Կարլ Յասպերս | Ի՞նչ կարող ենք ակնկալել եվրոպական ինքնավստահությունից

Սկիզբը՝ այստեղ և այստեղ

Թե ինչ կարող է լինել ապագայում` ոչ ոք չի կարող իմանալ: Սակայն եվրոպական ապագայի անորոշ հորիզոններում ամեն ոք կարող է իրեն հարց տալ, թե որտեղ է կանգնած եւ ինչ է ցանկանում: Ոչ ոք չի տեսնում սահմանը: Մենք միշտ առնչվում ենք դրան, ո’չ դրանից դուրս ենք, ո’չ դրանից վեր:
Եթե մենք ապրում ենք այն գիտակցությամբ, թե անհատը որքան քիչ ազդեցություն ունի իրադարձությունների ընթացքի վրա կամ ոչինչ չի կարող փոխել, ապա ոչ ոք այդ մասին նույնպես չգիտի: Ոչ ոք կարիք չունի իմանալու, թե տրանսցենդենտությունն ինչու է նրան որպես գործիք օգտագործում: Այդ մասին հարցնելը հավակնոտ է թվում: Մարդկայնորեն մեր խնդիրն է համապարփակ աշխարհում ըմբռնել հնարավորը, ինչը մենք երբեք չենք անտեսում:
Մեզ` եվրոպացիներիս, կարող է քաջալերել հետեւյալ միտքը. Եվրոպան պետք է իր մեջ հոգեւոր ուժ գտնի հաղթահարելու այն, ինչ ինքն է ստեղծել: Եվրոպայի հազարամյա բնույթը հնարավորություն է տալիս ուղղորդել այս շարժումը դեպի նոր ստեղծարարություն` ներկա աշխարհակարգում:
Վերջին հարյուամյակներում աշխարհի աղետալի վիճակը սկսվել է Եվրոպայից: Առանց դրա, աշխարհի մշակույթները դեռեւս խաղաղ կգոյակցեին կողք-կողքի, ինչպես հազար տարի առաջ, երկրագունդը միասնական չէր լինի, համաշխարհային պատմության մեջ խոսք չէր լինի համաշխարհային պատերազմների, ընդհանրապես` մարդկությանը վերաբերող սպառնալիքների եւ հնարավորությունների մասին: Ոգին, որը գիտություն եւ տեխնիկա է ստեղծել, պետք է իր մեջ կրի այն ամենը, ինչը ստեղծածը նորից կարգ ու կանոնի մեջ է դնում:
Այդ իսկ պատճառով էլ մեր բոլոր ցանկություններն այսօր ենթարկվում են այն արտաքին պայմաններին, որոնք մեզ ուղղորդում են դեպի տեխնիկական աշխարհ: Տեխնիկան կանխորոշեց մեր աշխատանքի ձեւը, տնտեսությունը, սոցիալական կառուցվածքը եւ բյուրոկրատիան: Համաշխարհային պատմության շրջադարձային փուլը, որը տեղի է ունեցել վերջին հարյուր տարվա ընթացքում, այնքան խորը հետք է թողել , որ այն չի կարող համեմատվել որեւէ նախորդ շրջանի հետ: Այն միայն համարժեք է կրակի հայտնագործման եւ գործիքների գյուտի ժամանակաշրջանին: Այդ կերպ ավարտվում է պատմությունը: Այն դառնում է հիշողություն, իսկ գիտելիքը` հոգեւոր դաստիարակության միջոց: Անփոփոխ են մնում միայն մարդու հիմնական հատկանիշները: Կյանքի բոլոր պայմաններն այնպես են փոխակերպվել, որ պատմությունն ամբողջությամբ նոր բնույթ է ձեռք բերում: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ պետք է քայլի ժամանակին համընթաց, տիրապետի տեխնիկային կամ մահանա: Այլընտրանք չկա:
Մեր ցանկություններն առաջին հերթին տնտեսական եւ քաղաքական են: Տնտեսական տեսանկյունից կարգն ու օրենքը պետք է արդարություն հաստատեն տեխնիկայով հագեցած մեր կյանքում. դա անվերջ խնդիրներ է ստեղծում արդարության համար պայքարում: Քաղաքական առումով նման փոխակերպման եւ պետությունների կարգն ու խաղաղ գոյակցության երաշխավորումն այն նախապայմանն են, ինչը մենք կարող ենք ցանկանալ: Մյուս կողմից բռնությունն ու ահաբեկչությունն այսօրվա վախվորած իրականության մեջ պարտվել են առանձնահատուկ ձեւով, իսկ մարդկության սարսափներն, ի վերջո, հանգեցնում են ոչնչի: Եթե դրանք հանցագործություններ են, որոնց կատարողները պետք է անմեղ ճանաչվեն, ապա կարող են հուսահատության բռնկում առաջացնել ամբողջ աշխարհում, երբ օրենքի անունից արդարադատությունն անտանելի եւ անհույս կերպով արդարացվում է բռնությամբ: Իրերը մշտական շարժման մեջ պահելը եւ դրանք անտեսելը պատասխանատվություն է թողնում Եվրոպայի ապագայի համար: Բայց այս ամենը քաղաքականության ոլորտում է եւ մեր թեմային չի առնչվում:
Մեր հարցը վերաբերում է մարդու քաղաքական գործունեության նախադրյալներին եւ ոգուն: Միտքը գոյատեւելու համար միշտ հնարավորություններ է գտնում, բայց ունի իր ուրույն սկիզբը: Նա դրան հասել է ազատության շնորհիվ: Այդ իսկ պատճառով էլ նա ապրում է` անկախ անհատի ինքնավստահությունից: Ապագայի ուղին անցնում է յուրաքանչյուր անհատի միջով:
Հատկանշական է, որ եվրոպացիները լիովին գիտակցել են, որ յուրաքանչյուր մարդ ունի իր հնարավորությունները: Մարդիկ պարզապես նյութից չեն կազմված, ուստիեւ նրանք չեն կարող վերածվել մեքենայի մասերի կամ բուծված կենդանիների: Զանգվածները պարզապես զանգվածներ չեն, այլ նրանց մեջ յուրաքանչյուրն անհատականություն է, մարդ, անձ: Ի հակադրություն սրա` մարդկության նկատմամբ արհամարհանք է այն կործանարար համոզմունքը, որ մարդը չի կարող ազատ լինել:
Եթե մենք հիմա փորձենք պարզաբանել, թե հոգեւոր տեսանկյունից ինչ ենք ակնկալում եվրոպական ինքնավստահությունից տեխնիկական դարաշրջանում, ապա դեպի աշխարհակարգ ճանապարհին առաջին հերթին կտեսնենք եվրոպական գաղափարի ընդլայնումից մինչեւ մարդկության գաղափար, երկրորդ դեպքում, սահմանափակվելով տեղական եվրոպական խնդիրներով, մենք ուղիներ ենք գտնում հասնելու եվրոպական թանգարանի հումանիզմին, երրորդ դեպքում մեր պատմական ծագման մեջ մենք գտնում ենք մեր գոյաբանական հնարավորությունը աստվածաշնչյան փոխակերպման միջոցով:

Համաշխարհային կարգի մասին

Ոչ մի տեղ մարդկությունն այնպիսի էներգիայով չի մուտք գործել, ինչպես` Եվրոպայում: Ըստ Աստվածաշնչի` բոլոր մարդիկ մեկ ծագում ունեն: Յուրաքանչյուր մարդ պետք է ընկալվի որպես մարդ:
Չնայած նողկալի արարքների համար մեղավոր են եղել եվրոպացիները, սակայն նրանք կարողացել են հասկանալ ուրիշներին: Դուրս գնալու նախկին մղումը վերածվել է ուրիշներին հասկանալու եւ մարդկանց հետ ընդհանրապես բաց շփվելու ցանկության:
Միայն այս մտածողությամբ կարելի է հասնել աշխարհի ազատագրմանը: Որպես եվրոպացիներ` մենք կարող ենք միայն ցանկանալ մի աշխարհ, որտեղ Եվրոպան ունի իր ուրույն տեղը, բայց որտեղ ո’չ Եվրոպան, ո’չ էլ որեւէ այլ մշակույթ չի իշխում բոլորի վրա, մի աշխարհ, որտեղ մարդիկ միմյանց ազատություն են տալիս եւ ապրում միմյանց հոգսերով:
Մենք ապրում ենք ոչ թե եվրոպական, այլ` արեւմտյան գաղափարով, որը ներառում է Ամերիկան եւ Ռուսաստանը: Դա մի գաղափար է, որը հավակնում է դառնալ համայն մարդկության գաղափարը:
Սրանից զատ` բոլոր պետական գործիչները մեզ ասում են, որ ուժային քաղաքականությունը Եվրոպայի համար այլեւս չունի այն նշանակությունը, քան այն աշխարհակարգը, որը բոլորին բերում է խաղաղություն, իսկ Եվրոպային տալիս է առաջադրանք եւ հնարավորություն: Պատերազմի վտանգը, որն այսօր սպառնում է ոչնչացնել արեւմուտքի մարդկությանը, սաստկացնում է մի աշխարհակարգ գտնելու կիրքը, որի միջոցով պատերազմը կդադարեցվի ոչ միայն հիմա, այլ` երկար ժամանակ, եթե ոչ` ընդմիշտ:
Արդյո՞ք աշխարհակարգ ստեղծելու ջանքերը նույնը չեն, ինչ եվրոպական ազգային մեծ պետությունների եւ պատերազմների դարաշրջանում հավերժական խաղաղության հասնելու նրանց նախկին ջանքերը: Արդյո՞ք աշխարհակարգն այսօր դեռեւս լոկ արտահայտություն է, որը լուրջ չեն ընդունում եւ այն օգտագործում են որպես հանգստացնող միջոց:
Միգուցե մենք պետք է ապրենք ծայրահեղությունների գնալու պատրաստակամությամբ, բայց մենք դա անխուսափելի չենք համարում: Թե ինչպես է դա տեղի ունենում` մնում է մարդու ազատության խնդիրը: Նա, ով պնդում է, որ դա անխուսափելի է, ասում է ավելին, քան կարող է իմանալ, եւ այդ կերպ սաստկացնում է նիհիլիստի կիրքը, որը սպասում է միայն աղետի պահին, ինչը նրա համար նշանակում է կա’մ ցանկալի անուղղակի ինքնասպանություն, կա’մ բռնության միջոցով բացարձակ իշխանություն:
Մենք նորից քաղաքական հարց չենք արծարծում. ինչպե՞ս կարող են բացարձակ ինքնիշխանությունները հաղթել հօգուտ գերակա կարգի: Ինչպե՞ս օգտագործել կապիկ-վագրի թաքնված հատկությունները (ինչպես չինացիներն էին անվանում մարդկանց)` հօգուտ մարդկային բանականության տարածման: Ոչ հասարակագիտական մի հարց. ինչպե՞ս կարելի է հետաքրքրասերների խմբակային եսասիրությունը հաղթահարել` հօգուտ բոլորի արդարադատության պահանջի: Միայն մեկ հոգեւոր հարց. ի՞նչ հնարավորություններ են բացվում մեր առջեւ, ո՞րն է էթոսի նկատմամբ անհատի մոտեցումը:
Սխեմայում նշված է այլընտրանքը` համաշխարհային կայսրություն կամ աշխարհակարգ:
Համաշխարհային կայսրությունը կնշանակեր համաշխարհային խաղաղություն մեկ ուժի միջոցով, որը մեկ վայրից իշխում է երկրում գտնվող բոլորի վրա: Համաշխարհային կարգը կլինի միասնություն` առանց ուժի, բացի բանակցություններից բխող ընդհանուր որոշումից: Մեկ տեղից բոլորի ստրկացումը հակադրվում է ընդհանուր կարգին, երբ յուրաքանչյուրը հրաժարվում է իր ինքնիշխանությունից: Նախկին կայսրությունները` Արեւելքի եւ Եգիպտոսի նախահունական կայսրությունները, Չինաստանի եւ Հնդկաստանի կայսրությունները, Հռոմեական կայսրությունն իրենց ձեւով հոյակապ համակարգեր էին, բայց դրանք բռնի, բռնապետական եւ անազատ էին: Միայն սահմանափակ տարածքներում, ժամանակավորապես` Աթենքում եւ Հռոմում, ուշ միջնադարյան քաղաքներում, այնուհետեւ` մինչեւ մեր օրերը` Շվեյցարիայում, Նիդեռլանդներում, Ֆրանսիայում, Անգլիայում եւ Ամերիկայում, ազատ ու երջանիկ պայմաններ ստեղծվեցին այդ ժողովուրդների ինքնակրթության համար, սակայն վտանգեցին նրանց կյանքը. առայժմ միայն Արեւմուտքում եւ նույնիսկ այստեղ նրանք երբեք կատարյալ չեն, այլ` ավելի շուտ թերություններ եւ հակասություններ ունեն, մշտապես վտանգի մեջ են:
Իմաստը հետեւյալն է. ենթարկվել միայն կարգի համաձայն փոփոխվող օրենքներին, կասկածել մեծամասնությանը, հարգել փոքրամասնությունների իրավունքները, բոլորի համերաշխությունն` ընդդեմ անհատների բռնության: Այնտեղ, որտեղ ինքնիշխանությունն ամբողջովին չի պահպանում մարդկային կարգը, մնում է որպես անազատության աղբյուր: Նա պետք է հաստատվի բռնության դեմ բռնությամբ: Սակայն ուժային կազմավորումները, նվաճումները եւ նվաճումների միջոցով կայսրությունների հիմնադրումը հանգեցնում են բռնապետության, նույնիսկ եթե ելակետը ազատ ժողովրդավարությունն էր: Ահա թե ինչ տեղի ունեցավ Հռոմի հանրապետությունից դեպի Կեսարի իշխանություն եւ ֆրանսիական հեղափոխությունից Նապոլեոնի բռնապետություն անցման ժամանակ: Ժողովրդավարությունը, որը հաղթում է, հրաժարվում է ինքն իրենից: Ներդաշնակ ժողովրդավարությունը բոլորի համար արդարացի միություն է ստեղծում: Լիարժեք ինքնիշխանության պահանջը բխում է ազատ հաղորդակցվող էներգիայի ինքնահաստատումից, որի հետեւանքներն անխղճորեն գիտակցվում էին բացարձակապետության դարաշրջանում, երբ սահմանվում էր ինքնիշխանություն հասկացությունը:
Դեպի աշխարհակարգ տանող ուղին հզորներին ուղղորդում է ինքնահրաժարման. պատճառն այն է, որ նրանք կա’մ առաջնորդվում են մարդասիրության սկզբունքով, կա’մ էլ խելամտորեն կանխատեսում են, որ իրենց իշխանությունը կտապալվի, եթե բոլորի հետ միասնական չլինեն: Եվրոպան կարող է առաջնորդել այդ հրաժարման, տարանջատման, բանականությամբ միմյանց հետ հաղորդակցվելու, օրենքի գաղափարին անվերապահ ենթարկվելու միջոցով:
Բայց այն, ինչ տեղի է ունենում մեծ մասշտաբով, իր ամենափոքր հիմքերն է գցել: Ամբողջականության ոգին բխում է յուրաքանչյուր անհատի գործունեությունից: Համաշխարհային պատմության ընթացքում տեսակետները դառնում են խաբեություն, եւ դժվար է պարզելը, թե ինչ պետք է անի անհատն այն դեպքում, երբ նրան հուշում են, որ ոչինչ չի կարող անել դրա դեմ. ինչպես նրա ձայնը քիչ է լսվում միլիոնավոր ձայների մեջ, այնպես էլ նրա կյանքը քիչ արժեք ունի ամբողջի համար: Այդ կաթվածահար վիճակը խոցելի է դարձնում մարդկանց բռնակալ փոքրամասնությունների կիրառած բռնությունների նկատմամբ: Եթե անհատը չգիտի, որ այդ ամենն իրենից է կախված, եւ եթե նա չի գործում այնպես, կարծես իր գործունեության սկզբունքները դեռեւս նոր ստեղծվող աշխարհի սկզբունքներն են, ապա բոլորի ազատությունը կորչում է: Հետեւաբար յուրաքանչյուր անհատի խնդիրը ո’չ սոցիոլոգիական, ո’չ հոգեբանական, ո’չ ռասայական պահանջված դոգմային համապատասխանելն է, ո’չ էլ կյանքի խառնաշփոթի մեջ ընկղմվելը: Ես դարձել եմ անպատասխանատու թե’ որպես շարքային հանդիսատես եւ հնազանդ ուղեկից, թե’ որպես մրրիկի մեջ ընկած մեկը: Այնուհետեւ ես չեմ ազդում իրերի ընթացքի վրա այն բանի շնորհիվ, թե ինչ եմ ներկայացնում ինձնից եւ ինչ եմ անում:
Մի օրինակ է (ամենափոքրի եւ ամենամեծի կապի մասին) միմյանց հետ հաղորդակցությունը: Ինչպես մենք ենք միմյանց հետ շփվում որպես անհատներ, այնպես էլ` կազմակերպությունները, կուսակցությունները եւ պետություններն են շփվում որպես ամբողջություն: Քանի որ ամեն ինչ հիմնված է միմյանց հետ հարաբերությունների վրա, սկսած գոյության հարցերում ի սկզբանե արտաքին փոխզիջումից մինչեւ ներքին վստահություն, եւ քանի որ աշխարհակարգը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ գերիշխում է միմյանց հետ իմաստալից հարաբերությունը` որպես հիմնական վարքագիծ, որն առաջնորդվում է միմյանց նկատմամբ համերաշխությամբ եւ սիրով եւ ոչ մի դեպքում չի աղճատում մեր ամենօրյա վարքը մեր իսկ տանը, ծնունդ է տալիս աշխարհակարգին: Այն, ինչ կյանքի է կոչվում որպես ամբողջություն, հնարավոր է դառնում յուրաքանչյուր անհատի գործունեության շնորհիվ: Անհատն ինքն իրենից պետք է պահանջի` իրեն դնել ուրիշի տեղը, ամեն օր հաղորդակցության մեջ բացահայտի ճշմարտությունը, չկոշտացնի իր սիրտը, այլ բաց մնա լսելու, օգնելու եւ սեփական տեսակետները վերանայելու պատրաստակամությամբ: Հաղորդակցության հնարավորությունները հիմնարար հարց են դառնում այն մարդկանց համար, ովքեր իրենց հետ հաշտ չեն:
Համաշխարհային կարգ տանող ճանապարհին տեղի կունենան հոգեւոր վերափոխումներ. առաջինը քաղաքականության մաքրագործումն է:
Քաղաքականությունը սահմանափակվում է գոյաբանական խնդիրներով, այն թույլ է տալիս, որ ամեն ինչ ազատորեն զարգանա հոգեւոր պայքարում, քանի դեռ չի միջամտել օրինական կարգերին, այսինքն` կյանքի նյութական պայմաններին: Մարդն ազատագրվում է, երբ քաղաքականությունը ոչ թե նրա մտքի, այլ նրա կենսատարածքի համար է ապահով եւ սահմանափակ պայմաններ երաշխավորում: Քաղաքականության զտումը` նրա խնդիրները մյուսներից տարանջատելով, ամենից առաջ վերացնում է ամբողջատիրության նկատմամբ նրա պահանջը, հետեւաբար` ֆանատիզմը: Նա թողնում է, որ անհետանան հավատով գործող գաղափարական կուսակցությունները` հօգուտ այն կուսակցությունների, որոնք, չնայած ընդդիմադիր լինելուն, գործում են համերաշխ: Դուք չեք կարող խոսել հավատավոր մարտիկների հետ: Քաղաքականության մեջ համեստությունն ինքնին բխում է միմյանց միավորող էակների միջեւ հաղորդակցության հավատից, այսինքն` մարդկանց միջեւ իրական երկխոսությունն ուղղորդում է դեպի ճշմարտություն, հետեւաբար` դեպի միաձայնություն: Ուստի անսահման համբերությամբ նա փորձում է խոսել հավատացյալ ռազմիկի հետ, թեեւ դա անհնարին է թվում: Իսկ դա ենթադրում է, որ ոչ մի մարդ պարզապես հավատավոր մարտիկ չէ, այլ` ուրիշ մարդկանց նման մեկը:
Համեստությունը քաղաքական գործչին բարոյապես ավելի է բարձրացնում: Նա գիտի, որ ինքը ջանք է թափում բոլոր այլ մարդկանց կյանքի պայմանների համար: Բայց նա նաեւ գիտի, որ դա չի կարող անել ուղղակի: Քաղաքականության էությունը, որն այդքան հաճախ դիտարկվում է միայն ուժի տեսանկյունից, եւ որն օգտագործում է բոլոր միջոցները, փոխակերպվում է գոյության կարգի համար գոտեմարտի այն իրավական նորմերի շրջանակում, որը վերաբերում է բոլոր մարդկանց: Բայց այն հաջողվում է այն ժամանակ, երբ նրա նախկին բնույթը` իշխանության պրագմատիզմը, մշտապես տեսանելի է, հասկանալի, բայց բացարձակ չէ:
Պարզությունն ու հրապարակայնությունը բնորոշ են համեստ քաղաքական գործչին, որն, այնուամենայնիվ, ազդում է իրադարձությունների իրական ընթացքի վրա: Կարելի է խոսել քաղաքականության ստորադասման մասին այնքանով, որքանով այն սահմանափակվում է մարդկային գործերով: Բայց հարցի այս ստորադասումը նշանակում է քաղաքական գործչի անձնական դերի բարձրացում, որը պետք է ավելի շատ արտահայտվի բնավորությամբ եւ բանականությամբ, քան նախկինում եղել է:
Երկրորդ փոխակերպումը պաշտոնական պատմությունից հիասթափությունն է: Պատմության պատկերը, որը գրավում է պետությունների մեծությամբ, հզոր իրադարձություններով, նույնիսկ աղետներով, չլսված սենսացիաներով, զորավարների եւ պետական այրերի մասին առասպելներով, դարերի ընթացքում ձեռք բերած համբավով, կխամրի: Փայլը տարածվում է մարդկության վերելքների վրա:
Եթե եվրոպական գաղափարը վերածվի համամարդկային գաղափարի, ապա այն իրականություն կդառնա աշխարհակարգում: Բայց երբ այն կենտրոնանում է իր վրա, նա ցանկանում է պահպանել այն, ինչն իր սեփականն է: Այնուհետեւ մենք գործ ունենք Եվրոպայի հետ` նեղ իմաստով, այս փոքրիկ տարածաշրջանում, որտեղ հազարամյակներով թեւածում է արեւմտյան ոգին, եւ որը, որպես այդպիսին, թանգարանային նմուշ դառնալու ճանապարհին է: Եվրոպացին հենվում է իր անցյալի վրա: Բայց նա չի կարող դա պահպանել իրականում, քանի որ այն անկրկնելի է:
Թանգարանը եւ թանգարանի էությունը նշանակում է կրթություն անցյալի միջոցով, ներկայում` անցյալի իմացություն եւ դիտողականություն, ստեղծագործությունների նկատմամբ հոգածություն եւ վերականգնում:
Այստեղ կարող ենք տեսնել ոգու կախարդանքը, որը, թերեւս, կյանքից կտրված է եւ արտահայտվում է սարսափով եւ իրականության հանդեպ դժկամությամբ: Բայց հնարավո՞ր է ընդհանրապես նման մեկուսացում աշխարհից: Միթե՞ Ամերիկան եւ Ռուսաստանը մեզ ցույց են տալիս դեպի ապագա իրական ճանապարհը, որն անխուսափելի է, հետեւաբար` արժանի է հավանության: Արդյո՞ք մենք ռոմանտիկ պատրանքներով չենք ապրում, երբ ցանկանում ենք տարիների իմացությունը, լեզուները, ստեղծագործությունները եւ ժեստերն ամբարել Եվրոպայի բնության արգելոցում: Արդյո՞ք սա իսկապես անկենդան եւ թանգարանային ինչ-որ բան չի նշանակում: Մենք լսում ենք այսպիսի քամահրալից արտահայտություն` Եվրոպան թանգարան է: Այն թանգարանների համադրողների եւ աշխարհի զբոսաշրջիկների վրա թողնում է նման տպավորություն:
Սա դեռ կարող էր համարվել մասնագիտություն: Մենք չենք ցանկանում թերագնահատել այն ամենը, ինչը մնում է այստեղ` հիշողությունների աշխարհը, որը թանկ է բոլոր մարդկանց համար: Գերմանացու կյանքը, որը խնամքով պահպանում է այն ամենն, ինչը չպետք է անհետանա մարդկային գիտակցությունից, ամենեւին էլ վատ չէ:
Հումանիզմն ինքնին կյանքի չի կոչվում, այն պետք է ցանկալի լինի ուրիշների համար: Բայց դա ցանկալի է ողջ արեւմտյան աշխարհի համար, լինի դա Արեւելքում, թե Արեւմուտքում: Ամերիկայի եւ Ռուսաստանի թանգարանները դրա ապացույցն են: Եվրոպան գնում է Հունաստանի նման տեղ գրավելու հին ուղեծրում: Այն ընդգրկում է Արեւմուտքի սուրբ վայրերը, ինչպես որ ասիական աշխարհի համար կան այլ սուրբ վայրեր Չինաստանում եւ Հնդկաստանում: Նույնիսկ աճող անզորության պայմաններում մենք պահպանում ենք այդ գանձերը, իսկ Արեւմուտքի ակունքները դեռեւս ավերակների մեջ են:
Թանգարանի կյանքը պատմական ոգեղենություն է: Ինչպես մեր նախահայրերի տան նստարաններից է հոգին խոսում մեզ հետ, այնպես էլ այդ ամենը պահպանվել է հոգեւոր ավանդույթներում: Նման միջավայրը մեզ սիրով է շրջապատում:
Բայց սա միայն բարեպաշտ կյանք է, ոչ թե սեփական մեծությունը սկզբնավորող կյանք: Կարո՞ղ ենք ավելին ցանկանալ: Արդյո՞ք թանգարանի բնույթի դեմ զայրույթը չի առաջացնում ավելի մեծ պահանջներ: Թանգարանային կյանքը երբեք չի կարող գոհացնել:
Մեր եվրոպական ինքնավստահությունը բխում է ներկա պատկերից: Բայց դա նաեւ արտահայտվում է մեր ներկայիս գոյությամբ: Հետեւաբար, մենք մղվում ենք դեպի այնտեղ, որտեղ ոչ միայն գեղագետի հայացքով ենք նայում, ոչ միայն սիրով հիշում, ցանկանում եւ տենչում ենք, այլ այնտեղ, որտեղ մենք իրականում կանք, քանի որ նույնականանում ենք ինքներս մեզ հետ: Այնտեղ մենք գիտակցում ենք, թե ներկայում ինչն է լրացնում մեր կյանքը:
Մենք չպետք է գործենք անցյալի դիմակներով` որպես անցյալի ուրվականներ: Մենք կարող ենք ընկալել անցյալի ճշմարտությունը միայն այն դեպքում, եթե փոխակերպենք նրա արտաքին դրսեւորումը: Միայն դրանից հետո է ավանդույթը անքակտելիորեն կապվում ապագայի հետ: Թեեւ մենք ունենք ամուր հիմքեր` ելնելով մեր արեւմտյան ծագումից, մեզ անհրաժեշտ է անաչառություն` մեծ փոփոխություններ իրականացնելու համար: Եկեք մեր հայացքը հառենք նրանց:

Աստվածաշնչյան կրոնի փոխակերպման մասին

Եվրոպական հումանիզմը միշտ բնութագրվել է հակառակ բեւեռից: Այն ուղեկցվում է աշխարհում ապահով կյանքից դժգոհությամբ, երջանկության պատճառով աշխարհիկ գոյության մեջ էականը բաց թողնելու անհանգստությամբ: Հակահումանիստական մղումը միայն կործանարար չէ, հենց հումանիզմը կրթական աշխարհում էքզիստենցիալ տեսանկյունից դառնում է անպաշտպան, օգտվելով իր հոգեւոր հարստությունից` ինքն է դառնում սկզբնավորողը:
Ամենաուժեղ հակահարվածը հասցնում է քրիստոնեությունը: Նույնիսկ եթե քրիստոնեական հումանիզմը բազմիցս ստեղծում է աշխարհիկ կերպարներ, այնուամենայնիվ, այն բեկում է մտցնում այն ամենում, ինչն առաջնորդում է դեպի հանգստացնող, մարդկանց հոգեպես պահպանող համաշխարհային ուղղություն:
Այսօր, սակայն, Եվրոպան միայն հակահումանիստական պահանջներ չի առաջ քաշում, որոնք բխում են ներկա աղետների հետեւանք սահմանային իրավիճակներից: Քրիստոնեությունը եւ աստվածաշնչյան կրոնը շատերն են ընկալում, մինչդեռ այլք հերքում են դրանք: Ողջ բեւեռացվածությունը հումանիզմին եւ քրիստոնեությանը սպառնում է խորասուզում:
Սակայն եթե մեկը հարց ուղղի, թե ինչպիսին կարող էր լինել Եվրոպան` առանց Աստվածաշնչի, իր նախաաստվածաշնչյան եւ նախահունական ծագմամբ, ապա նորից ու նորից ակնհայտ է դառնում մեկ բան. այն, ինչ այսօր մենք ներկայացնում ենք մեզնից, աստվածաշնչյան կրոնի եւ այդ կրոնից սերված աշխարհիկացման միջոցով հասել ենք հումանիզմի հիմքերից մինչեւ ժամանակակից գիտության շարժառիթներին եւ մեծ փիլիսոփայության ազդակներին: Դա իսկապես ճիշտ է. առանց Աստվածաշնչի մենք ոչնչի չենք կարող հասնել: Մենք չենք կարող բացահայտել մեր պատմական ծագումը: Նիհիլիզմի ուղին, որը քրիստոնեական զարգացմամբ էր պայմանավորված, Նիցշեի գլխավոր թեման էր: Բայց նիհիլիզմը կարող է լինել անցողիկ ակնթարթ: Այն ինքնին ոչինչ է, այլ գործում է` ընդդեմ այլոց:
Եվրոպան կարծես նախապատրաստվում է կրիտիկական պահին:
Երբ փլուզվում է այն ամենն, ինչը մինչ այդ պահը թվացել է հաստատուն, եվրոպացին ազատ է զգում իրեն գնալու այն ճանապարհներով, որոնք մենք զգում ենք` առանց դրանք ճանաչելու: Մեզ վախեցնում է այն ազատությունը, որը սփռված է դատարկ տարածությունում:
Մենք ապրում ենք` բախելով դարպասները, որոնք փակ են: Մինչ օրս տեղի է ունենում ամբողջովին ինտիմ մի բան, որն աշխարհի հիմքում չէ ընկած, այլ տրված է միայն անհատին, բայց որը միգուցե աշխարհ կստեղծի, եթե այն ընկալվի որպես հաճույք:
Ոչ ոք չի կարող պատկերացնել, թե հետագայում ինչ կլինի: Կանխորոշել ապագան` նշանակում է ստեղծել այն: Կարելի է միայն անորոշ ասել. Աստվածաշունչը եւ հնությունն այն ձեւով, որով մեզ հայտնի են եղել մինչ այժմ, բավարար չեն: Երկուսն էլ նոր հատկանիշներ են ձեռք բերում: Աստվածաշնչյան կրոնի փոխակերպումը գալիք դարաշրջանի կենսական հարցն է:
Ինչի՞ց է սկսվում վերափոխումը: Միայն նախասկզբնական հավատից,, որից սերվել է Աստվածաշունչը, ծագումից, որը միշտ կա, եւ որից բխում է հավերժ ճշմարտությունը. մարդ եւ Աստված, գոյություն եւ տրանսցենդենտություն: Սրա համեմատ` մնացյալ ամեն ինչը կարծես թե առաջին պլանում է, որն իր հիմքերն է գցել ինչպես հրեաների եւ քրիստոնյաների աստվածաշնչյան կրոնում, այնպես էլ` իսլամում:
Աստվածաշնչյան կրոնն, այսպես կոչված, իր արտաքին տեսքով, իր հագուստով, մշտական փոխակերպման մեջ էր: Ի՞նչ է այն, որը հիմնականում միշտ նույնն է: Դա կարող է արտահայտվել միայն վերացական ձեւով` Աստված: Արարիչ Աստծո տրանսցենդենտությունը: Մարդու հանդիպումն Աստծո հետ: Աստծո պատվիրանն է` չարի եւ բարու որոշումը բացարձակ ընդունելի է մարդու համար: Պատմականության գիտակցումը: Տառապանքի իմաստն ու արժանապատվությունը: Ակնհայտն անլուծելիի համար:
Աստվածաշնչում բեւեռներն իշխում են` ընդհուպ մինչեւ միմյանց բացառող հակադրությունները. կրոնը եւ մարգարեական կրոնը, որը մերժում է պաշտամունքը, օրենքի եւ սիրո կրոնը, ընտրյալ ժողովրդի կրոնը եւ մարդկության կրոնը, Քրիստոսի կրոնը եւ Հիսուսի կրոնը, որն ասում է. «Ինչո՞ւ ես ինձ բարի անվանում, ոչ ոք Աստծուց ավելի բարի չէ»: Ճշմարիտ հավատը խուսափում է բեւեռներից մեկում հաստատվելուց: Յուրաքանչյուր նոր դարաշրջան պահանջում է արտաքին փոխակերպում, որպեսզի հավատավոր էության համար փրկվի ճշմարտությունը:
Աստվածաշնչի միջով անցնում է մի կիրք, որը եզակի է, քանի որ այն առնչվում է Աստծուն: Դա մարդկային սահմանային փորձառությունների հազարամյա ավանդն է:
Ինչպես էլ որ աստվածաշնչյան կրոնի նոր հատկությունն արտահայտվի եկեղեցիներում եւ փիլիսոփայության մեջ, այդ հավատը կարող է իմաստալից լինել միայն ծայրահեղ սահմաններում: Հետեւաբար, փոխակերպումը չի հաջողվի, քանի դեռ այն, առանց վերապահումների, չի թափանցում մեր հոգու մեջ: Այսօր կա մի գլխավոր մտահագություն` աշխարհում տեղի է ունենում սարսափելի մոռացություն: Հրեշավոր տառապանքներն ավարտվեցին: Ով ապրում է, նա էլ վայելում է կյանքը: Նա ջնջում է տեղի ունեցածը, քանի որ այն ազդում է իր նյարդերի վրա: Հրեշը չի խժռել հոգին: Այլեւս չկան մահացածներ: Կյանքի շրջապտույտը պետք է վերջանա, որպեսզի պարը շարունակվի:
Բայց մենք դադարում ենք գործել, երբ տառապանքին դիմակայում ենք հիմար եւ վախկոտ կերպով: Երբ վախն անցնում է, այն արդարացնում է պատահաբար փրկված գոյության կեղծ ինքնավստահությունը: Նա թաքցնում է այն, ինչը ցանկալի չէ իմանալ: Ոչնչի չի հասնի այն մարդը, որը չի դիմանում տառապանքներին:
Մենք չպետք է մոռանանք մահացածներին, միլիոնավոր սպանվածներին, եւ թե ինչպես են նրանք ստիպված եղել տառապել կամ մահ տենչալ: Մենք պետք է բոլոր տառապանքները, նույնիսկ նրանք, որոնք մեզ վրա անձամբ չեն ազդել, դիտարկենք մի բան, որին մենք պետք է առերեսվենք, եւ որից մենք կարող ենք միայն փրկվել` առանց մեր ծառայության: Անտարբերությունը կեղծիքի է վերածվում այն սարսափելի աղետին հանդիպելով, որը սպառնում է բոլորիս, եւ որի մասին մենք խոսում ենք, բայց այնպես, որ այն չհամակի մեր հոգիները: Արդյո՞ք ճիշտ էր Կիերկեգորը, երբ ասում էր. «Պատերազմի բոլոր սարսափները բավարար չեն լինի. միայն այն ժամանակ, երբ իրականանան դժոխքի հավերժական պատիժները, մարդը կլրջանա»:
