Հուշեր ԻԼԻՊ-ի դեմ պայքարը լուսաբանող ամերիկաբնակ գրողի և այդ պայքարը ղեկավարող մուսուլման հոգևորականի անսպասելի բարեկամության մասին։
Արյունոտ կարմիր ամպհովանին կախվել էր Մահնեթենի հետմիջօրեի երկնքում։ Նստած նայում էի համալսարանի աշխատասենյակիս պատուհանից դուրս՝ փորձելով, բայց չկարողանալով պատրաստվել ստեղծագործական գրավոր աշխատանքի սեմինարի դասավանդմանը։ Հնչեց ժամանակին իմ գործընկեր, պատերազմ վավերագրող Մ-ի զանգը, որն ընդամենը մի քանի րոպե առաջ էր եկել Բաղդադից։ «Սալա՛ր, ես վստահ էի, որ կյանքիս վերջին ծխախոտն եմ ծխում»։ Անկասկած, «Բահման» տեսակի ծխախոտ էր, որ ծխում էր Մ-ն. օրական երեք-չորս տուփից մեկը, որը կուլ էր տալիս և միշտ պահում մոտը, և որից մոտս ալերգիայի ու հուսահատության պահեր էին առաջանում։ Կոնկրետ այդ հատուկ ծխախոտը, կամ գուցե երկուսը, նա ծխել էր արմավենու հետևում, մինչ ԻԼԻՊ-ի դիպուկահարը քառորդ ժամ խաղ էր բռնել նրա հետ։ Քառորդ ժամը մի ամբողջ կյանք է, երբ քեզ որսացել է դիպուկահարը։ Վայրը՝ Ջուրֆ Ալ Սախար՝ Բաղդադից մոտ հիսուն կիլոմետր հարավ։ Շիա մարտիկները երկու օրվա համառ մարտերի ընթացքում կարողացել էին հետ վերցնել այն, ինչ ամերիկացիները իրենց ողջ զինտեխնիկայով ու բարձրագույն կրակային հզորությամբ չէին կարող կամ չէին ուզում անել ավելի քան մեկ տասնամյակ:
Ինչպե՞ս պատմել նման պատմությունը Նյու Յորքում բնակվող քո մեկ տասնյակ ասպիրանտներին: Ահա թե ինչու, երբ որոշ մարդիկ ստիպված են լինում բանակցել բազմաթիվ աշխարհների շուրջ, խելագարվում են։ Փոքր-ինչ նույն զգացողությունն ունեի նաև ես հետմիջօրեին, երբ մտնում էի լսարան՝ հաջորդ մի քանի րոպեներին նայելու ոչինչ չասող հայացքներով սպասող դեմքերին, որոնք, ուսման ամբողջական վարձը վճարած, եկել էին՝ շաբաթական սեմինարի ընթացքում լսելու իրենց համար հոգնեցուցիչ, երբեմն խոստումնալից պատմվածքներ ու դեռ չավարտված վեպերը։
Հաջորդ տարվա ընթացքում պիտի այդ տեսակ անհանգստության տասնյակ զգացողություններ ունենայի։ Լինում էին դեպքեր, երբ թռչում էի Բաղդադից կամ Էրբիլից, տաքսի նստում Նյու Յորքի «Ջոն Քենեդի» օդանավակայանից՝ վարորդին ասելով, որ ուղիղ համալսարան տանի, որտեղ դասավանդելու մեկ ժամ էր ինձ հատկացված։ Դա էր և է զուգահեռ գոյությունը։ Երբ մտնում ես լսարան, և ուսանողներդ բողոքում են, որ երկու օր է՝ փչացել է բաժնի տպիչը, կամ քաղաքային մետրոյում սաստիկ շոգ է, ոչինչ էլ չես կարող ասել. չես կարող կշտամբել որևէ մեկին այն բանի համար, որ չեն հասկանում. եկել ես մի վայրից, ուր էժան սննդի քո ամենասիրելի կետերից մեկն արդեն երկու անգամ պայթեցրել են, ուր շատ տղամարդիկ ավելի քան հարյուր աստիճան եղանակին ստիպված են կրել քսան ֆունտանոց զրահաբաճկոններ։ Եվ դու լռում ես։ Նրանք հարցնում են. «Ինչպե՞ս անցավ ձեր ուղևորությունը, պրոֆեսո՛ր»։ Դու էլ ժպտում ես՝ պատասխանելով. «Հիանալի, շնորհակալ եմ»։
