Դավիթ Սամվելյան | Ի սկզբանե էր Վերջը

Вначале было слово. Потом — слова, слова, слова.
Владимир Колечицкий

Վերջաբան

Հախուռն ու անիմաստ մտքերիդ արդյունքում ստեղծված պատկերացումների, զգացողություններիդ անոմալության աստիճանի հասած հուզականության համար ես հիմա սկսում եմ գործել մի զսպաշապիկ:
Մի քիչ խրթին էր հա կարծե՞ս:
Սկսեմ նորից. մենության մեջ արձակած մտահառաչումներիդ, միայնությանդ պատճառով ինքնակամ ստեղծած պատրանքներիդ համար ես սկսում եմ ստեղծագործել, կամ մի լաթ գործել, որ վրադ քաշես, մարմինդ ծածկես դիպած ձեռքերի մատնահետքերից, հպված շուրթերի կծած վերքերից. կստեղծագործեմ անցյալի մասին սառը խոսքերով, աչքերի մասին տխուր վանկերով ու վանկարկելով. ‹‹սրանք բառեր են, որոնց մեծ մասին ինքդ ծանոթ ես, բայց մոռացության ծոցն ես ուղարկել››:
Ամեն նախադասության ու իրավիճակի մեջ կփորձես ինքդ քեզ փնտրել, համեմատել ապրածդ կյանքի կամ օրերի, հույզերի հետ, հերոսի կամ հերոսների մեջ անգամ ինձ կամ քեզ կփորձես գտնել, բայց ապարդյուն…
Ես հիմա գրողական արվեստին հակառակ մի բան եմ անում. վերջաբան եմ գրում սկզբում:

Այն ճամփաները, որ դու պիտի անցնես, անհաղորդեն ինձ, մեզ, բոլորիս…
Ձե՜ռքդ ինձ տուր, ամու՛ր սեղմիր այն …
Միգուցե վերջին անգամ, միգուցե արդեն չես էլ զգում ափերիս ջերմությունը, բայց շոյում եմ կյանքի խոչընդոտներից ակոսված ճակատդ …
Դեռ տաք ես, արյունն ու կյանքը եռում են երակներումդ …
Միգուցե հաշված ժամեր կամ օրեր են մնացել մեր բաժանմանը.
թերևս ցմահ …
Դու այդպես էլ չարտասվեցիր ու թողեցիր ինձ ժպիտդ՝ ջերմ ու հոգնատանջ:
Անգամ թույլ սեղմված մատներդ խաչ էին հանում կրծքիդ. սիրտդ մաքուր էր, գործդ՝ նվիրյալ:
Կոշտացած ձեռքերդ ծափահարում էին կյանքին, որն այդքան բան քեզ տվեց, որին այդքան նվիրվեցիր ու որի համար պայքարում էիր մինչև վերջ:
Համբուրում եմ ոտքիդ տակի մաշված ու տառապած հողը …
Ի՜մ հայրենասեր …

Կարծես վերջաբանը տխուր ստացվեց:
Բա էլ ի՞նչ վերջաբան առանց տխրության: Եթե ուրախ կամ երջանիկ լիներ՝ կդառնար սկիզբ կամ նախաբան: Բայց կարդալիս ո՞վ է երջանիկ դարձել. լավագույն դեպքում ուրախացել են կամ էլ ժպտացել:
Երջանկությունն ապրել է պետք: Պետք է գոռալ փողոցներում, համբուրել անծանոթ անցորդներին, բայց երջանիկ մարդիկ թաքնվում են շենք-շինություններում, որովհետև փողոցի երջանիկներին խեթ-խեթ են նայում, ասում են՝ գիժ է սա, գժվել են սրանք, իսկ մայթերը ճկվում են լուրջ կամ տխուր դեմքերի ծանրությունից:
Երջանիկներին պատժում են նրանք, ումից հաջողությունը երես է թեքել երկար ժամանակ, ովքեր հոգնել են իրենց ունեցածից ու դժգոհում են ամեն ինչից: Պատժում են լուրջ, բայց տխմար դեմքով, ամեն ապտակի հետ իրենց վաղաժամ կորցրած երջանկությունը վերհիշելով ու որոճալով:
Պատժում են երջանիկ լինելու ձևերի ու դրա մասին իրենց երկար դասախոսություններով, ուղեղ ծակող բառերով:
Դրանց շրթունքները կարել է պետք, մտքում ծնված բառերն անգամ պիտի դուրս չգան բերաններից, պիտի ամենահաստ ասեղով աջից ձախ անցնել, որ հիմար մտքեր չարտահայտեն: Բառերը ներսում պիտի մնան էնպես, ինչպես որ պատժված զինվորականի կարած գրպաններում լցված ավազը՝ մանր, բայց ծանր:
Խոսքերը երբեմն էնքան են պահվում, էնքան են ծամվում ու չմարսվում, որ փտեցնում են ներսն ու վարակում դիմացիններին: Երջանիկ լինելու մասին չպիտի որոճալ: Երջանկությունը երևում է աչքերում, որոնք թաքցնում են փողոցներում քայլելիս ու փայլում շենք-շինություններից ներս:
Փողոցներում վխտում են լուրջ կամ թախծոտ դեմքերով երկոտանիները: Լուրջերը թաքցնում են սեփական դատարկությունը, թախծոտներն ի ցույց են դնում անգամ իրենց չստացված գիշերվա վաղամեռիկ հուշերը։
Իսկ երջանիկները…
Երջանիկները հարբում են տանիքներում ու նկուղներում՝ թաքուն ժպտալով կյանքի անգամ չստացված պահերին ու էն մարդկանց, ովքեր իր ու իր նմանների հետևից գոռում էին. ‹‹Ա՜յ անասո՜ւն, սրանք անասուն են…››։
Իսկ կա՞ մեկն, ով կարող է կովի աչքերից հասկանալ՝ երջանի՞կ է, թե՝ դժբախտ կամ թե ոչխարն ինչ աստիճան է սիրահարված իր զուգընկերոջը. նրանց մոտ լուրջ լինելն արդեն քանի հարյուրամյակ է մոդայից դուրս չի գալիս:
Ասում են՝ քաղաքի շենքերից մեկի տանիքում մի քանի կով են պահում: Կերն ամեն օր, նույն ժամին բերում-լցնում են դիմացները, որ որոճան: Հաստատ տխուր են, բայց մեկ է, աչքերից չի երևում: Չեն ուզում զգացմունքները կիսել շրջապատի հետ. իրենք իրենց ներսում են տխուր կամ երջանիկ:
Կյանքի ամենաերջանիկ ակնթարթը ծնունդն է՝ սեփական ծնունդը, բայց նաև չգիտակցվածն է: Մեծանում ես ու սկսում հաճախակի տխրել, երբ գիտակցում ես, որ վերջ էլ գոյություն ունի. ամեն ինչ, անգամ գրված վերջաբանը վերջ ունի։
Իսկ հիմա փակիր գիրքն ու գնա գործերիդ. չէ՞ որ գիրքը կարդում ես վերջաբանն իմանալու համար. հիմա արդեն գիտես, թե ինչ է լինելու վերջում, այսինքն՝ արդեն իմացար, որ եղել է այն, ինչը որ լինում է բոլորի վերջում՝ մահ և դժբախտություն:

Ինչևէ, բոլորս էլ ծնվել ենք, անգամ չծնվածներն են ծնվելու էստեղ կամ ուրիշ աշխարհում:
Ես էլ եմ ծնվել, այն էլ տարվա գրեթե կեսերին: Չնայած մարդկային ծնունդը սկիզբ է և ոչ վերջ այս նյութեղեն ու շոշափելի աշխարհի ժամանակացույցում, բայց ծնունդն անուղղակիորեն ազդարարում է ինչ-որ մի օր ինչ-որ մի տեղ հանկարծակի կամ տրամաբանված վերջի և ուղղակիորեն՝ մայրական ցավերի ավարտի մասին: Հաստատ այդքան բանը ծնվելու պահին չեմ գիտակցել, չնայած, ի՞նչ իմանամ՝չեմ հիշում, անգամ չեմ հիշում՝ շոգ էր թե՝ չէ, բայց կծկված էի:
Ձմեռ չէր, բայց կծկվել էի:
Սենյակի ներսում ու դրսում աղմուկ էր, ինքս էլ նպաստում էի աղմուկի բազմապատկմանը՝ անելևէջ ու հախուռն ձայնարկումներով: Հետո իմացա, որ դա ուրախություն էր կոչվում, ավելի ճիշտ ուրախությունից բարձրացած աղմուկ, իսկ ես, չգիտեմ, ուրախ էի էդ պահին, թե տխուր, բայց ձայնս գլուխս էի գցել:
Մեծացա, չնայած, չէ´, հետո սկսեցին ինձ մեծացնել ու սովորեցրին սիրել ձմեռն ու ցուրտը՝ սպիտակ, երազային ու տաք: Ու մինչև հիմա դեռ մարդ գլուխ չի հանում՝ ինչո՞ւ է այդ եղանակն իրեն գցել երկու տարվա արանք, պատռում է իրեն՝ չհասկանալով՝ սկիզբ է, թե՝ վերջ:
Սովորեցրել էին, որ ձմեռը, էլ, ինչպես և ես, իր պապն ունի. հավանաբար ցանկանում էին մանկությունս հրաշքով ու դրա սպասումից առաջացող ուրախությամբ լցնել: Ձյան գալստին զուգահեռ ամենուր ինձ անծանոթ պապի նկարներն էին փակցնում ամենաանիմաստ ու ամենակենտրոնական տեղերում: Ես էլ նայում էի պապիս, հիշում ձմռան պապի դեմքն ու ուրախանում, որ իմն ավելի ջահել է մնացել:
Պնդում էին, որ սպասման ամենակարևոր, եզրահանգվող պահին այդ Ձմեռ պապիկ կոչեցյալին չպետք է տեսնել, բայց պետք է հավատալ նրա գոյությանը:
Հիմա ոչ պապս կա, ոչ էլ ձմռան պապիկը, բայց պահ է գալիս, որ նորից կծկվում եմ. չգիտեմ՝ երևի ցրտից…
Փոքր տարիքում տարվա մեջ երկու օր հաստատ ուրախ էինք լինում՝ մեկ մեր ծննդյան օրը, մյուսն էլ՝ Ամանորին: Ու մաղթանքներ էինք լսում, որոնց հիմնական մասը մեզ մաղթողների ցանկության իրականացումն էր լինում:
Միօրինակություն…
Տաղտուկ է ոչ թե մեծերի կողքին լինելը, այլ մեծերին կողքից նայելը: Քեզ համարում են փոքր, մինչդեռ ինքդ մտովի հաշվում ես, որ ձեր հարևանի երեխայից անգամ մի քանի օրով, բայց մեծ ես:

Իսկ երբվանի՞ց այլևս փոքր չես լինում …
Սկզբում երջակություն են մաղթում, հետո՝ մեծ երջանկություն. երևի հենց դա էլ ինքդ քեզ մեծ զգալու և ուրիշների աչքում մեծացած լինելու սահմանագիծն է:

Մեծերի մեծական մաղթանքներին ականջ դնելուց առաջ աչքի պոչով ու ըստ չգրանցված ավանդույթի հետևվում և հետախուզվում էր տուն մտնող հյուրերից յուրաքանչյուրի ձեռքի պարունակությանը: Իրենցից առավել հետաքրքրություն էին ներկայացնում գունավոր ու երկար տոպրակները, որոնց վրա նորից այդ գրողի տարած Ձմեռ պապն էր՝ հաճախ մի երիտասարդ աղջկա ուղեկցությաբ: Ասում էին՝ թոռնիկն է, բայց ո՞վ էր հավատացողը…
Ես առավել ևս չէի հավատում, որովհետև պապս աղջիկ թոռ չուներ:
Մանկական սպասում կար, թե քեզ մի նոր բան նվեր բերած կլինեն, բայց նվերները միշտ նույն, տնից տուն պտտվող շոկոլադի տուփերն էին, որոնց վրա անգամ պիտանելիության ժամկետ չէր նշված…
Ու էդ ժամանակ հասկանում էիր, որ ամենաթանկ նվերը քո իսկ պապն է թողել բարձիդ կողքին՝ գիշերով, զգուշորեն, ոտնաթաթերի վրա սենյակդ մտնելով, բայց ոչ թե քեզ քաղցր քնից չարթնացնելու, այլ զուտ իրեն չմատնելու համար:
Տոպրակների վրա և ամենուր Ձմեռ պապիի նկարն էր, իսկ պապիս նկարը էդպես էլ ոչ մի տեղ չհայտնվեց, անգամ հյուրասենյակի պահարանի գլխին չդրվեց: Մտածեցինք՝ ավելի լավ է մեր սրտում մնա այնպես, ինչպես ամանորյա հրաշքը, որը մտքներիցս դուրս չէր գալիս փոքր տարիքում:
Չնայած…

Սխալվեցի. մի տեղում հայտնվեց ու նմանվեց մանկության տարիների այդպես էլ չհանդիպած, բայց նկարներում տեսած Ձմեռ պապիի դեմքին՝ սպիտակ, ավելի ճիշտ անգույն ու բարի ժպիտն աչքերում սառած …
Կարծես վերջի վերջն էլ հասավ: Եկավ ու հասավ նախավերջին:
Իսկ նախավերջում աշուն էր:
Աշուն էր ու պապս, ով արագ քայլերով մոտենում էր դպրոցին, որ հանկարծ չսպասեմ իրեն դասերի ավարտից հետո, որ ձեռքս բռնի ու հարցնի, թե ինչ գնահատական եմ ստացել: Իսկ ես պատուհանից նայում էի դուրս:
Դրսում աշուն էր ու պապս…

Նախավերջ

Առանց անձրև աշուն. նույնն է, թե ասես առանց սրտի սեր, առանց շուրթեր համբույր, առանց ձեռքեր հպում…
Առանց նրա մի տեսակ չէր ստացվում կամ ստացվում էր ամեն ինչ, որովհետև առանց ինձ կամ առանց նրա չէր եղել, պակասում էր առանց Իրար-ը…
Հիշողությունդ կարոտում է կյանքիդ միայն այն պահերին, երբ երջանիկ ու ինքնաբավ ես զգացել քեզ, որոնց ընթացքում իրականությունից վեր ես բարձրացել թեկուզև ընդամենը մի գլխաչափ: Իսկ մնացածը կամ մոռացվում է, կամ այնքան տխուր և անցանկալի է լինում, որ փորձում ես ձերբազատվել, բայց…
Եվ ինչու՞ էին այդ առանց նրան ու նրա հետն այդքան մոտ իրար, հաճախ այնքան խճճված, որ տարբերելու համար մի քանի օր կամ ամիսներ էին հարկավոր:
Ու սկսում ես հաշվել րոպեներ, ժամեր, օրեր, սկսում ես անձայն, մտքումդ անիծել ժամանակի բաժանարար հատկությունը, երբեմն էլ գոռում ես անզորությունից ու գլուխդ պատեպատ տալիս: Հաշվում ես ու նրան կորցնում հաշիվների մեջ:
Բոլորն էլ գիտեն տառերն ու թվերը, բոլորն անխտիր, բայց մեզ ասում էին, որ պետք է դպրոց գնանք սովորելու համար: Միայն դպրոցն ավարտելուց հետո ես հասկանում, որ սովորեցրել են իմացածդ արտահայտելու, գումարելու, բաժանելու, բազմապատկելու և չափելու հմտությունները. ոչինչ առավել, մնացածը կյանքումդ ես սովորում:
Բոլորն ասել, բարձրաձայնել գիտեն, իսկ կիրառելը ստացվում է կամ չի ստացվում:
Կյանքումդ սովորածն էլ ամփոփում ես նախավերջում, որովհետև վերջում ժամանակ, երբեմն էլ հնարավորություն չես ունենում…
Դրսում անձրև էր. նստած էի պատուհանի դիմաց ու մի մաշված փղիկ թևատակումս սեղմած՝ նայում էի ամպամած ու մռայլ հեռուների կողմ: Չեմ հիշում՝ ինչի մասին էի մտածում, բայց սպասում էի պապիս վերադարձին, ով իջել էր խցանված անձրևատարը մաքրելու:
Երկնքից հեռացող անձրևի ձայները խլանում էին, ասֆալտի վրա փշուր-փշուր լինող, կեղտաջրերի կուտակումներում լողացող ալիքներ էին երևում, իսկ անձրևատարը չէր բացվում. պապս ուշանում էր …
Մի տեսակ նման են երկինքն ու մարդիկ…
Որքան որ մռայլ են կամ տխուր, այնքան ավելի շատ բան կա նրանց մեջ: Ամպած երկնքից անձրև է թափվում, իսկ թախծոտ ու դժբախտ մարդուց՝ արցունք կամ
զայրույթ:
Անձրևի ժամանակ ուրախ բաներ հիշել չի ստացվում, իսկ շատ տխուր բաներ ժամանակի ընթացքում ժպիտով ես հիշում:Եթե կարողանայի դպրոցում սովորածս պարզ կազմությամբ բառերն արտահայտել, այն է՝ գրել թղթի վրա կամ տետրի թեկուզ վերջում այնպես, ինչպես որ հորդորում էին, ապա աշնան երկրորդ ամսին կուչ չէի գա վաղուց արդեն չգործող ջեռուցման մարտկոցների անկյունում՝անձայն լացը կոկորդումս խեղդելով:Թուղթն ու գրիչը կվերցնեի, դուրս կշպրտեի զգացածս ու ներսումս կուտակվածը, թեկուզ և չտրամաբանված, կցկտուր բառերով, տառասխալներով, բայց նամակ կգրեի, ու փոխանակ հիմարաբար թախծելու անծանոթ ու անզորության մատնած զգացողությունից՝ գրածս գեշ, ծուռմռտիկ տառերով լցված թուղթը կդնեի ծրարի մեջ, կհանձնեի պապիս, որ տաներ ու փոխանցեր Նրան:
Աշնան երկրորդ ամսին առաջին անգամ սիրահարվել էի, իսկ պապս փոստատարն էր:
Ամեն երեկո, աշխատանքից տուն վերադառնալիս ծրարների կապոցները դնում էր սեղանին, բացում էր ու շաղ տալիս, որ խնամքով, հասցե առ հասցե դասավորեր: Եվ ոչ մի անգամ, գրողը տանի, ոչ մի կես անգամ դրանցից որևէ մեկը բացելու փորձ չէր անում:
Ազնիվ լինելու համար երևի միամիտ էլ պետք է լինես:
Երբեմն էլ ինձ էր հետը տնետուն տանում ՝ մեկը մյուսից ճոխ, բայց կիրթ ու քաղաքակիրթ քաղաքացիներով բնակեցված տներ. և ամեն անգամ, երբ ուղեկցում էի նրան, այցելած ամեն բնակարանում տեղի էր ունենում ծիսական դարձած մի արարողություն՝ գլուխս շոյում էին, ժպտում, թշիցս քաշում ու կոնֆետ էին նվիրում: Իսկ ես դրանք լցնում էի գրպաններս ու չէի էլ ուտում:
Էդպես մինչև երեկո, մինչև վերջին նամակը հասցեատիրոջը հանձնելը:
Հաջորդ օրը նույն փողոցներն էին, նույն աստիճաններն ու դռան զանգերը, թակոցները ու դռների հետևում թաքնված սպասողական հայացքները, որոնք միշտ ժպտում էին՝ անկախ սպասումից:
Դռները չէին թակում ինչ-որ բան խնդրելու, ձեռքի եղածը վաճառելու համար.խնդրածները, լավագույն դեպքում, մի մատաղացու գառան գումար էր կամ էլ արդեն արած մատաղի բաժանում։ Իսկ ամռանը բնակարանների դռներն անգամ բաց էին պահում. միայն մի կիսաթափանցիկ վարագույր էր կախված լինում դռների շրջանակներին, այն էլ ճանճերից պաշտպանվելու և տանը անդրավարտիքով ման եկողներին քողարկելու համար։

Ամռանը մի տեսակ չի ստացվում տխուր լինել, իսկ ապրվող ուրախությունն էլ անցողիկ է. կարծես` անհոգության զգացողությամբ ես համակված լինում: Ու թվում է` օրերը միշտ երկար են լինելու, կյանքդ չի վերջանալու, ավելին, դեռ նոր է սկսվելու: Ամռանը տխրելը համահունչ չի կյանքի եռացող ռիթմին. թախծել ստացվում է միայն ծովի ափին, այն էլ գիշերով: Երկնքից թափվող անձրևն անգամ արագ գոլորշիանում է ու հեղձուկ դարձնում օդը, իսկ հրաժեշտի արցունքներն արագ չորանում են տապից:
Պապիս մոր արցունքներն ամռան վերջին ամսին արդեն չորացել էին.անիմաստ էր սպասելը. պատերազմը վերջացել էր, իսկ որդուց երեք ամիս է լուր չկար: Մնում էր համակերպվել եղելությանն ու շարունակել ապրել։ Դա առնվազն մի վաթսուն տարի առաջ էր, իսկ հիմա՝ բոլորի համար իր անակնկալ վերադարձից այդքան տասնամյակ հետո, թոռանը չոր աչքով ուղարկում էր բանակ՝ այսինքն ծառայության: Ասում էին՝ կրկին հայրենիքին են ծառայում՝ թեկուզ անհամեմատ փոքր, թեկուզ մի բուռ դարձած ու շատերի կողմից լքված, բայց ոմանց համար մինչև չեզոք գոտիներում հողի մեջ թաքցրած վերջին ականը ձգվող ու գոյատևող հողին, որի վրա ծնվել էին:
Բոլորից հեռու կանգնած հետևում էր հեռանալուս՝ հույսով, որ պատերազմ չի սկսվի։ Հիմա ոչնչով չէր կարող օգնել, հիմա կարող էր ընդամենը հպարտանալ կռվող ջահելների հերոսություններով կամ տխրել նրանցից առավել տարիքովների գործած սրիկայությունների պատճառով, նրանց, ում կրծքին խաղաղ տարիների ընթացքում ավելի շատ շքանշաններ էին հայտնվում, քան ինքը ստացել էր չորս տարի՝ էն էլ անչափահաս տարիքում թշնամու դեմ կենաց մահու կռիվ տալու արդյունքում:
Պատերազմը չսկսվեց, բայց դրա հոտն արդեն երկու տասնամյակ է տարածված
էր քսանինը հազար ութ հարյուր քառակուսի կիլոմետր շառավղով ու վախի մեջ էր պահում ժողովրդին, ավելի ճիշտ վախի հոտ էին արձակում ու տարածում, երբ ժողովուրդը փորձում էր մաքուր ներսով, սթափված մտքերով ու ազնիվ մղումներով դուրս գալ փողոց։ Չվերսկսված պատերազմից բոլորը վերադառնում էին տուն՝ ողջ-առողջ, վիրավոր կամ էլ մահացած։
Երկու տարի անց՝ գարնան վերջին ամսին, այն էլ ժամանակից շուտ, ես էլ վերադարձա, իսկ պապս վաճառել էր իր շքանշանները։