Ես համարձակվում եմ հավատալ: Ո’չ, դժոխքի պատիժները միակ միջոցը չեն, որ մարդը լրջանա եւ մարդկային կերպար ձեռք բերի: Կրոնների կողքին եկեղեցական կերպարով եւ նրանց նկատմամբ բեւեռացվածությամբ փիլիսոփայությունը, ինչպես հին ժամանակներում, կլինի մի դրսեւորում, որի շնորհիվ մարդիկ հանգիստ եւ առանց աղմուկի անպայման կհասնեն բացարձակ լրջության: Եվրոպական մի քանի երկրներում այսօր, էքզիստենցիալ փիլիսոփայության անվան ներքո, ձեւավորվում է գործնական կյանքի մասին մի մտածելակերպ, որը, թեեւ բազմազան է` մինչեւ փոխադարձ օտարման աստիճան, բայց փոխակերպվող պահանջներ է առաջ քաշում:
Այստեղ, սկսած հանգուցյալ Շելինգից, որին առաջ էր քաշել Կիերկեգորը, եւ որը հուսալի էր դժբախտության ժամանակ, ծնվում է մի մտածողություն, որը բացահայտում է հին, էքզիստենցիալ փիլիսոփայությունը, թեեւ գիտի, որ որոշիչը ճակատագիրն է, որը ծայրահեղ ձեւով ջարդում է նախկին բոլոր կարգերը:
Եվրոպացին այսօր կանգնած է փիլիսոփայորեն միմյանց հակասող հնարավորությունների լուրջ ընտրության առջեւ: Արդյո՞ք նա ցանկանում է մտնել հաստատված ճշմարտության սահմանափակումների մեջ, որոնց, ի վերջո, միայն կարելի է հնազանդվել, թե՞ ուզում է հասու լինել անսահման ճշմարտություններին: Այսինքն` ցանկանո՞ւմ է նա ենթարկվել դոգմատիկ ընդհանուր իմացությանը, թե՞ ցանկանում է մտածելու եւ իմանալու բոլոր հնարավորությունները պահել անորոշության մեջ` որպես գոյատեւման գործիքներ: Արդյո՞ք նա ցանկանում է ամրապնդել իր անկախությունը համառությամբ, ինչպես ստոիկյան փիլիսոփայության մեջ, որն ապաստան էր փնտրում, երբ աշխարհը ձախողվում էր, գոհ լինելով ապատիկ հանգստությամբ եւ մենակությամբ, որը կա’մ դոգմատիկ է, կա’մ թերահավատ ռացիոնալ, թե՞ նա ցանկանում է ձեռք բերել այդ ներքին անկախությունը`վտանգավոր անկեղծությամբ, ինչպես էքզիստենցիալ փիլիսոփայության, հաղորդակցման փիլիսոփայության մեջ, որտեղ անհատը դառնում է ինքն իրեն` պայմանով, որ մյուսներն էլ դառնան իրենք, որտեղ կա ոչ թե առանձին խաղաղություն, այլ` մշտական անբավարարություն, եւ որտեղ մարդը ներքուստ տառապում է:
Մենք առերեսվում ենք ոչ թե մարդու իրական կերպարին, ինչպես ստոիկյան խաբուսիկ գաղափարախոսության մեջ է, այլ` մարդկային ուղուն: Մենք վստահում ենք ընթացքին երբ պահպանում ենք երեք պայման:
1. Մարդուց մարդ անսահման հաղորդակցությունը, որը բխում է էքզիստենցիալ, կենսառատ պայքարի խորքից, բացահայտում է ճշմարտությունը` մինչեւ փոխզիջումների գնով հաշտեցում:
2. Մենք մեր մտքերի տերն ենք, մի’ ենթարկեցրեք մեզ որեւէ կերպ վերջնական գիտելիքին, մի’ կապեք մեզ որեւէ տեսակետի կամ իզմի հետ:
3. Ճանաչեք սերը որպես վերջին ուղեցույց, բայց անխուսափելի ատելությունը պահեք որոշակի պայմանով, եւ թող այն գոլորշիանա, որքան հնարավոր է` շուտ:
Անկախ ամեն ինչից` մեկը կհարցնի` էքզիստենցիալ փիլիսոփայությունը երազ է եւ խանդավառությո՞ւն:
Եթե սա երազ է, ապա համարձակվում եմ պատասխանել` գուցե այն երազներից է, որից ծնվել է այն, ինչը մարդկային էր, եւ ինչի համար արժեր ապրել:
Եթե անդունդը գլխապտույտ է առաջացնում, եւ թվում է, թե վատագույնն առջեւում է, ապա գործում է հետեւյալ կանոնը. երբ ամեն ինչ խորտակվում է, մնում է Աստված: Բավական է, որ դա լինի տրանսցենդենտ:
Եվրոպան էլ մեզ համար վերջինը չէ: Մենք եվրոպացի ենք դառնում այն պայմանով, որ իրականում մարդ դառնանք, մարդ` ելնելով ծագումից եւ նպատակից, եւ այդ երկուսն էլ Աստծո ձեռքում են: