Կենտրոնական գրադարանի ընթերցասրահի լայն պատուհանները պայծառ շողարձակում են արևից: Պատուհանները լվացված են և համարյա միշտ` կիսաբաց: Պարզ երևում են փողոցով քայլողների գլուխները և մոտակա շենքերի կտուրը: Եթե վիզդ մի փոքր ձգես, կտեսնես երաժշտական ուսումնարանի թեք կտուրը՝ իր մշտական բնակիչ աղավնիներով. նրանց մեղմ մնչյունն ու ղունղունոցը մինչև ընթերցասրահ է հասնում: Փողոցի իրականությունը պայքարի մեջ է գրադարանի մեռյալ՝ գրքերում ճզմած անիրականության հետ։ Մեր սերն է ծաղկեցնում ու միաձուլում երկու իրականությունները։
Ընթերցասրահում խորհրդավոր լռություն է. այստեղ թույլատրված չէ խոսել, անգամ ամեն օր հանապազօր թերթերը կլանող Զավենին: Զավենը փոքրիկ քաղաքի հասարակական մարտիկն ու փիլիսոփան է: Նա եռանդուն, աշխույժ ու շատախոս, բայց գումար չունեցող տղա է, որ պետք է կարդա ամեն օրվա թերթերն իր կայուն, հաստատագրված տեղում: Մազերի մեջ վաղուց ճերմակներով իմաստասերը կոնկրետ զբաղմունք չունի և համարվում է քաղաքի չհավատարմագրված քաղաքագետն ու սոցիոլոգը, որ գիտի բոլոր հարցերի պատասխանները։
Ահա նա իր տեղում է, անշարժ կարդում է կլանված՝ ինչ է կատարվում աշխարհում, ոչ մեկի վրա ուշադրություն չի դարձնում։ Անգամ երկար, ձիգ, սլացիկ ոտքերով Սոֆյային է անտեսում, որ օրը մի քանի անգամ հատուկ անցնում է նրա մոտով, իբր թերթերն ու ամսագրերը կարգավորելու նպատակով, սակայն իրականում հրահրում է։ Անցնում է թեթևասահ ու նազանքով, բայց անօգուտ։ Հետո հումորով նայում է մյուս գրադարանավարներին ու մատը դնում քունքին, իբր տեսեք՝ ինչ խենթն է, իսկ ինձ համար խենթանում են քաղաքի կաթնակերներն ու գեղագետները։ Բայց Սոֆյան գիտի իր հմայքն ու չի նեղանում, որովհետև վստահ է, շատերն են հետևում իր փոքրիկ ճանապարհորդություններին։ Իսկ բաժնի մյուս աղջիկներն ու միակ տարիքավոր կինը՝ Անիկ տոտան, սիրով ու հարգանքով են սպասարկում Զավենին: Նա պետք է կարդա հայերեն լեզվով լույս տեսնող բոլոր թերթերը, որովհետև ոչ միայն իմաստուն, այլև հայրենասեր տղա է։
•
Ընդարձակ պատուհաններից ներս թափանցող փողոցային միալար, թույլ աղմուկը չի խանգարում խորհրդավոր լռությանը: Անցնում են երթուղային տաքսիները, ճլվլում են անհանգիստ ճնճղուկները: Արևի ճառագայթները երբեմն խանգարում են կենտրոնանալ կարդացածի վրա: Դրսի և ներսի կյանքերի ներդաշնակ համադրությունն ու պայքարը որոշում է մեր տրամադրությունն ու սեր ծաղկեցնում։ Բազու՜մ խոհական այրերի գովերգած սերն այստեղ իրականություն ու հույզ է դառնում։