Սկիզբ

Կարո՞ղ ես այնպես շնչել գարունը, որ թոքերդ սիրուց վառվեն, աչքերդ գույներից կուրանան: Քիչ խոսիր ինքդ քո մասին, ուղղակի լռիր: Լսիր հորդ անձրևի շառաչն ու հասկացիր, թե որքան փոքր է վիշտդ երկնքի լացի համեմատ:
Գարնան վերջին ամսվա կեսերին, բայց մի հինգ տարի հետո, սիրահարվել էի վերջնականապես, վերջնականորեն կամ ճակատագրի բերումով, ոնց ուզում ես կոչիր: Իսկ արդյո՞ւնքը. արդեն հասկացար…
Երբ բոլոր սպասումներդ վերանում են, երբ տարրալուծվում ես իրականությանը, իսկ սիրտդ այլևս չի կծկվում միայնության սուր ծակոցներից, այլ պայթում է զգացողության անչափելի շատությունից, թվում է՝ սիրահարվել ես վերջնականորեն, ավելին՝ աջ ու ձախ գոռում ես, սիրելիիդ ականջին շշնջում ես, որ սիրում ես հենց նրան՝ մեկին, ով այդ պահին դառնում է միակը երկրագնդի վրա ապրող երեք միլիարդ յոթ հարյուր վաթսուն միլիոն ու չգիտեմ քան հարյուր հազար հաշվվող կանանցից:
…այդ օրը ներկա էին մոտավորապես երեք հարյուր քառասուն երկու հոգի՝ երկու կողմերից: Կարծես պատերազմող բանակներ լինեին, որ եկել էին խաղաղության դաշինք կնքելու սեղանների շուրջ՝ իրար նվիրելով իրենց ունեցած ամենաթանկը:
Սեղաններից մեկի շուրջ նստած էր պապս՝ սափրված, ներքին հպարտության զգացումով ու սպիտակ, անփողկապ վերնաշապիկով: Երբեմն աչքի տակով նայում էր իմ կողմ, ժպտում էր ու արագ փախցնում հայացքը: Քեֆ-ուրախություն կոչվող արարողության վերջում մոտեցավ, ձեռքս սեղմեց ու ափիս մեջ մի ծրար թողեց՝ Երևանի հիմնադրման 2750-ամյակին նվիրված դրոշմանիշը վրան փակցրած: Ողջագուրվեց ու բոլորից թաքուն ականջիս շշնջաց. ‹‹Կկարդաս, երբ մենակ լինես››…
Մարդու, նրա պատմության ու կյանքի հետ հարաբերությունները սկսվում են նրա անվան իմացությամբ այնպես, ինչպես այբուբենեի առաջին տառը, բնության առաջին եղանակ գարունը. սիրտդ ու միտքդ լցնում են սպասումով: Հիմա եկել,հասել ենք սկզբին, և հաստատ ցանկանում ես անունս իմանալ, սակայն ի՞նչ տարբերություն, թե իմ անունն ինչ է, ի՞նչ սպասելիքներ ունես ինձնից: Մենք ցանկանում ենք մարդկանց անուններն իմանալ, որպեսզի տարբերենք, առանձնացնենք նրանց մեր հիշողության ու հուշերի մեջ, նրանց տեղավորենք ինչ-որ ժանգոտող դարակներում, որ հանդիպելիս, բարևելիս կամ ողջունելիս անունով դիմենք, իբրև թե շատ կարևոր է այդ մեկը մեզ համար:
Լա՜վ , ասեմ, ինձ պապիս անունն էին տվել, դե սովորություն էր, մայրս էլ երևի չէր ուզել սկեսրայրի խաթրին կպնել: Բայց պապիս անունը չեմ ասի, միևնույն է, բան չի փոխվի դրանից, միայն կասեմ, որ գարնան վերջին ամսվա կեսերին վերջնականորեն սիրահարվելուցս մի քանի, մատների վրա հաշվելի տասնամյակ առաջ՝ գարնանը, բայց ոչ թե վերջին ամսին, այլ կեսերին, ոչ հայաստանյան հայկական գյուղերից մեկում քեֆ-ուրախություն էր, որին ներկա էր ամբողջ գյուղը: Ներկաները եկել էին թանկ նվերներով ու շնորհավորանքներով՝ հաշտվելու խնդիր չկար, նրանք մի հաշտություն ունեին, այն էլ կնքվել էր գյուղի այլազգիների հետ. նրանք էլ էին եկել նվերներով ու շնորհավորանքներով:
Գարնան կեսերին, սրանից կես դարից ավել ժամանակ առաջ ծնվեց պապս. չգիտեմ ուրախ էր, թե՝ ոչ, կծկված էր, թե՝ լացակոլոլ, բայց ծնվեց: Գարնան երկրորդ ամսին պատերազմի հոտը դեռ չէր տարածվել՝ խնկաբույրն ու նոր ծաղկած բնության հոտը խառնվել էին իրար, իսկ պապիս մայրը ժամանակին աշխատում էր երկաթգծի կայարանում…

Նախագրություն

Երբեմն կյանքի գնացքները ո´չ ուշանում են, ո´չ էլ անցնում, ուղղակի մնում են տեղում կանգնած՝ ժանգոտելով ժամանակի անիվների ու ռելսերի գրկախառնումից: Երկու անհայտություն, երկու խելահեղ ընթացք. մեկը՝ մտքի, մյուսը՝ հիշողությունների, իսկ վերջնականգառի տեղը, ցավոք, ռելսերն են որոշում: Ուղևորը կամ կցատկի ընթացքից, կամ էլ մինչև ռելսերի վերջ կվայելի ընթացքը: Ընթացքին միանում են մանկության հիշողություններից մի քանի պատառիկ ու կարոտը…
…Կայարանը դատարկ էր՝ ընդամենը չորս պատ ու քամուց հարվածներից խուլ բխկացող, բայց ոչինչ չազդարարող, ոչ մեկին չկանչող զանգ էր կախված ճաքած առաստաղից:
Կայարանի միակ աշխատողը խուզարկող հայացքով ուսումնասիրեց չորսբոլորը, հայացքը մռայլված երկնքին հառեց՝ շնչելով դատարկությունը և հաստատակամ որոշում կայացրեց. քանդել այն, մեկ է, վաղուց արդեն ո´չ ուղևոր կար, ո´չ էլ եկող-գնացող գնացք:
Ձեռքը տարավ գրպանը, զգուշորեն հանեց գրպանում ճմրթված ծրարն ու բացեց: Ծանոթ ձեռագիր էր՝ ծուռմռտիկ ու տողերից շեղված.
‹‹Դու մեղավոր չես, որ ծնողներդ ժամանակին, անգամ քո ծնվելուց առաջ, ինչ-որ բան էնպես չեն արել, ինչպես կուզեիր։
Կյանքի ավելի հեշտ ընթացք էիր ցանկանում, որ նպատակներիդ իրականացումն ավելի հարթ ստացվեր, բայց որ ծնկահոդդ ցավում է, ծնողդ հաստատ մեղավոր չէ։ Քո խելքն ասա՝ ընդամենը մի գնդակ խլելու համար անձնուրաց պայքարի մեջ մտար քեզնից ուժեղի հետ ու խորդուբորդ ասֆալտի վրա ծնկներդ քերեցիր ամենախորը կերպով։
Իսկ հետո լաց…
Հիմա կասես՝ փոքր էիր, չէիր հասկանում, ուժերդ գերագնահատել էիր, երազանքներ ունեիր, պիտի ինքդ քեզ ու խաղին հետևողներին ապացուցեիր ուժեղ լինելդ. ուզում էիր, որ հիանային քեզանով:
Իսկ հետո եղավ գոռոց՝ յոդի այրոցից…
Լացելու մասին մոռացար, մանկությունիցդ կտրվեցիր մի պահ ու ցավի դեմ զայրույթով լցվեցիր։
Ես էլ եմ վաղուց մոռացել մանկությունս։ Միայն հիշում եմ, որ մտա ամբոխի մեջ՝ մարդկային հիմար, ստոր ու մշտադժգոհ կուտակման մեջ, ուզեցի, որ մայրս ձեռքս բաց թողնի. մտածում էի՝ ինքնուրույն կքայլեմ, ճիշտ ճանապարհով կգնամ, որ օգնության պահին հաստատ կօգնեն. գիտե՞ս ո՜նց էին ժպտում դեմքիս…
Հիմա նայում եմ դեմքիդ ու հասկանում, որ կորցրած մանկությունս ու ինքնակորուստս քո մեջ եմ գտել։ Քո աչքերի, այո~, հենց աչքերի, որովհետև աչքերդ աչքերիս կրկնօրինակն են, չէ, իմ աչքերը վաղուց քոնն են. կուզեմ կյանքում չնկատածս, չհասկացածս կարողանաս տեսնել ու ապրել ինքնուրույնաբար։

Իսկ հետո կլինի լաց, բայց արդեն ուրախության:
Կլինի իմ լացը, բայց քեզնից թաքուն, ճմրթված կոպերից ու անձայն։ Դու մեղվոր չես՝ համ դեռ փոքր ես, համ էլ մեղքերդ ուզեմ, թե չուզեմ իմ վրա եմ վերցնում, հակառակ այն գրված խոսքի, թե երեխաներն իրենց ծնողների մեղքերի համար են հատուցում. արդեն չեմ էլ հիշում քանի սերունդ։ Ես հատուցում եմ ամեն վայրկյան, ամեն պահի, երբ զգում եմ, որ չեմ կարողանում անել ամենն այնպես, ինչպես կցանկանայի, որ ստացվեր։ Հատուցում եմ արածներիս ու չարածներիս համար հոգուս արձակած նախատինքներով ու անզորության՝ ծնկի բերող ցավերով։
Երբեք ծունկ չծալես որևէ մեկի առաջ, բալե´ս, միայն երկրպագելիս կծնկես, այն էլ Երկնքի առջև:

Հ.Գ.
Իսկ հիմա ծալիր նամակն ու անցիր գործիդ. արդեն գիտես, թե ինչ է լինում սկզբում: Ամեն ինչի սկզբում լինում է ուրախություն և սպասում, որ լավ է լինելու››։