունն է, իբրև որը կամքն առ իշխանություն նույնի հավերժական վերադարձի մեջ ինքն իրեն է կամենում: Նիցշեն իր մտածողության էութենական մետաֆիզիկականը խորշանքի ծայրահեղ ձևին է հասցրել, և այն էլ իր վերջին «Ecce homo. Ինչպե՞ս դառնալ այն, ինչ ես» ստեղծագործության վերջին տողերում: Նիցշեն այդ ստեղծագործությունը գրել է 1888 թ.-ի հոկտեմբերին: Այն առաջին անգամ սահմանափակ հրատարակությամբ լույս է տեսել քսան տարի անց և 1911 թ.-ին ներառվել է Grossoktav հրատարակության մեջ: «Ecce hօmo»-ի վերջին տողերն ասում են. «Ես հասկացվե՞լ եմ:- Դ ի ո ն ի ս ո ս ը ը ն դ դ ե մ Խ ա չ յ ա լ ի»… Ո՞վ է Նիցշեի Զրադաշտը: Նա Դիոնիսոսի հավատարմատարն է: Սա նշանակում է. Զրադաշտը ուսուցիչն է, ով իր ուսմունքով գերմարդը և դրա համար նույնի հավերժական վերադարձն է սովորեցնում: Այս նախադասությունը տալի՞ս է մեր հարցի պատասխանը: Ո’չ: Այն չի տալիս անգամ այն ժամանակ, երբ մենք հետևում ենք այն պարզաբանող ցուցումներին` կամըրջով անցնելու թեկուզ և առաջին քայլերով Զրադաշտի ճանապարհին հետևելու համար: Նախադասությունը, որը պատասխանի է նման, այդուհանդերձ, կարող է մեզ թույլ տալ ուշադիր լսել և մեզ ավելի ուշադիր հետ վերադարձնել վերնագրի հարցին: Ո՞վ է Նիցշեի Զրադաշտը: Սա այժմ հարցնում է. ո՞վ է այդ ուսուցիչը: Ո՞վ է այդ կերպարը, որը մետաֆիզիկայի լրման փուլում հայտնվում է նրա ներսում: Բացի արևմտյան մետաֆիզիկայի պատմությունից` ուրիշ ոչ մի տեղ նրա այս կամ այն մտածողի էութենական կերպարը այս պես հատուկ հնարված (gedichtet) կամ, ավելի համապատասխանաբար և ավելի բառացիորեն ասած` մտ-ածված (er-dacht) չի եղել: Ոչ մի տեղ, բացի արևմտաեվրոպական մտածողության սկզզբում Պարմենիդեսի մոտ, և այստեղ սոսկ քողարկված ուրվագծերով: Զրադաշտի կերպարում էական է մնում, որ ուսուցիչը ինչ-որ երկակի բան է սովորեցնում, ինչը իր մեջ փոխպատկան է,- հավերժական վերադարձը և գերմարդը: Զրադաշտն ինքն է որոշակի կերպով այդ փոխպատկանելիությունը: Այս տեսակետից նա նույնպես առեղծված է մնում, որը մենք հազիվ թե կռահեցինք: «Նույնի հավերժական վերադարձ» է գոյավորի գոյության անունը: «Գերմարդ» է մարդկային էության անունը, որը համապատասխանում է այդ գոյությանը: Որտեղի՞ց են գոյությունը և մարդկային էությունը պատկանում միմյանց:Նրանք ինչպե՞ս են պատկանում միմյանց, երբ ոչ գոյությունն է մարդու սարքածը, ոչ էլ մարդն է գոյավորի ներսում սոսկ մի առանձնահատուկ դեպք: Կարելի՞ է գոյության և մարդու փոխպատկանելիությունը ընդհանրապես քննարկել, քանի դեռ մտածողությունը կառչում է մարդու նախկին գաղափարից: Համա- ձայն վերջինիս` մարդը animal rationale-ն է, բանական կենդանին: Պատահականությո՞ւն է, թե բանաստեղծական զարդարանք, որ երկու կենդանիները` արծիվն ու օձը, Զրադաշտի կողքին են, որ ն ր ա ն ք են ասում նրան, թե նա ով պետք է դառնա, որպեսզի լինի նա, ով կա: Զույգ կենդանիների կերպարներում մտածողի համար պետք է հանդես գա հպարտության և խելոքության միասնությունը: Սակայն պետք է իմանալ, թե ինչ է մտածում Նիցշեն այդ երկուսի մասին: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի ստեղծման ժամանակի գրառումներում ասվում է. «Ինձ թվում է, որ հ ա մ ե ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը և հ պ ա ր- տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը սերտորեն կապված են միմյանց… Ընդհանուրը` երկու դեպքում էլ գնահատման սառը, հավաստի հայացքն է»: Մի այլ տեղում ասվում է. «Այնպես հիմարաբար են խոսում հ պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն մասին,- իսկ քրիստոնեությունը այն անգամ մ ե ղ ա վ ո՜ ր զգացում է դարձրել: Բանը հետևյալն է. ով իրենից մ ե ծ ն է պ ա հ ա ն ջ ո ւ մ և հ ա ս ն ո ւ մ է դ ր ա ն, նա պետք է իրեն շատ հեռու զգա նրանցից, ովքեր դա չեն անում,- այս դ ի ս տ ա ն ց ի ա ն այդ ուրիշների կողմից մեկնաբանվում է իբրև «իր մասին կարծիք»,- բայց նա դա (դիստանցիան) գիտի միայն իբրև շարունակական աշխատանք, կռիվ, հաղթանակ, ցերեկ և գիշեր. այս ամենի մասին ուրիշները ոչինչ չգիտեն»: Արծիվը` ամենահպարտ կենդանին է: Օձը` ամենախելոք կենդանին է: Եվ երկուսն էլ զոդված են այն շրջանի մեջ, որում նրանք ճախրում են:- Եվ շրջան ու պտույտ մի անգամ էլ իրար մեջ են ագուցված: Առեղծվածը, թե ով է Զրադաշտը իբրև հավերժական վերադարձի և գերմադու ուսուցիչը, մեզ համար տեսիլք է դառնում զույգ կենդանիների վրա հայացք գցելիս: Այդ հայացքի մեջ մենք կարող ենք անմիջականորեն և ավելի հեշտությամբ պահել այն, ինչը շարադրանքը փորձեց իբրև հարցահարույց մի բան ցույց տալ. գոյության և մարդկային էության առնչությունը: «Եվ ի՜նչ: Մի արծիվ էր լայնատարած պտտույտներով ճախրում օդում, և մի օձ էր կախված նրանից, ո’չ ավարի նման, այլ հանց քույր,- զի օղակ-օղակ փաթաթված էր նրա վզի շուրջը: Իմ կենդանիներն են դրանք,- ասաց Զրադաշտը, և նրա սիրտը խայտաց»: ՆՇՈՒՄ ՆՈՒՅՆԻ ՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ՄԱՍԻՆ Նիցշեն ինքը գիտեր, որ իր «ամենաանդնդախոր խոհը» առեղծված է մնում: Մենք ավելի’ քիչ իրավունք ունենք կարծելու, թե կարող ենք այդ առեղծվածը լուծել: Արևմտյան մետաֆիզիկայի այդ վերջին մտքի մթությունը մեզ չպետք է դրդի այս կամ այն պատրվակով նրանից խուսափելուն: Պատրվակները, ըստ էության, լոկ երկուսն են: Կամ ասվում է, թե Նիցշեի այդ միտքը մի տեսակ «միստիկա» է և չի պատկանում մտածողությանը: Կամ էլ ասում են. այդ միտքը արդեն շատ հին է: Այն հանգում է համաշխարհային իրադարձությունների` վաղուց արդեն ծանոթ ցիկլային պատկերացմանը: Այն արևմտյան փիլիսոփայության մեջ կարելի է ցույց տալ նախ և առաջ Հերակլիտոսի մոտ: Երկրորդ հղումը, իր ցանկացած ձևով, ընդհանրապես ոչինչ չի ասում: Քանզի մեզ ինչո՞վ կարող է օգնել, երբ որևէ մտքի առիթով պնդում են, որ այն «արդեն» կա Լայբնիցի կամ «արդեն» անգամ Պլատոնի մոտ: Ի՞նչ է տալիս այդ ցուցումը, եթե այն Լայբնիցի կամ Պլատոնի մտածածը ընկած է թողնում նույն մթության մեջ, ինչպես նաև այդ միտքը, որը նման պատմական մատնանշումներով համարում են պարզված: Ինչ, սակայն, առաջին պատրվակին է վերաբերում, ըստ որի նույնի հավերժական վերադարձի մասին Նիցշեի միտքը ֆանտաստիկական միստիկա է, ապա ներկա դարաշրջանը, թերևս, մեզ կարող է մի այլ բան հասկացնել:- Անշուշտ, ընդունելով, որ մտածողությանը սահմանված է լույս աշխարհ հանել ժամանակակից տեխնիկայի է ո ւ- թ յ ո ւ ն ը: Ուրիշ ի՞նչ բան է ժամանակակից շարժիչի էությունը, եթե ոչ նոււյնի հավերժական վերադարձի մ ի կազմավորում: Սակայն այդ մեքենայի էությունը ո’չ մեքենայական մի բան է, ոչ էլ անգամ մեխանիկական: Նույքան քիչ նույնի հավերժական վերադարձի մասին Նիցշեի միտքը կարող է ինչ-որ մեխանիկական իմաստով մեկնաբանվել: Որ Նիցշեն իր ամենաանդնդախոր խոհը մեկնում և ապրում էր դիոնիսոսյանից ելնելով` խոսում է լոկ այն մասին, որ նա ստիպված էր այն դեռևս մետաֆիզիկականորեն և միայն այդպես մտածել: Բայց սա չի խոսում այն բանի դեմ, որ այդ ամենաանդնդախոր միտքը ինչ-որ անմտածելի բան է թաքցնում, ինչը միաժամանակ խուլ է մետաֆիզիկական մտածողության հանդեպ:
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Հոդվածը, իբրև զեկուցում, առաջին անգամ կարդացվել է 1953 թ.-ի մայիսի 8-ին, Բրեմենում:
1 Fursprecher – հավատարմատար, հանձնարար, պաշտպան, ջատագով, միջնորդ, բարեխոսող, թերևս անգամ փաստաբան նշանակող այս բառը ստուգաբանորեն կազմված է fՖr (համար) և sprechen (խոսել) բաղադրիչներից, հետևաբար գերմաներենում որևէ մեկի համար (օգտին) խոսողն է: Հայերեն «հավատարմատար» բառը, բնականաբար, այլ ստուգաբանություն ունի:
2 Հավերժական օղակ, շրջան (լատ.):
3 Sucht – ախտ բառը ինչպես գերմաներենում, այնպես էլ հայերենում հիվանդություն նշանակող (ինչպես ներքևի տողում Gelbsucht – դեղնախտ, Schwindsucht – թոքախտ) բառերի բաղադրիչն է:
4 «Զրույցը, որ հոգին վարում է ինքն իր հետ իր տեսածի մասին» (հուն.): «Սոփեստ»-ում այդ միտքը ձևակերպված է այսպես. «Արդ, միտքը և խոսքը նույնն են, պարզապես մենք միտք ենք կոչում անձայն զրույցը, որը ինքն իր հետ վարում է հոգին»: (Թարգմանությունը` Սերգեյ Ստեփանյանի):
5Մոնադը (հուն. monas) նշանակում է մեկ կամ միավոր – Լայբնիցի փիլիսոփայության առանցքային հասկացությունն է, նշանակում է սուբստանց, գոյության պարզագույն և անտրոհելի հիմքը: Համադրվում է երկու նախնական ունակություններից` պատկերացումից (perceptio) և ձգտումից (appetitus), ընդ որում այնպես, որ պատկերացումը էապես կախված է ձգտումից և որոշարկվում է նրանով: Հետևաբար թեպետ այս երկու էներգիաները հավասարապես նախնական են, ձգտումը օժտված է որոշակի գերակայությամբ: Ըստ Հայդեգերի` Լայբնիցի այս ըմբռնումն է նոր ժամանակներում պայմանավորում սուբյեկտիվությունը` իբրև ձգտող պատկերացում, այն է` կամք դիտելու միտում: (Ծանոթագրությունը` Սերգեյ Ստեփանյանի: Ավելի մանրամասն տես` Վ. Գ. Լայբնից, Մետաֆիզիկական երկեր, ֆրանս. թարգմանեց` Սուսաննա Խաչատրյան, Երևան, «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչություն, 2001թ., էջ 75, 88):