Լայն սեղաններին գրքեր, տետրեր, ամեն տեսակի թղթեր են ցրված: Նստած են չորս-չորս կամ ավելի քիչ ու կարդում են, ռեֆերատներ գրում, դասախոսությունների կամ քննությունների պատրաստվում: Հայացքս գրապահոցի բաց դռնից ընկնում է հնաոճ դարակներին, որոնցից ամառվա օրերին ձգվում է փոշու երկա՜ր ամպն ու սյունը… Բակունց, Դրայզեր, Անանյան, Պրիշվին, Սարոյան: Կողքի թեքվելով՝ կարողանում եմ կարդալ՝ Ջեկ Լոնդոն, Ժյուլ Վեռն, Սիմոնյան, Վալտեր Սքոթ, Մայն Ռիդ… եթե ավելի շատ թեքվեմ՝ կթրմփամ գետնին:
Ես հանդարտ, գողունի, նրան եմ հրում ժամերով հղացած փոքրիկ թերթիկը․«Ես քեզ շատ եմ սիրում … սիրուց բացի ի՞նչը կարող է հետաքրքրել մեզ։ Այն պահն է, երբ չգիտեմ ինչպես վարվել կյանքիս մնացած մասի ու քեզ հետ սիրուց բացի․․․ուզում եմ սիրով լցնել այն րոպեներն ու ժամերը, երբ միասին ենք»։
Նա ձևական ընդգծված անտարբերությամբ վերցնում է թերթիկը և այն սահեցնում առջևը դրված գրքի մեջ: Այդ խաղը շատ է դուր գալիս աշխարհի բոլոր աղջիկներին։
Մինչ նա կյուրացնի այդ ճշմարտությունը, չեմ կարողանում կենտրոնանալ և անձայն մոտենում եմ պատուհանին-անձայն քայլել թույլատրվում է: Հաճելի է քայլել փափուկ գորգի վրայով ու նայել գլուխները կախ ընթերցողներին։ Երբ միակ քայլողն ես, առանձնահատուկ դիրքում ես, նմանվում ես վախվորած քեզ հետևող ուսանողների միջով վեհափառ քայլող դասախոսի։ Ինքնավստահ, արժեքն իմացող մարդու տեսքով հասնում եմ պատուհանին և նայում դուրս։
Արցախ պուրակի նշանավոր կանգառում, հսկայական բարդիների հովանու ներքո կանգնած են տաքսիները: Հին մեքենաներ են տարեց վարորդներով, որոնցից մեկն իմ մշտական բարեկամն է. ես ձեռքով եմ անում, հարցնում գործերից: Նա բութ մատն է ցույց տալիս և նշանով՝ 3 թիվը: Դա նշանակում է՝ երեք այցելու՝ մինչև այս պահը, հրաշալի է: Իսկ ավելի երիտասարդ գործընկերը նյարդայնացնող ու միապաղաղ ձայնով կանչում է՝ էժա՜ն տանեմ ջունգլիներ (ոչ իսկական ջունգլիներ, այլ այդպիսի անվանումով թաղամասը) …Ես երբեք չեմ նստի այդպիսի սղոցող ձայն ունեցող վարորդի մեքենան, ինչքան էլ նրա մեքենան նոր ու հարմարավետ լինի։
Հեռանում եմ պատուհանից: Սեղանի վրա ինձ է սպասում թերթիկիս պատասխանը: Անիկ մորաքրոջ հետաքրքրասեր հայացքի ներքո այն դնում եմ գրքի մեջ: Մենք այսպես ենք զրուցում՝ թերթիկներով։ Այստեղ թույլատրված չէ զրուցել անգամ գեղեցիկ աղջիկների հետ։ Փսփսոցներով միգուցե, բայց ավելի լավ է՝ թերթիկներով․ այստեղ սիրո դրամաներ են կյանքի կոչվում, եթե ոչ շեքսպիրյան պաթոսամակարդակով, գոնե հայկական։ Զգուշորեն կարդում եմ․ «Մենք չենք ազատվի կյանքի տխրություներից այնքան ժամանակ, քանի դեռ չենք սիրում մարդուն, ինչ հագուստով էլ որ նա լինի, ինչ մաշկի գույն ունենա, անկախ այն բանից, հարազա՞տ է նա քեզ թե պատահական մերձավոր, հարո՞ւստ է նա թե՞ աղքատ։ Եթե չսիրենք, տխրությունը կխեղդի մեզ և կքայլենք մահվան ճանապարհով»։ Համապարփակ իմաստասիրական սիրո ելևէջների ոգով գրված այս երկտողն ինձ հույս է տալիս։