Ինչո՞ւ սկսեցի գնալ այնտեղ՝ այդ քանդուքարափ վայրը։ Կարծում եմ՝ պատճառն այն է, որ շահագրգռված եմ իրենց դիմացկունության սահմաններում իմանալ մարդկանց մասին, ինչպես նաև այն, որ անձամբ եմ որոշակի պատերազմի պատերազմի մեջ եղել ԻԼԻՊ-ի ու նրան աջակցող ուժերի դեմ։ Մի քանի գիրք տպագրել էի և որպես գրող երախտապարտ էի դժվարհասանելի դասավանդման հասնելու համար։ Բայց գոհունակությունը լքեց ինձ։ Գրիչն ավելի զորեղ պիտի լինի, քան սուրը, սակայն տարեցտարի ավելի քիչ եմ հավատում այդ լավ գաղափարին։ Ես ցանկանում էի հասկանալ՝ ինչ է նշանակում քաջություն, երբ կշեռքի մի նժարին իրական շեղբ է։ Ցանկանում էի գնալ ու առաջին ձեռքից իմանալ՝ ինչն է դրդում կանանց և տղամարդկանց իրար վրա փամփուշտներ դատարկել։ Այս պատճառներով ինչ-որ պահի 2015-16թթ. ձմռանը Մ-ի հետ միասին հայտնվեցինք Իրաքում՝ երկուսիս ձեռքին էլ տեսախցիկներ և հետևեցինք Դիալա նահանգի Սեյեդ Ջաբար անվամբ մի հոգևորականի։
Կա տեսագրություն, որտեղ Սեյեդը Ժողովրդական մոբիլիզացիոն ուժերի հետ (առավել հայտնի՝ «Հաշդ Ալ Շաաբի» անվամբ) պայքար է մղում ԻԼԻՊ-ից կամուրջ վերցնելու համար։ Կարող ես նայել ու լսել նրան, թե ինչպես է պրոթեզային ոտքը (ոտքը ծնկից ներքև կոտրվել է ականի պայթյունից, երբ Սեյեդը իրան-իրաքյան պատերազմում կռվում էր Սադամի դեմ) ծածկող կրոնական հանդերձանքով առաջնորդում մարդկանց։ Մինչ կռիվը շարունակվում է, Սեյեդը, որը բավական բարձրահասակ է, քաշում է ու հրում կռվողներին, կոչեր անում ու աղաչում։ Նրա մեջ տարերային կիրք կա, գրեթե մանկական նվիրում մարտի այդ թեժ պահին: Նա ցանկանում է այդ ամենը տեսնել մինչև վերջ: Քանի որ շատ ժամանակ էի անցկացնում նրա հետ, հասկացա, որ դա նրա մոտեցումն էր ինձ գրեթե ամեն ինչով. առավոտյան քարոզների ընթերցում, ցեղային վեճերի միջնորդություն, հանգիստ կեսօրից հետո, իր երեխաների հետ գնդակ խաղալ: Նա անխոնջ էր ու աննկուն։ Չէր ընդունում հոգնածությունը։ Եթե անհրաժեշտ էր լինում այցելել շահիդների ընտանիքներին, իսկ նա ամբողջ օրն անցկացրել էր առաջնագծի մատակարարումներով, չէր արդարանա և դա չէր թողնի վաղվան, հետոյին։ Այս ամենը կարևոր էր ինձ համար, որովհետև քսանմեկերորդ դարի գրչության անարյուն կյանքում ոչինչ չէր կարող համեմատվել այն եղանակների հետ, որոնցով Սեյեդը բանակցում էր կեցության ծայրահեղությունների շուրջ: Նա հույս էր տալիս կռվող անթիվ մարդկանց, որոնք այդ պահին պայքարում էին իրենց կյանքի համար:
Մի օր, այցելելով Բաիջիի ճակատ (քաղաքն ինքնին վերածվել էր փլատակներով ու փամփուշտներով պատված բետոնների կույտի, որը հստակ պատկերացում էր տալիս, թե ինչպիսին կարող է լինել աշխարհի վերջը), տեսա, թե Սեյեդն ինչպես է խառնում մեզ հետ բերած, շոգեխաշած մսով ու բրնձով ահռելի կաթսաները։ Միևնույն ժամանակ կանչում էր մարտիկներին. «Շաբա՜բ, շաբա՜բ (երիտասարդնե՜ր, երիտասարդնե՜ր), եկեք հաց ուտելու»։ Նա նոր էր վերադարձել մի երիտասարդի մխիթարելուց, ով ԻԼԻՊ-ի պատճառով վերջերս կորցրել էր իր երեք եղբայրներին (Սեյեդն ինքը չորսին էր կորցրել. երկուսին՝ Սադամի դեմ կռվում, երկուսին՝ դրան հաջորդած պատերազմներում)։ Այդ պահին, երբ Մ-ն նկարահանում էր, իսկ ես մի կողմ կանգնած լսում էի մի մղոնից էլ պակաս տարածությունից հնչող ականանետերի մարտի ձայները, գլխումս մի միտք ծագեց. փամփուշտ կվերցնե՞մ այդ մարդու համար։
Կուզեի ասել, որ անմիջապես մտքիս եկավ «Այո՛, կվերցնեմ»-ը։ Բայց հարցը կթողնեմ դեռ անպատասխան, առկախված։ Գիտեի, որ շուտով կվերանայեմ այն։ Ես այստեղ չէի եկել՝ Մ-ի նկարածի կողքին ևս մեկ վավերագրական ֆիլմ պատրաստելու համար։ Եկել էի՝ ինչ-որ բան իմանալու ինքս իմ և այն մարդու մասին, որ նոր էր երեք եղբայր կորցրել կռվում։ Որքան էլ հարգում էի Մ-ին իր մասնագիտության համար, բայցև այնքան էի տեղեկացված վավերագրական աշխատանքի մասին, որ գիտեի՝ դրա մեջ պատեհապաշտության տարր կա։ Փաստը, որ դիպուկահարը որսացել էր Մ-ին, գործընկերոջս առանձնապես համարձակ չդարձրեց։ Նա սենսացիայի համար էր այնտեղ։ Տեսախցիկը Սեյեդի ու մյուսների վրա պահելը բավարար չէր ինձ համար։ Այդտեղ կանգ առնելը կնշանակի իմ՝ որպես գրողի կործանում, ինքս ինձ շարունակ հարցեր տալու գրական մղումների ձախողում։
Հարցը, որ տվել էի ինձ, և մեր շուրջը եղած պատերազմներն իմ մասն էին։ ԻԼԻՊ-ը գոյութենական սպառնալիք էր իմ երկրի՝ Իրանի համար, որը նրանից դեպի արևելք ընդամենը հարյուն հիսուն մղոն հեռավորության վրա։ Բայց, ավելի լայն առումով, քանի որ սերում էի Մերձավոր Արևելքից, իմ կյանքի մեծ մասը խճճված էր կրոնով ու կրոնական պայքարներով։ Մինչ ես բնածին հարգանք էի տածում կրոնի նկատմամբ, իմ դաստիարակության և աշխարհագրության պատճառով նաև տեսել էի, թե ինչպես կարող է հավատքը մի պահ վերածվել անհանդուրժողականության, իսկ անհանդուրժողականությունը՝ սպանդի։ ԻԼԻՊ-ը դարձավ մոլեռանդության դեմ իմ կատաղության հիմնական թիրախը: Այդ խմբավորումն ատում էր այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում իսլամի մասին իր կույր ընթերցմանը. կրոնի անվան տակ կոտորել ողջ բնակչությանը և ստրկացրել կանանց ու երեխաներին: Ահա թե ինչու մեր վավերագրական ֆիլմի ավարտից հետո էլ մինչև 2017թ. շարունակեցի գալ այնտեղ։ Եվ ահա թե ինչու շրջվեցի տեսախցիկից՝ փոխարենը ընկնելով մտքերի մեջ փամփուշտների ու քաջության, ինչպես նաև սեփական գաղափարները պաշտպանելու իմ պատրաստակամության մասին: Ամեն անգամ երբ անցնում էինք հաշմված մարմինների կողքով, կամ Սեյեդը՝ հաստատուն մի հոգևորական, սնունդ ու դեղորայք էր բերում տեղահանված սուննիների համար, որոնք տեսականորեն «թշնամի» էին, հիշում էի, թե ինձ որքան մոտ էի համարում այդ յուրահատուկ պայքարին, ինքնաճանաչմանը, որն առաջին հերթին դրդել էր ինձ այդ քայլին և շարունակվում էր իմ ներսում։ Այդ մեկ մարդու մեջ ես վերագտա գրելու կյանք մտնելու իմ սկզբնական քաղցը:
Բաիջիից մի քանի օր անց կրկին առաջնագծում էինք՝ Մախուլի լեռների մոտ։ Մենք հայտնվեցինք հույս չներշնչող խրամատներից մեկում, ուր քեզ հուսահատորեն մերկացված ես զգում։ Լայնարձակ բաց տարածություն և սակավաթիվ միջոցներ, որ կօգնեին մեզ։ Մոտակայքում նորից ականանետեր էին ընկնում, ժամանակ առ ժամանակ մի գնդակ էր անվրեպ սուլում։ Դրությունը դեռ հրատապ չէր, սակայն մերկության զգացումն իրական էր, և զարմանում էի՝ ինչպես են իրենց կյանքը աշխարհի կռիվներին տված այդ շիա կամավորները օր օրի կարողանում աննկուն մնալ իրենց տեղում։ Նրանք չգիտեի՞ն՝ ինչ բան է վախը։ Իհարկե, գիտեին. նաև շատ բան գիտեին խրամատային կյանքի զգալի ձանձրույթի մասին։ Բայց նրանք չունեին այլ ելք, քան լինել այստեղ. նրանց տները մեր կանգնած տեղից ընդամենը մի փոքր հեռավորության վրա էին։
Բլինդաժներից մեկում դիպուկահար հրացան կար։ Տղաներից մեկը հանեց այն, սողաց վերևից և նշան բռնեց հեռվում՝ դեպի թշնամին։ Ես սեղմեցի իմ տեսախցիկը: Մյուս տղամարդիկ հերթով բարձրացնում էին իրենց դիպուկահար հրացանները, մինչ ես շարունակում էի նկարել: Ինչպես և նախորդ շաբաթ, մենք այս տղամարդկանց սնունդ ու պարագաներ էինք բերել հարավից, և անչափ երախտապարտ էին դրա համար: Մի պահ հազիվ տասնյոթ տարեկան մի տղա մոտեցավ ինձ և առանց որևէ խոսքի ինչ-որ բան դրեց իմ զինվորական տաբատի գրպանը։ Նա ժպտաց, ես էլ՝ ի պատասխան, և քանի որ մենք խոսում էինք տարբեր լեզուներով, իսկ իրավիճակը քաոսային էր, այդ քայլը նույնիսկ մի փոքր ուշ չնկատվեց։ Նա ինձ մի զույգ էժան ձեռնոց էր տվել։ Դա այդ պատանու՝ աշխարհում ունեցած միակ բանն էր, որը նոր էր, և հավանաբար զգում էր, որ արժե, ի նշան երախտագիտության, նվիրել այն։ Այդ կողմերում գիշերերը ոսկորները ծակող ցուրտ էր լինում։ Իր նոր ձեռնոցները մեկ այլ անձի նվիրելն ինձ համար պարզապես եղբայրական սիրո ամենախոր դրսևորումն է: Դեռ չգիտեմ՝ ով էր այդ պատանին, արդյոք ողջ է հիմա. լսել եմ, որ երկու շաբաթ առաջ այդ դիրքի վրա մեծ հարձակում է եղել։ Հիշում եմ, որ մտածում էի. «Ահա մի տղա, ում կուզենայիր ծածկել գիշերը, երբ նույնիսկ չես կարող տեսնել սառած ձեռքերդ երկու մատնաչափ հեռավորության վրա»: Ահա մի տղա, ում գիտես, որ կարող ես վստահել։
Մարդիկ հաճախ ցնցվում են, երբ մարտիկները սիրով են խոսում պատերազմի մասին: Բայց համոզված եմ, որ պատերազմն ինքը չէ, որին կարոտով հետ են նայում։ Դա անշահախնդրության ու նվիրվածության կարոտն է, որը մարդ հազվադեպ կզգա քաղաքացիական կյանքում։ Այն զգացումն է, որ ինչ անում ու չես անում պատերազմի ժամանակ, շահի ու օգուտի պրիզմայով չես նայում։ Նման բաները հավանաբար կարող են ավելի ուշ պատահել, բայց երբեք միանգամից չեն լինում, քո ու եղբայրներիդ կյանքը մազից է կախված։ Հենց այդ հասարակը, պարզն է, որին մարդ ցանկանում է հետագայում վերադառնալ։ Այն հստակությունը, որ պատում է քեզ, երբ նայում ես քսան քայլ առաջ և տեսնում Սեյեդին, որ խոսում է մարտիկների, այդ թվում՝ քեզ նոր ձեռնոց բերած այն տղայի հետ։ Չնայած կտրտված արաբերենիդ՝ գիտես, որ Սեյեդը տղամարդկանց առողջությունն ու որպիսությունն է հարցնում։ Նա մարդ է, ով իր ուսերին է վերցնում աշխարհի բեռը։ Դա իր ընտրությունն է։ Իր գոյության պատճառը։
Հիմա շրջվում ես և տեսնում գործընկերոջդ ու նրա ամենատես տեսախցիկը. այն նույն գործընկերոջը, ում քիչ առաջ կորցրիր մեկ այլ կռվում։ Մտածում ես ընտանիքիդ մասին Թեհրանում՝ հազիվ վեց հարյուր մղոն հեռավորության վրա։ Մտածում ես Նյու Յորքում գտնվող երիտասարդ որդուդ, գրողիդ կյանքի, ուսանողներիդ, ինչպես նաև այս կրկնակի իրականության մասին, որը երբեք չի անհետանա և մի օր էլ անգամ կարող է քեզ խելքից հանել, եթե, իհարկե, դեռ չի հանել:
Դու ունես քո պատասխանը։
Որոշ ժամանակ պահանջվեց, բայց, ավելի քան երբևէ, մոտ ես վստահությանը։ Դեռ զգույշ ես, որովհետև չես ուզում գլխումդ այս մարդուց կուռք ստեղծել։ Հիշեցնում ես քեզ, որ նա անում է այն գործը, որ դրել է իր առաջ, և լավ է անում։ Շատ լավ։ Եվ, չնայած դրան, կամ դրա շնորհիվ պատասխանն է «այո». այո՛, փամփուշտ կվերցնես սև փաթթոցով այս մարդու համար, ով հոգ է տանում աշխարհի կռիվների դեմ պայքարող այլ մարդկանց համար, հենց այստեղ ու հիմա, հենց այս պահին։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