Անիկ մորաքույրն ինձ դպրոցական հասակից գիտի…
Ես՝ փոքրիկ, ակնոցավոր ու նիհարավուն մի տղա, վախվորած նրան եմ վերադարձնում մի հաստափոր գիրք՝ առաջին համաշխարհային ու քաղաքացիական պատերազմի հերոսների մասին: Տասն օրվա փոխարեն՝ կարդացի երեք օրում ու համարյա ոչինչ չհասկացա, բայց վերամբարձ տոնը կնքվեց սրտումս․ այդ օրվանից մեջս հետաքրքրություն առաջացավ մգլահոտ գրքերի ու պատմության հանդեպ, ինչն ընդամենն ասում էր, որ գրքերը վատ են պահպանվում ու բորբոսնում են։ Թարմ, նոր գրքերի հոտերի հանդեպ ախտաբանական սերը չմեռցրեց այդ մգլահոտը։ Հնաբույր գրքերը հրապուրում են խորհրդավոր անցյալով ու հետաքրքիր պատմություններ պատմում․․․ձեռքից ձեռք են անցել, կարդացել ու հոտոտել, թերթել բավականությամբ, կարդացել, անհասկանալի սերմեր ցանել, ոգեշնչել։
Լարված Անիկ մորաքորոջն եմ նայում՝ կբարկանա՞ վրաս․․․ Նա ակնոցների տակից խիստ նայում է ինձ՝ իննամյա տղայիս, և հուզված-նյաարդայնացած զանգահարում գործընկերոջը.
–Ո՞վ է էս փոքր էրեխուն տվել աննկուն հեղափոխական Ստեփան Շահումյանի մասին գիրքը, ի՞նչ պետք է հասկանա քյորփեն։
Չգիտեմ ինչ են պատասխանում հեռախոսի մյուս ծայրից, բայց նա մեղմանում է և ասում․
– Լավ, տղա՛ ջան, բայց քո տարիքին համապատասխան գրքեր վերցրու:
Հիմա այլևս այդպես չի խոսում. այդ փոքրիկը մեծացել է, սիրահարվել: Որախ եմ, որ մեծացել եմ և կարող եմ կարդալ՝ ինչ և ինչքան խելքիս փչի: Գրքերի այս տաճարում ես ինձ մտքի քուրմ եմ զգում, իմաստության ստրուկ: Երբ փոքր էի, խնդրում էի, որ միանգամից երեք գիրք տան, որ գոնե երկուսը պոկեմ: Ինձ իմանալով՝ տալիս էին: Մի քանի անգամ, երբ փոքր էի, գիրք գողացա, որ շատ կարդամ: Գրքերը չէին բավականացնում, իսկ մի խելքի կճուճ ասել էր, որ գրքի գողը գող չի։ Դա այսպես էր կատարվում․ դնում էի գիրքը հագուստիս տակ, որովայնիս վրա ու անմեղ տեսքով դուրս գալիս։ Բայց կարդալուց հետո, հաջորդ այցելության ժամանակ թաքուն տեղն էի դնում նույն եղանակով ու նույն անմեղ տեսքով: Ինձ թվում էր, թե ազնիվ գող եմ ու գրքերը կլանում էի անհագուրդ, մինչև հիմա քաղցս չի հագենում․․․
Իմ մանկությո՜ւնը․․․ «Որտե՞ղ է մնացել իմ մանկությունը,- ցանկանում եմ բղավել,-վերադարձրեք ինձ, որպեսզի գտնեմ իմ ամբողջականությունը»։
•
-Էժա՜ն տանեմ,-լսվում է փողոցից իմ ընկեր տաքսիստի՝ այս անգամ այնքան բարձր ձայնը, որ ընթերցասրահում ծիծաղի թեթև ալիք է բարձրանում։
Մի մոտենում եմ պատուհանին և ձեռքով անում՝ մի բղավի: Տարեց տաքսիստը չկա, հավանաբար ուղևոր է տարել: Մաղմղում է կիրովականյան հաճելի անձրևը: Մի քանի մետր այն կողմ Երաժշտական ուսումնարանն է՝ քաղաքի տղաների երազանքների դրախտը: Ճարպիկ տղաները գնում էին «աղջիկ որսալու»: Այդ արտահայտությունը շատ ռոմանտիկ էր հնչում՝ աղջիկ որսա՜լ․․․մենք շատ էինք մտածում աղջիկների մասին ու ենթադրում, որ նրանք էլ մեր մասին են շատ մտածում։ Ընկերություն էինք անում նրանց հետ փոքրիկ քաղաքի ներքին կանոնակարգի բոլոր կետերին համապատասխան։
Ասում էին, որ «երաժշտականի» աղջիկներն ավելի գեղեցիկ են, քան «մանկավարժականի» աղջիկները, ավելի զգայուն ու հուզիչ, բայց պակաս ինտելեկտուալ: Իսկ «քույրականի» աղջիկներն այդ երկուսի արանքում էին: Դասերի վերջում գեղեցիկ աղջիկները խուռներամ դուրս էին գալիս և ցրվում, անհետանում բակում կանգնած տղաների մեջ: Հմայք կար փոքրիկ քաղաքի սիրային պատմությունների օվկիանոսի թույլ ալեբախության մեջ: Իսկ իմն այստեղ է, գրադարանում:
Ես ժպտում եմ ու նորից նստում, ուղարկելով հերթական թերթիկը․ «Քո ձայնը հոգումս արձագանքող երաժշտություն է, որի յուրաքանչյուր նոտան ու հնչյունն արձագանքում է իմ սրտում։ Այն ձայնը կլանում է ու պարուրում, արբեցնում․ քո սե՜րը գլխավորն է մեր կյանքում»։
Ուղարկելուց հետո զգույշ նայում եմ նրան։ Այս անգամ միանգամից կարդում է։ Գեղեցիկ կիսադեմ ունի։ Աչքերը խոնարհել է գրքի վրա, կարդում է թերթիկը։ Երբ բարձրացնում է հայացքը և արագ ինձ նայում, հմայվում եմ մոխրագույն, փոքր ինչ շեղ, խոր աչքերով, որի մեջ իմ կյանքի շարունակությունն եմ տեսնում։ Ցանկանում եմ երկար նայել, սակայն նորից իջեցում է հայացքը։
Խիստ հայր ունի, եթե իմանա մեր հարաբերությունների մասին, լավ չի լինի: Այդ պատճառով զգուշանալով ենք հանդիպում, չենք կարող կարգին հանդիպել։ Այստեղ՝ թերևս, ապահով է: Զրուցում ենք հայացքներով: Հայրը չի կասկածում, որ իմաստության սրբազան կաճառում կարելի է հանդիպել, զրուցել և սեր ծաղկեցնել: Մտածում է, որ սերը ծաղկում է այգիների մութ անկյուններում, շենքերի պատերի տակ կամ ընտանեկան օջախներում։ Նրա միամտությունը փրկում է ինձ, մինչև տեսնենք ինչ է լինելու: Որտեղից իմանա, որ իմ սերն այստեղ, հենց այստեղ է բողբոջել ու ծիլեր տվել:
Առանց պատճառի ուրախություն եմ զգում ու մի պահի գլխի ընկնում, որ պատճառն իմ դեմ է նստած: Ինչքան էլ դարակների վրա համեստ շարված իմաստուն այրերի խոհական ներկայությունն ինձ բերկրանք է պատճառում, բայց ակունքները-զգում եմ-իմ դեմ է նստած։ Սերը և իմաստությունը համատեղ են գործում։ Եթե սիրում եմ՝ ուրեմն իմաստուն եմ։ Իսկ եթե իմաստուն եմ, ուրեմն սիրու՞մ եմ․․․ չգիտեմ։
Գրքերի հանդեպ սերը մանկությունից է եկել, ինչպես խաղերը: Ընթերցում էի, վայելելով ևրևակայության թռիչքները և խենթ, անբացատրելի ուրախություն զգում: Դասագրքերի հաստ շերտերի տակ թաղում էի գեղարվեստական գրքերն ու կլանված կարդում, մինչև կբռնացնեին ու կհանդիմանեին։
Գրքերի ազդեցության տակ էր, որ սիրահարվեցի մի քանի նստարան այն կողմ նստած, տղաների ուշադրության կենտրոնում գտնվող «մարխոշ», եղնիկանման աչքերով, գեղեցիկ ժպիտ ու ոտքեր ունեցող Մարինեին։ Դեմքի «խուժան» արտահայտություն ուներ, ասում էին, արդեն գիտի ինչ է խուժանությունը ու դա ավելի էր մեծացնում նրա հմայքն ու խորհրդավորությունը։ Նա կիսախակ տղաների երազների թագուհին էր։ Նայում էին նրան ու երազում անորոշ, խորհրդավոր, բայց քաղցր բաների մասին․․․Ի զարմանս ինձ՝ նա պատասխանում էր իմ երազկոտ հայացքներին ու հետադարձում։ Հետո տղաների գաղտնի խորհուրդում կիմանամ, որ ինքն արդեն ընկեր ունի, իսկ ես այնպես՝ «պահուստային էի»։
Գրքերի ազդեցոության տակ հասցրել եմ մի քանի անգամ սիրահարվել, երազել եմ գերմարդ դառնալ Ջեկ Լոնդոնի «Ծովագայլը» գրքի ազդեցության տակ, թափառել եմ պրերիաներում անգլուխ ձիավորի հետ, սուզվել ջրի հատակը կապիտան Նեմոյի հետ և Ժյուլ Վեռնի, Ստանիսլավ Լեմի ու Եֆրեմովի հերոսների հետ սլացել տիեզերքի անծայրածիր անկյունները, Ա․ Դյումայի «Կոմս Մոնտե-Քրիստո» գրքի հերոսներից մեկի՝ Լուիջի Վամպայի ազդեցության տակ ավազակությամբ զբաղվել։ Ապա մեծացա այնքան, որ մտածում էի պայքարել ու մահանալ հանուն հայրենիքի, «Ռանչպարների կանչը» վեպի հերոսների օրինակով։ Սևակի հետ միասին ողբում էի «Անլռելի Զանգակատան» էջերում։
Մթնում է: Ընթերցասրահը սկսում եմ նմանեցնել Քեոփսի բուրգերին՝ կուսական, հնամենի խորհրդավորություն, դարերի իմաստություն, սիրո շշունջներ, մահվան սրբազան երկյուղ և կյանքի անցողիկության խորհուրդ: Մենք խոնարհած գլուխների, թերթերի մեղմ շրշյունների և գրիչների կտկտոցների, զսպված հևոցների ու անխոս զրույցների ներքո նամակնե՜ր ենք գրում:
Դիմացս․․․Մարինեն, Նանեն ու Աստղիկը, աշխարհի բոլոր աղջիկների ներդաշնակ համադրությունը։ Միայն այս կերպ է հնարավոր։ Ես ժպտում եմ և ուղարկում ևս մեկ թերթիկ:
Ուշ է: Նույնիսկ թերթերի խենթ Զավենն է պատրաստվում տուն գնալ: Մի անգամ էլ եմ մոտենում պատուհանին: Տարեց բարեկամս վերադարձել է և դեռ այնտեղ է. նա ընտանիք է պահում: Գոհ ծխում է ու բռնում հայացքս։ Ձեռքով եմ անում՝ ինչպե՞ս ես: Ցույց է տալիս բութ մատը՝ հիանալի՜: Պատկերացնում եմ արդեն տուն է մտնում, երջանիկ նայում կնոջը, կինը՝ իրեն-այսօր էլ լավ ստացվեց-զրուցում են հայացքներով։ Սիրտս ճխում է այն գիտակցությունից, որ մի լավ ընկեր ունեմ: Որոշում եմ մոտ օրերս այցելել ու մի լավ զրուցել ընտանեկան միջավայրում։
•
Անիկ մորաքույրը սպասողական մեզ է նայում: Աննկատ սահել են վերջին այցելուները: Գեղեցիկ աղջիկը վերջացրել է գրականագիտական ռեֆերատը՝ Վահան Տերյանի, բանաստեղծությունների և մեղմաձայն հնչող շ-երի մասին: Բռնում եմ ձեռքը, հրաժեշտ տալիս Անիկ մորաքրոջը, որսում նրա «ըմբռնող» հայացքը և չկամությամբ իջնում կախարդական աստիճաններից: Հրաժեշտ եմ տալիս բոլոր գրողներին, որովհետև հիմա ես եմ սիրո պատմության լավագույն էջերից մեկի հեղինակը։ Մինչև շենքից դուրս գալը ձեռքին եմ դնում միգուցե վերջին թերթիկը․ «Չեմ ափսոսում այն րոպեներն ու օրերը, որ անց եմ կացրել քեզ հետ․դրանք եղել են իմ կյանքի լավագույն պահերը, հույզերի պոռթկման ու երջանկության արձագանքներ, որ իմաստավորեցին իմ կյանքը․․․ քեզ նայելը ոչ միայն հաճելի է, այլև՝ անհրաժեշտություն»։
Դուրս ենք գալիս։
Աղջամուղջ է: Հմայված նայում ենք հարազատ քաղաքի գեղեցիկ տեսարաններին։ Չեմ կարողանում զսպել ինձ և բառերը հորդում են ինձնից անկախ․․․
Մեզ դիմավորում է հեքիաթային երեկոներից մեկը: Իրականությունն ինձ և՛ տխրություն և՛ բերկրանք է պատճառում: Մարդկային հանդարտ սահք, մեքենաների վազք, հին բնակարանների խորհրդավոր լույսերից՝ լուռ ճակատագրերի խորհրդավոր պատմություններ։
Քայլում ենք, մեզ զգում որպես իրականության մի մասնիկը, որ աշխարհը հենց այսպես էլ պետք է լիներ և մենք՝ այնտեղ։ Նա հանկարծ պայուսակից հանում է տնից իր հետ բերած բուլկին, խնամքով ճեղքված, մեջը․․․թարմ կոտեմ։
-Միասին ուտենք,-առաջարկում է նա։
Մենք ուրախ ծիծաղում ենք, նայելով միմյանց։ Ընդգծված կանացիությունը և հոգատարությունը հուզիչ է։ Անձայն գրկում եմ նրան, ոչինչ չենք խոսում․ամեն ինչ պարզ է առանց բառերի։ Նա խոնարհում է աչքերը։
Կես խոսքից իրար հասկանալով բարձրանում ենք նստարաններից մեկի վրա, չգիտեմ ինչու, հենց այնպես, միգուցե աշխարհը բարձրից, ավելի լավ տեսնելու համար։ Ուտում ենք կոտեմով բուլկին-համեղ է, բուլկու քաղցրությունը և կոտեմի դառնությունը զարմանալիորեն ներդաշնակում են։
Վերջացնելով՝ իջնում ենք նստարանից և դուրս գալիս Արցախ պուրակից։ Արդեն չենք վախենում բարկացկոտ հայրերից և քայլում ենք դեպի բանուկ փողոցը, վերջին անգամ նայելով գրադարանին։ Հիմա այնտեղ խորհրդավոր լռություն է։ Այդ լռության մեջ բողբոջեց ու ծաղկեց մեր սերը, հետո կգա պտուղների ժամանակը։
Քաղաքի բոլոր լույսերը վառվել են։ Կյանքը տեղափոխվել է փոքրիկ բնակարանների մեջ։ Այնտեղ մեզ նման մարդիկ են ապրում, սիրելով ու ատելով, հոգսերով ու պարզ ուրախություններով։
Բանուկ փողոցի դիմացի մայթին շենքեր են։ Լուսավորված պատուհաններին՝ փոքրիկ քաղաքի ընդունված կարգով տիկնիկներ են շարված, սպասողական հայացքներով։ Այդ տիկնիկները բնակարաններում ազատ սրտով ու հոգով աղջիկների խորհրդանիշն են։
Այսօր մի տիկնիկ կպակասի պատուհանից։
