Բոլոր ժողովուրդների կրոններում կա կյանքի պաշտամունք, ծննդյան եւ մահվան, կործանման եւ դիմադրության հարատեւություն: Կա մայր աստվածուհի, մեծ Մայր, փոքր Կիբելե, Եգիպտոսում` Իսիդա, Հնդկաստանում` Դուրգան: Նրանք ունեն որդիներ, որոնք մահանում եւ հարություն են առնում` Ադոնիսը, Ատիսը, Օսիրիսը, մայր աստվածուհիների ամուսինները, Մերձավոր Արեւելքում Բաալը եւ Հնդկաստանում Շիվան ունեն նույն բնավորությունը:
Հավատացյալն իրեն ապահով է զգում Մայր Աստվածուհու արյան կանչի եւ բարության սփռած ջերմության շնորհիվ, լքված` նրա դաժանության եւ խստության պատճառով: Հակադրությունները պատկանում են միմյանց: Կործանումը համարժեք է անսահման պտղաբերությանը, աղետը` փրկությանը, չարը` բարուն: Շիվայի կատաղի պարում աստվածային պարը, որով հրապուրվում են, հավատացյալի ճշմարտությունն է, փառքն ու սարսափը, որում միավորվում են ճնշող հաճույքն ու սարսափելի տանջանքները, սերն ու դաժանությունը, կյանքն ու մահը: Այդ կրոններում հանդիպում ենք սեռական օրգազմի պաշտամունքների, ինչպես նաեւ` ասկետ ու ամորձատված քահանաների:
Մեկ այլ առասպելական պատկեր է Մովսեսը Սինայի գագաթին: Ժողովուրդը դողում էր ամպրոպից, կայծակից եւ ծխացող սարից, ուստի կանգնեց հեռու եւ ասաց Մովսեսին. «Աստված թող մեզ հետ չխոսի, այլապես մենք կմեռնենք: Դու արի եւ խոսիր մեզ հետ, որից հետո մենք կցանկանանք քեզ լսել»: Մովսեսը սավառնում էր մութ ամպերի մեջ, որտեղ Աստվածն էր: Եվ Աստված ասաց Մովսեսին: Նա տասը պատվիրաններ փոխանցեց նրան, որոնք Մովսեսը հասու դարձրեց ժողովրդին:
1. Ես քո Աստվածն եմ, որը քեզ դուրս բերեց Եգիպտոսի ստրկությունից: Ինձնից բացի դու ուրիշ Աստվածներ չես ունենա: 2. Դու քեզ չստեղծես Աստծո պատկերով եւ նմանությամբ… 5. Դու պարտավոր ես հարգել քո հորն ու մորը: 6. Մի՛ սպանիր: 7. Մի՛ շնանա… 9. Սուտ վկայություն մի’ տուր:
Երրորդ առասպելը վերաբերում է Աթենաս աստվածուհուն, որը ծնվել է ոչ թե կնոջից, այլ` Զեւսի գլխում, հորը հավասարվում է բանականությամբ, խելամտությամբ եւ հոյակապ արտաքինով: Ցատկ կատարելով բարձրյալի` Աստծո գլխից վեր, նա հանկարծ հայտնվեց մարտական զրահով: Նրան տեսնելով` Աստվածները սարսափեցին:
Այնտեղ բանականությունն առանց թուլության միավորված է քաջության հետ` առանց մեծամտության:
Երբ Աքիլլեսը սուրը զայրույթով քաշում է Ագամեմնոնի դեմ, Աթենասը հանկարծ հայտնվում է նրա աչքի առջեւ: Նա անմիջապես սուրը պատյանն է դնում: Աթենասն արթնացնում է իր հերոսի բանականությունը: Լինելով խիզախ, երբեք չհուսահատվելով, նա զորակցում է մարտիկին մարտում: Բայց նա ատում է Արեսին` պատերազմի աստծուն, անմիտ պայքարի բերկրանքը, որը չգիտի, թե որն է ճիշտը կամ սխալը: Մարտի ժամանակ նա թեթեւ ձեռքով զգետնում է պատերազմի այդ հիմար Աստծուն:
Նա օգնում է քաջությանը, ոչ թե վայրենությանը, բանականությանը, ոչ թե կրքին, ազնվականին, ոչ թե ստորին:
Իր մեծ, լայն աչքերի պատճառով նրան անվանում էին բվի աչքեր (Գլաուսկոպիս): Պայծառ ու փայլուն ամեն բան նմանվում է նրա աչքերի պայծառությանը, ծովին, աստղերին, արշալույսին, երկնքին ու ձիթենու շքեղությանը:
Նրա խորաթափանց հայացքը ցույց է տալիս բանական մտքի առկայությունը, սպառնալիքի պահին վճռական ներխուժումը:
Այն ուղղված է նրան, ով նախ մարդ է, հետո` տղամարդ կամ կին: Նա սեքսուալ Էրոսին թողնում է Աֆրոդիտեին, սեռական թշնամանքը` Արտեմիսին` երկուսից էլ պահպանելով հավասար հեռավորություն: Նրա մեջ նույնպես Ամազոնի հետք չկա:
Այս աստվածուհու մասին Նիցշեն գրել է. «Մինչ այժմ ոչ մի արվեստագետ չի կարողացել պատկերել ամենապարզ եւ միաժամանակ կատարյալ մարդուն. հավանաբար հույները, որոնց իդեալը Աթենասն է, մինչ օրս մարդկային բոլոր էակներից ամենահեռատեսն են»:
Առասպելների անչափելի աշխարհից ես երեք օրինակ եմ նշել` մայր աստվածուհի, Մովսեսը` Սինայի վրա, Աթենաս աստվածուհի:
Մայր աստվածուհի. բնության պաշտամունքները ապացուցում են մարդու` իրեն որպես բնության մաս ընկալելու մասին: Նա պարզապես բնություն է: Իր մեջ միահյուսվելով` նա բաժանում է հրճվանքն ու կործանումը: Դա հետագայում բխում է մեկ անգամ այդպիսին լինելու եւ այդպես պատահելու վերացական նատուրալիզմից:
Ազատության համար օրենքը էթոսն է. բարոյական օրենքները Աստծո պատվիրաններն են: Մարդը հանդիպում է նրանց վախով եւ դողով, հետեւում է նրանց ազատության մեջ` Աստծո հետ կնքած ուխտի միջոցով, իրեն մերժելու միջոցով Աստծուն դավաճանելով: Հետագայում անվերապահ օրենքը Կանտի համար դառնում է վերացական կատեգորիկ հրամայական. վարվի’ր այնպես, ասես դու ես ստեղծել աշխարհը, ասես դու համատեղ պատասխանատվություն ես կրում աշխարհի համար, ինչն էլ ցույց է տալիս քո գործունեության հնարավորությունները:
Աթենաս. մարդկության ազնվական տեսակն իր նախատիպն է փնտրում նրա մեջ, քաջությունն ու խելքը, որոնք մարդուն կատարելապես մաքրագործում են: Նա այն աստվածուհին է, ում անունով Աթենասը կոչեց իրեն, եւ որն արտացոլում էր Պերիկլեսի խոսքի էությունը, երբ նա խոսում էր Աթենասի մեծության մասին` գովաբանելով նրանց, ովքեր զոհվել են մարտում: Փիլիսոփայության մեջ սա կոչվում է բանականության խիզախություն:
Այս երեք առասպելներից յուրաքանչյուրում բացահայտվում է մի ճշմարտություն: Ավելի ուշ միտքը պահպանում է նրա բովանդակության ծագման առասպելական ծածկագրերը: Ճշմարտությունները մարդկային գիտակցության մեջ պայքարում են միմյանց դեմ: Բնությունը թույլ չի տալիս իրեն օտար ազատության օրենքը կիրառել եւ կույր է Աթենասի ազնվականության հանդեպ: Աստծո օրենքը հպատակեցնում է բնությունը, արգելում է բնության պաշտամունքը, Բաալի պաշտամունքը: Միտքը խիզախ, հարցական հայացք է նետում բնությանը եւ հրամայական պահանջներին` ոչ թե մերժելով դրանք, այլ ընդունելով, նաեւ` գերազանցելով դրանց:
Բնության պաշտամունքները համամարդկային են: Աստծո բարոյական օրենքները բացարձակ պահանջկոտ են եւ ի հայտ են գալիս մի քանի անգամ, պատմական հանգամանքներում, բայց ոչ մի տեղ այնքան ազդեցիկ չեն, որքան` Հին Իսրայելում: Աթենասը պատմականորեն եզակի է, առանց համեմատության, բայց նաեւ` առանց բացառիկ ճշմարտության կամ բացառիկության հանդեպ որեւէ հավակնության: Իր զուտ ներկայությամբ, ո’չ ուժի, ո’չ էլ ուղղորդման միջոցով, այն հանդես է գալիս որպես ազատ մարդկանց բանականությունը բացահայտող ուղեցույց: Որքան քիչ համեմատելի է առասպելը կամ առասպելական կերպարը, այնքան այն ավելի էական դեր է խաղում:
xxx
Մի քանի օրինակներ ապացուցում են, որ առասպելական ճշմարտությունը գիտելիք չէ: Նրանք խոսում են` ելնելով կերպարից բխող պահանջներից ու չափանիշներից:
Առասպելը բառացի նշանակում է պատմություն: Նրա բովանդակությունը կազմում են աչքի ընկնող իրադարձություններն ու պատկերները: Դրանք առասպելներ են, քանի որ ցույց են տալիս մեր գոյության հիմքերը, կամ, հայտնվելով այնտեղից, հաղորդակցվելով, արտահայտում են մեր գոյության դրդապատճառները: Պատմության մեջ ակնհայտ է դառնում անհասանելին:
Քանի որ առասպելներում ներկայացված իրականությունը կապ չունի գիտելիքի բովանդակության հետ, իրականության ուսումնասիրությունը շրջվում է առասպելի դեմ: Այդ իրողությունը բխում է բացառապես այն պահանջից, որը վավերական է տեսնողի համար, եւ որն ուղեցույց է սեփական վարքով առաջնորդվողի համար: Առասպելի աշխարհը առասպելի միջոցով խոսող տերությունների պայքարի մարտադաշտն է: Նրանք մեզ ցույց են տալիս այն ուժերը, որոնք գրավում են մեզ, որոնց մենք ծառայում ենք կամ որոնց դիմադրում ենք:
Առասպելական կերպարներում մարդը ստեղծում է իր հնարավորությունների պատկերը, նայում է , թե դեպի ուր է շարժվում բնությունը, դեպի ազնվականություն եւ ստորություն, որն առաջարկում է բարոյականությունը, թե բնության ուժի մղմամբ` դեպի անվերապահություն ու պայմանականություն:
xxx
Եթե հանրությունն իր աջակցությունն է փնտրում պաշտամունքի մեջ, ապա առասպելը պատկանում է նրան: Պատմական տեսսանկյունից առաջնահերթը պաշտամունքն է, ոչ թե պատմված առասպելը: Պաշտամունքում առասպելներն ապրում են գործողությունների կրկնության եւ սրբազան գործընթացները դիտելու միջոցով: Դա նրան հաղորդում է մշտականություն եւ ճնշող ուժ է տալիս:
Առասպելը նոր աջակցություն է ստանում բացահայտված կրոնների միջոցով: Նրանք իրականության մեջ հայտնվում են մարմնավորման միջոցով, որպես քրիստոնյա ցանկանում են տարանջատվել առասպելից, բայց ամեն մի առասպել ավելի մեծ առասպելներ եւ փոխակերպված ավանդույթներ է ընդունում:
Ժամանակակից «ապաառասպելականացումը», Լուսավորության անհասկանալի ճյուղը, հիմնված է առասպելաբանության այն նախադրյալի վրա, որ հայտնությունն ինքնին առասպել չէ, այլ հիմնովին տարբերվում է առասպելական ամեն ինչից, հետեւաբար` առասպելի փոխակերպումը ֆիզիկականից գաղտնագրերի լեզվի պետք է դադարեցվի մինչեւ հայտնությունը: Ապաառասպելականացման կործանարար սկզբունքը, եթե կյանքի կոչվի, կկործանի նաեւ հայտնության հանդեպ հավատը:
xxx
Առասպելների աշխարհը մեր պատմության մեջ ընկալվում է որպես օբյեկտիվ էություն: Այն դառնում է հետազոտության առարկա: Առասպելները մեկտեղվում են, նկարագրվում, համեմատվում, դասակարգվում: Մենք տիրապետում ենք առասպելի հայտնության (ֆենոմենոլոգիա) տեսությանը, առասպելների պատմական եւ ազգագրական իմացությանն այն մասշտաբով, որին չեն տիրապետել մեզնից առաջ ոչ մի դարաշրջանում:
Առասպելները, սակայն, կավարտվեն միայն այն ժամանակ, երբ մենք հասկանանք դրանք: Առասպելը պատմություն չէ որպես այդպիսին, այլ` ավելի շուտ դրա հիմքում ընկած իմաստը: Մենք առասպելի իմաստը հասկանում ենք` առանց ճանաչելու այն: Մենք ապրում ենք` առանց դրանց մասին իմանալու: Առասպելներն իրենց իմաստներով նման են անվերջ ալեկոծվող ծովի. նրանք թափանցում են ցանկացած էության, ինչպես նաեւ` իմ էության խորքերը:
Իրականությունը, որը մենք ճանաչում ենք առասպելների լեզվով, առարկայական է դառնում միայն այդ ծածկագրերոււմ, այն ինքնին թեմա չէ: Հետեւաբար ծածկագրերը մեկնաբանելի չեն այդ իմաստով, քանի որ մեկնաբանության մեջ մենք առերեսվում ենք բուն իրականությանը: Առասպելի ծածկագրերը նշաններ չեն, որոնց իմաստը կարող է այլ կերպ ավելի լավ արտահայտվել: Եթե իրականում փորձենք մեկնաբանել առասպելները, ապա դրանք այնպես են բացահայտում գաղտնիքը, որ դրանց հստակ բացահայտումն իր հերթին գաղտնիք է մնում մեր մտածողության համար: Հետեւաբար, առաջադեմ մտածողության մեջ առասպելներն իրենց իմաստով տեղ են գտնում առասպելական պատկերների եւ հայեցակարգային մտածողության միջոցով: Եթե սկզբնական առասպելն անվանենք կատարվածի մեկնաբանություն, ապա ի հայտ է գալիս մեկնաբանությունների թերի մեկնաբանությունը` լինի դա առասպելական պատկերների ձեւափոխության, թե ռացիոնալ մտածողության մեջ:
Անսահման մեկնաբանելիությունն ընկած է բովանդակալից առասպելի անվերջության հիմքում: Արհեստականորեն ստեղծված առասպելներն, ընդհակառակը, ավարտուն են իրենց իմաստով, հետեւաբար` սպառված: Իրենց ստեղծագործ մեկնաբանելիության պատճառով բնօրինակ առասպելները, որոնք մարդկությանը տրված են այնպես, կարծես իր ստեղծածն են, միայն անցումային մի պահ են ձեռք բերում պատմական նշանակություն, ոչ թե վերջնական ձեւ` ընդհանուր ռացիոնալ մեկնաբանության միջոցով:
Պետք է տարբերակել առասպելները հասկանալու երկու եղանակ: Առասպելները փաստացի ընկալողը դրանց մոտենում է իր կյանքի փորձից, ներթափանցում է ամենախորքը, ընտրում եւ պայքարում: Մյուս կողմից, օբյեկտիվ ընկալումը օբյեկտից չեզոք հեռավորություն է պահպանում, չի ընտրում, համընդհանուր է, չի ներթափանցում հոգու խորքը: Հոգեբանությունը եւ սոցիոլոգիան հաստատում են այնպիսի օբյեկտիվություն, որն ընկալելի է բոլորի համար:
Երբ երկուսը փոխվում կամ միախառնվում են, ծնվում է հակընդդեմ միտքը: Հասկացության լրջությունից ելնելով` անսահման մեկնաբանությունը կարող է կորչել հետազոտման ընթացքում, քանի որ թվում է, որ առարկան ենթակա է անվերջ ռացիոնալ մեկնաբանության: Հոգեբանությունը եւ սոցիոլոգիան հետեւում են հետազոտության ընթացքին: Քանի դեռ նրանք չեն գերազանցում իրենց սահմանները, օգտակար են:
Այսօր մենք կարծում ենք, որ կարող ենք մեկնաբանել առասպելները, երազներն ու մոլորությունները` ելնելով նրանց ընդհանուր բովանդակությունից: Այս գործընթացն ինքնին դարձել է առասպելների հետ էքզիստենցիալ տեսանկյունից միախառնված կյանք, մեր ժամանակների համար տարօրինակ փաստ, որը տեսանելի է զանգվածային գրականության մեջ: Ինչպե՞ս ենք մենք դատում նրանց մասին:
1. Մեկնաբանությունը չի հավակնում գիտականության, քանի որ չի կարող ազատվել մեծ մասշտաբի կամայականությունից: Մեկնաբանություններն ու վերաիմաստավորումները նպաստում են միայն խառնիճաղանջ զանգվածներին գրգռելուն:
2. Սեփական ընկալումներում մեկնաբանման գործընթացը դառնում է կեղծ գիտական առասպել: Նման հոգեվիճակում մարդու եւ աշխարհի մասին գիտական տեսությունների անվան ներքո ստեղծվում են ինտելեկտուալ առասպելներ մարդու ամբողջականության եւ նրա աշխարհի մասին, ինչպես անգիտակցականի փուլերում եւ արքետիպերի տեսություններում:
3. Գիտականորեն սնահավատ այդ առասպելը չի դառնում առաջադեմ գիտելիք, այլ անսահման պատմական նյութի սպառման մեջ մնում է որպես դրա միաձույլ մաս: Մենք տեսնում ենք հետեւյալ միտումները. կա’մ աղանդները միմյանց հետ կռվում են իրենց համար համոզմունք դարձած առասպելների համար, կա’մ ամեն ինչ միասին վերցնում են գիտական օբյեկտիվության հիմքով` ըստ անհրաժեշտության սա կամ նա ընդգծելու համար: Տիրապետում է արդյունավետության եւ սենսացիայի սկզբունքը: Դա բեմադրություն է, ոչ թե հավատ: Դա մոգություն է, ոչ թե գիտություն: Ակնհայտ է ուշ անտիկ շրջանի երազները մեկնաբանողների, մարգարեների ու հրաշագործների համանմանությունը: Մեթոդի ռացիոնալ սոփեստությամբ ֆանատիզմը եւ այդ մտածելակերպն ունեցողների համախմբվածությունը բխում են նրանց նիհիլիզմից:
4. Մեկնաբանությունները չեն թափանցում առասպելների խորն իմաստի մեջ, որը կենսունակ է մնում նույնիսկ ցածր ընկալումների ձեւով: Ավելի շուտ նրանք ժխտում են առասպելում պատմվող վեհն ու աստվածայինը: Նրանք նվաստացնելու միտում ունեն: Նրանք ծանոթ են փաստարկի անվերջ ինտելեկտուալությանը, ոչ թե բանականությամբ մտածողների փորձին: Պնդելով, որ դրանք իրականություն են, նրանք թույլ են տալիս հիմքեր գցել իրենց մեջ եւ ստեղծում են մի գործելաոճ, որն արդարացնում է միասնությունը: Ավելի խորը ճշմարտության անունից նրանք վերացնում են ողջ ճշմարտությունը:
Հոգեբանությունը եւ սոցիոլոգիան, որքանով որ դրանք գիտական են, վեր են հանում օբյեկտիվ փաստեր առասպելների եւ իրական կապերի աշխարհից: Որպես գիտություններ` դրանք պետք է գործեն արտաքին աշխարհից դուրս, հետեւաբար` մնան սահմանափակ տիրույթում: Սակայն, ինչպես նկարագրված է, եթե իրենք իրենց թույլ են տալիս կեղծ առասպելներ հորինել, ապա սպանում են առասպելը եւ մարդկանց նետում քաոսի մեջ:
Հոգեվերլուծական հոգեթերապիայի որոշ մեթոդներ հիվանդների, այնուհետեւ` բոլոր մարդկանց համար, մշակում են էքզիստենցիալ տեսանկյունից կործանարար գործողություններ: Այստեղ հանդիպում են հոգիների անտեսանելի զոհեր, որոնց կարելի էր համեմատել տեխնոլոգիական դարաշրջանի ամենօրյա պատահարների ակնհայտ զոհերի հետ: Բայց մինչ դրանց դեմ հաջող պայքար է մղվում, թույլատրվում է, որ տեղի ունենա հոգեբանական աղետ: Եվ դրանք հիմնավորվում են բացառապես յուրաքանչյուր անհատի կողմից օբյեկտիվորեն անվերահսկելի պատասխանատվությամբ: Միայն հիմնավոր կրթությունը կարող է նվազեցնել հանուն կեղծ առասպելների զոհասեղանին դրված զոհաբերությունը:
Կիերկեգորը գրում է. «Մեր ժամանակն անխոնջ է եղել ամեն ինչ իմաստավորելու հարցում: Որքա՜ն արագ կարելի է տեսնել առասպել հորինողին, որը վաճառում է մի ողջ դիցաբանություն, այնպես որ` յուրաքանչյուր առանձին առասպել իր բազեի հայացքով կապար է դնում բերանի քնարին»:
xxx
Մենք վերադառնում ենք հենց առասպելին: Պատմության մեջ ինչպե՞ս է միտքը հարաբերվել առասպելի հետ մինչ այժմ: Սկզբնական առասպելը հայացքի եւ մտքի միասնություն է` առանց հարցի կամ կասկածի: Մեզ առաջնորդում է երկու հարց: Նախ` առասպելը ռացիոնալացվում է` դրանով իսկ դառնալով աստվածների կողմից հարկադրանքի միջոց` կախարդական գործողություններին տիրապետող տեխնիկայի օգնությամբ նպատակներին հասնելու համար: Երկրորդ` միտքը ծնվում է առասպելից:
Առասպելն իր անչափելի խորությանը հասնում է պարզ ձեւով, ինչպես Էսքիլեսի եւ Սոֆոկլեսի դեպքում է լինում:
Ինչպե՞ս է, սակայն, փիլիսոփայությունն առնչվում առասպելին: Նա նրան, որպես հակադրություն, տեսնում էր այնքանով, որքանով նա կանխեց պատմվածքից հայեցակարգի փոխակերպումն իր ազդեցիկ ուժով: Նա դարձել էր մի առարկա, որն ուզում էր կրել ճշմարտության հագուստը, որն իր համար խորթ էր, բայց` անփոխարինելի: Ի վերջո, դա մնում է փիլիսոփայության սահմաններում, քանի որ երբ նա երախտագիտությամբ է լցվում, դեռ լսում է առասպելի լեզուն: Այսպիսով, նա մի պահ վերադառնում է փիլիսոփայությանը, որն իր մտածողության մեջ առասպելներ է հորինում, թեպետ` ապարդյուն: Դա շրջվում է հակառակ ուղղությամբ: Առասպելի բովանդակությունը փիլիսոփայության հիմքն է: Երբ նա դա թարգմանում էր մտովի, ակնհայտ էր, որ չի կարող փոխարինել առասպելի լեզվին:
Ամեն ոք, ով փիլիսոփայում է, ցանկանում է ազատ հարաբերություններ ստեղծել առասպելների այս աշխարհում, որն իր մեջ կրում է անփոխարինելի ճշմարտություն:
Առասպելի հետ կապն ընդհատվում է, երբ այն տարանջատվում է պաշտամունքի ակտից եւ ֆիզիկական հայտնությունից, այսօր նաեւ` գիտական սնահավատությանից` իր հոգեկերտվածքի եւ մարդկային աշխարհի սոցիալականացման շնորհիվ:
Կարո՞ղ են, արդյոք, տրանսցենդենտալության ծածկագրերը իրենց բազմիմաստությամբ լսելի լինել` առանց խաբեության: Դա կախված է մեր լսողությունից եւ այն բանից, թե արդյո՞ք մենք գիտակցում ենք մեր պարտավորությունը դրա համար:
Այն գեղագիտական հաճույք չի պատճառում, որովհետեւ այդպիսի ազատությունն անլուրջ է: Այն նույնիսկ ավելի քիչ հակում ունի տարօրինակության հանդեպ: Այն դեռեւս ընկած չէ պոեզիայի եւ արվեստի, գիտական հասկացությունների հիմքում: Քանի դեռ այն մնում է որպես գիտություն, փորձարկվում է միայն իր ուղղությամբ` բանաստեղծի եւ արվեստագետի կողմից նախատեսված իմաստին համապատասխանելու համար: Բայց այն, ինչ երաշխավորում է այդ գիտությունը, որն այժմ դարձել է անխուսափելի նախապայման, պահանջում է երկրորդ քննություն: Ես չեմ ցանկանում կախված մնալ իմ հույզերից, չեմ ուզում ամեն կերպ յուրովի ապացուցել դա, ավելի շուտ ուզում եմ նայել իմ մեջ արթնացած հույզերին ու կրքերին, որպեսզի դրանք իմը դարձնեմ, սեփականն ընկալեմ որպես ճշմարտություն, որպեսզի կարողանամ մերձենալ նրանց կամ էլ մերժեմ որպես կեղծիք, որպես գայթակղություն:
Ազատությունն ընկալելու համար նախ պետք է օգտագործել սեփական զգացմունքները գիտական չեզոքության մեջ որպես ճանաչողության միջոց: Ազատությունը նաեւ ըմբռնման անսահմանափակ փորձ է, որի մեջ ես ինձ թույլ չեմ տալիս ներքաշվել: Այդ փորձի մեջ գայթակղիչն ինձ համար ոչ սիրալիր դերասանությունն է, եւ երբ ես դա չեմ դիտարկում այդ տեսանկյունից, անհետանում եմ:
Երկրորդ. ազատությունը սեփական վարքի միջոցով ընկալելն ինքն իրեն վերագտնելու ազատությունն է` առասպելների ծածկագրերը ընդունելու եւ մերժելու միջոցով:
Այսպես կոչված, օդում սավառնող առասպելը ճանաչողություն չէ: Նրա լուսավորող կամ հաստատող խոսքը խաղ է, որում կա ճշմարտություն, եթե կա խորը լրջություն: Այդ լրջությունը կմնար առանց լեզվի, եթե այն տեղ չգտներ առասպելական պատկերների եւ իրադարձությունների խաղում: Գաղտնագրերում, որոնք անորոշ են, թերեւս, անուղղակի ես հաստատում եմ իմ սուրբ էքզիստենցիալ ներկայությունը:
Հունական ոգին առասպելի հետ ազատ հարաբերվող նախատիպն է: Նա առասպելական մտածողությանը ամենամաքուր եւ հարուստ բնույթը հաղորդեց, եւ, ի վերջո, գերազանցեց առասպելներին:
Հույների կրոնը, որպես մեծ ճշմարտություն, ճանաչում էր բազմաստվածությունը եւ ոչ պակաս` մաքուր միաստվածությունը: Նա մտածել է եւ արտահայտել ամենախորունկ մտքերը: Այն իր գագաթնակետին է հասել քաղաքի պաշտամունքի, տոների եւ առեղծվածների մեջ , նախասոկրատյան, Սոկրատի եւ վերջապես` Պլատոնի փիլիսոփայության մեջ: Ակնհայտ կրոնական տեսակետներն արտահայտվում են սահմանափակ շրջանակներում (օրփեականներ, պյութագորականներ): Այդ պատճառով էլ հույները թույլ չտվեցին, որ սուրբ գրքերը գերիշխեն: Նրանք չէին ճանաչում որեւէ համոզմունք կամ իմացություն, որն արժեքավոր կլիներ բոլորի համար: Նրանք թույլ չտվեցին, որ աշխարհում իրենց պայքարող, ազատ եւ լիարժեք միտքը հուղարկավորվի որպես մի ամբողջություն, որը եկեղեցու համար կդառնար բացառիկ հեղինակություն:
Հույները դարձան քաղաքականապես ազատ, քանի որ ներքուստ ազատագրվեցին: Մարաթոնում եւ Սալամիում Թեմիստոկլեսի քաղաքական հանճարի շնորհիվ այդ ազատությունը կարողացավ զսպել պարսկական կայսրությանը հոգեւոր ազատության եւ մարտական ոգու միջոցով, որն իրականանում է միայն այն դեպքում, երբ նա նաեւ ինքնահաստատման խիզախություն է ունենում: Քանի որ հույներն ազատ էին ներքուստ, նրանք պարզապես ատելու փոխարեն կարողացան հասկանալ մահացու թշնամուն, ինչպես բանաստեղծ Էսքիլեսն ու պատմիչ Հերոդոտոսն էին հասկանում: Դելփյան քահանայապետությունն, ընդհակառակը, համագործակցել էր պարսիկների հետ ազատության համար մղվող պայքարում: Պարսից հաղթանակի դեպքում հույների ազատությունը կխեղդվեր աստվածապետության մեջ, ինչպես Եզրասն էր ուզում վարվել Պաղեստինի մարգարեական կրոնի հետ, որը ծառայում էր պարսկական քաղաքականությանը: Հույները մեզ համար մեծ խորհրդանիշ են: Քաղաքական կախվածությունն ավելի ուշ հանգեցրեց նրանց կործանմանը, բայց իրենք` մարգարեական կրոնի համակիրները, մինչ օրս մնում են մեր ազատության միակ հոգեւոր հենարանը, քանի դեռ կան ազատ մարդիկ: Պարսկական պատերազմներից հետո, արդեն ազատության մեջ, նրանք իրենց հին առասպելներին ամենաազդեցիկ եւ խորն իմաստ հաղորդեցին: Նա, ով չի կարողանում ապրել հույների հետ, չգիտի, թե ինչ է ազատությունը:
Մենք ձեռք ենք բերել Շեքսպիրի միջոցով առասպելները մեր աշխարհին մերձեցնելու ազատությունը: Ոչ մի փիլիսոփայություն չի մտահղացել այն բովանդակությունը, որը հնարավոր չէ պատկերացնել: Ինչպես բանաստեղծները, այնպես էլ նկարիչները` Ֆիդիասը, Լեոնարդոն, Միքելանջելոն, Ռեմբրանդտը չեն մտահղացել: Դա հոգու հրաշքն է, նրա արարումը, որը պարգեւել են նրան` տրանսցենդենտալ դիտարկմամբ:
Սակայն, ինչպես ազատությունն ապահովություն չի խոստանում, այնպես էլ առասպելի հետ ազատ հարաբերությունը հղի է վտանգներով: Քանի որ առասպելներում խոսող ուժերի պայքարը տեղի է ունենում ազատ տարածության մեջ, բացահայտում է այդ ուժերի վախն ազատությունից: Ակնհայտ է դառնում մարդկային գոյության հիմքը: Ինչպես առասպելն է ուսուցանում, մարդն հենց այն էակն է, որը մեծ վտանգ է ներկայացնում ինքն իր համար: Անհատը խորը հավատ է տածում, երբ իրեն թույլ են տալիս կանգնել կեցության հիմքում, երբ իր որոշումն օգնում է կողմնորոշվել հնարավորությունների անսահման ազատության ծովում: Բայց նա դառնում է զգուշավոր, երբ լսում է այն ուժերի խոսքը, որոնցից հեռացել է: Նա չի ցանկանում հետեւել նրանց: Նա վստահ է, որ եթե ենթարկվեր, ապա կտեսներ ամենամեծ աղետը, բայց ինքնաարդարացմամբ չի կարող կանխել օտար աստվածների ներխուժումն իր կյանք:
Եթե նա գնում է հույների ցույց տված վտանգավոր ճանապարհով` հավատարիմ մնալով իր ծագմանը, ապա նա օբյեկտիվորեն չունի որոշակի տեղ, այլ` ավելի շուտ պատմական ընկալում: Ազատության մեջ լինելով բոլորի համար բաց` նա կարող է սայթաքել անէության մեջ եւ կորցնել հենց ազատությունը, կամ կարող է վերադառնալ իրեն իր կյանքի ներքին շարունակականության մեջ: Առասպելական կերպարներով լցված տարածության մեջ նրան սպառնում եւ գայթակղում են որոշ ուժեր, բայց նա միաժամանակ պատսպարված եւ պաշտպանված է այլ ուժերի կողմից: Նրա անցած ուղին որոշիչ է:
xxx
Ի՞նչ է տեղի ունենում այսօր: Իրարանցման մեջ գուցե շատ ազատություն է վերապահված, բայց դեռ առկա են կործանարար կամայականությունը, բանականությունը խժռող կապը, առավել եւս` պատահական կարծիքները, որոնք այնուհետեւ իրավունքի հետ դառնում են միայն հոգեբանության եւ սոցիոլոգիայի նյութ: Գոյություն ունի՞ ժամանակակից առասպել: Թվում է, թե առասպելներին փոխարինում են գաղափարախոսությունները, ինտելեկտուալ կառույցները` հավատի այն էներգիայով, որը պետական իշխանության ուղղորդմամբ դառնում է աստվածաբանության համանմանություն գրվածքներում եւ դրանց մեկնություններում: Այստեղ ավարտվում է առասպելը:
Կարո՞ղ ենք մենք դեռ ապրել հունական առասպելների աշխարհում` Զեւսի, Աթենասի, Աֆրոդիտեի, Պրոմեթեւսի եւ Էդիպի հետ` Կոլոնոսի վրա: Մեզ համար այդ առասպելները կտրված են հողից եւ այլեւս կապ չունեն պաշտամունքի, տոնակատարությունների, աղոթքների հետ: Հեգելը գրել է. «Դրանք մեզ համար ծառից պոկված գեղեցիկ մրգեր են, որոնց բարի ճակատագիրը մեզ է նվիրել… Այդ արվեստի գործերը մեզ աշխարհը չի տալիս, այլ միայն իրականության պարուրած հիշողությունը…»: Բայց «ճակատագրի ոգին, որը մեզ ներկայացնում է արվեստի այդ գործերը, մեր ոգեղեն հիշողությունն է, որն ընկալվում է որպես ոգի»:
Նույն հարցերն են. կարո՞ղ ենք մենք դեռ ապրել Սինայի, Հոբի, մարգարեների հետ: Կարո՞ղ ենք դեռ ապրել Շեքսպիրի (Լիր եւ Համլետ), Լեոնարդոյի, Միքելանջելոյի, Ռեմբրանդտի մեծ արվեստի առասպելական աշխարհում:
Կասկած չունեմ, որ ավանդական առասպելները լուսավորում են մեզ, բայց նախապայմանով. դա պահանջում է լրջություն` յուրացման ընթացքում, հայացք`դասակարգելիս, ինքնաճանաչման փորձ` առասպելն ընթերցելիս, ելույթ`մեծ ուժերի հետ բախվելիս, ինչին անմիջական մասնակցում ենք:
Բայց մենք միայն ավանդույթի՞ց ենք կախված: Չկա՞ն նոր, ժամանակակից առասպելներ, մեր դարաշրջանին բնորոշ առասպելներ: Ես սահմանափակվում եմ երկու հղումով:
Տասնիններորդ դարում ի հայտ եկան նոր տիպի մարդիկ` Հյոլդեռլին, Կիերկեգոր, Դոստոեւսկի, Նիցշե, Վան Գոգ, այլք: Նրանք երեւույթներ էին, որոնք նախկինում երբեւէ չէին եղել, հեղինակներ էին, որոնց ստեղծագործությունների բովանդակության մասին երբեւէ չէր լսվել: Նրանք օտար էին իրենց միջավայրում: Նրանք մերժեցին իրենց ժամանակը, բայց այնպես, որ «ոչ» ասելով ձեռք բերեցին ամենահուզիչ մտքերը, պատկերներն ու կերպարները: Նրանց ստեղծագործություններն ու կերպարներն առավելագույնս արտահայտվում են արեւմտյան եւ համաշխարհային ճգնաժամերի լեզվում: Նրանք հեղինակավոր մարդկանց պես (ինչպիսիք են` Սոկրատը, Հիսուսը) նախասկզբնական գոյության էական, անվերջ մեկնաբանելի ուժը չեն ներկայացնում: Հետեւաբար նրանք անսասան եւ միատեսակ ազդեցություն չունեն: Դուք ձեր ողջ էությամբ այդ անհուն ժամանակները բացահայտելու ուժն ունեք: Բայց նրանց ազդեցությունն ավելին է, նրանք կարողանում են իրենց հայացքը կենտրոնացնել ընդհանրապես մարդկության վրա: Նրանք չտեսնված տեսանելի եւ շոշափելի են դարձնում այն ամենը, ինչը մարդկանց նախկինում թվում էր հնարավոր: Նրանք հստակ եւ մտածված ձեւով ստեղծում էին այն կերպարները, որոնց իրենք չեն համապատասխանում: Սակայն այդ աշխատանքը ամբողջությամբ չէր ներկայացնում այն ամենը, ինչը մարդիկ կարողացան ստեղծել եւ արտադրել, ինչպես փորձում էր անել Հեգելը, այլ ավելի շուտ մարդկության առջեւ բացում էր այն հնարավորությունները, որոնք նրանք երբեք չէին պատկերացնում:
Նրանք մարդիկ էին, որոնք իրենց հիվանդ գոյությամբ, անցանկալի զոհաբերության միջոցով բացահայտեցին դարաշրջանի եւ մարդկության կասկածելի երեւույթները: Իրենց գործերի համար նրանք վճարեցին իրենց կյանքով, հիվանդությամբ, խելագարությամբ, կործանմամբ: Նրանք տեսնում էին բռնությունների մի շարան, որի դեմ հենց իրենք էին պայքարում:
Նրանք մեզ համար մնացել են անցյալում: Մենք այլեւս չգիտենք, թե ինչպես է դա ստուգվում: Դրանք ժամանակավոր սենսացիաներ էին, ձեւ, որի մակերեսին երեւում էր նրանց անհանգստությունը: Այսօր մենք իրականությունը ճանաչում ենք ժամանակակից գիտության ճշգրտության շնորհիվ, բայց այդ իրականությունը նրանք աստիճանաբար վերածում են յուրօինակ առասպելական կերպարների, եւ, որպես իրականությունն արտացոլող լեզու` մենք ներգրավված ենք այնտեղ:
Թվում է, թե մարդկության մեջ եղել է պայթյուն: Հարցը` արդյոք դրանք նշանակո՞ւմ են ավարտ, թե՞ ճանապարհ են հարթում նոր սկզբի համար, մինչ օրս մնում է անպատասխան: Դրա պատասխանը մենք չենք ստանա նաեւ մեզ հետ տեղի ունեցած մի մութ պատահարի միջոցով, այլ մարդու, յուրաքանչյուր անհատի ազատության շնորհիվ:
Մեկ այլ հղում. վերջի մասին դատողությունները, ժամանակակից վախճանաբանությունը բնորոշ են մեր դարաշրջանին: Հիսուսը, առաջին քրիստոնյաները, Պողոսը հավատում էին աշխարհի մոտալուտ վախճանին: Նրանց կյանքը, դատողությունները, միտքը որոշվել են աշխարհի վերջով, որտեղ ի հայտ է եկել Աստծո թագավորությունը: Նրանց հաջորդող սերունդը պետք է ապրեր` տեսնելու այդ տիրեզերական աղետը եւ Աստծո արքայության ջլատումը: Դա սխալ էր: Սակայն այդ սխալն էլ բացահայտեց անհատից իրական սպասելիքները: Վերադարձը պետք էր, որպեսզի, ըստ ծածկագրերի լեզվի, մուտք լինի Աստծո արքայություն: Այսօր բոլորովին այլ պատկեր է. երկրի վրա մարդկային կյանքի ավարտի հավանականությունն անընդհատ աճում է: Եվ դա սխալ չէ: Սակայն շրջադարձը, որի դեպքում միայնակ կարելի էր կանխել ավերածությունները, դեռ հաջողության չի հասել:
Իրականությունը, որի մեջ հայտնվել ենք Հիրոսիմայից սկսած, համապատասխանում է կործանման մասին ժամանակակից առասպելներին, որոնք եղել են նախկինում: Նրանք մարմնավորվում են եւ ներկայացվում որպես գիտելիք: Այդպես պատահեց ժամանակակից գնոստիկ Լյուդվիգ Կլագեսի մոռացված առասպելների հետ: Մինչդեռ անգլիացի Ուելսն այլ կերպար ուներ:
Այդ նշանավոր պատմաբանն ու վիպասանը, գիտական դատողությունների քողի ներքո, ստեղծեց գնոստիկական կործանման տեսլականը, մինչդեռ նախկինում, իր ողջ կյանքի ընթացքում, նա ուներ լուսավորչական-լավատեսական հայացք: Երկու դեպքում էլ նրա մատուցման ոճն ապշեցուցիչ է թվում, բայց նաեւ` տափակ: Տարօրինակ փոքրիկ բրոշյուրը հայտնվել է Լոնդոնում, 1945 թվականին, որն, ըստ երեւույթին, գրվել է Հիրոսիմայից առաջ: Այն գտնելը գրեթե անհնար է թվում, եւ գերմաներեն թարգմանված չէ:
Ուելսը ցանկանում է նյութի, կյանքի, մարդկանց եւ տնտեսության զարգացմամբ ապացուցել, որ տիեզերքից դուրս կա մի ուժ, որը պայքարում է մեր դեմ: Նա մերժում է արտահայտման այս ձեւը, բայց խոսում է հակառակորդի (այսինքն` հակառակորդի, սատանայի) կողմից` ցանկանալով այդ կերպ ճնշել անհայտն ու անհաշտը:
Դիտարկենք մի քանի միտք:
Մեկը մյուսի հետեւից բացահայտվեցին բնականոն գոյության պարադոքսալ կողմերը: Ուրանի-կապարի հանելուկն այս անհեթեթ հարցերից վերջինն է: Տիեզերքի ներկա տարօրինակ նոր փուլում ակնհայտ է, որ իրադարձությունները մշտապես չեն կրկնվում: Նրանք աստիճանաբար անհետանում են լուռ, անսահման խավարում: Ժամանակի աղբատար մեքենաները աղբը գլորում են այրման վայր` այնտեղ վերջ տալու համար:
Մեր աշխարհը նման է մի հարահոսի, որը կորել է խավարում, անհայտ ժայռի վրա, որտեղ ծովահենները վիճում են թղթախաղի սենյակում, վայրենիները մագլցում են նավերի պարաններով` թալանելու համար: Չկա ոչ մի ելք` ո’չ դրանից դուրս, ո’չ դրա շուրջ, ո’չ դրա միջով: Այն ամենի վերջը, ինչը մենք անվանում ենք կյանք, անխուսափելի է: Մենք կկորչենք մեր խորամանկությունների եւ հիմարության քաոսում:
Ըստ իս` Ուելսն արտահայտում է ժամանակակից ավարտուն գաղափար, որում ոչ մի փիլիսոփայություն արժեք չունի, ավելի շուտ նկատելի են անսերությունն ու կուրությունը, խեղաթյուրված ճշմարտության դրամատիկ շորշոփը, հետեւաբար` սրամիտ անհեթեթությունը:
xxx
Վերջում, ամփոփելով, նշեմ առասպելը շրջանցելու հնարավոր տարբերակների մասին:
1. Բոլոր առասպելները մերժվում են` որպես ֆիկցիա: Դրանք համարվում են անհեթեթություն կամ դեկորատիվ հնարք: Գիտությունը գերել է աշխարհը: Չկա այլ տարբերակ, քան գիտության միջոցով ճանաչվելը: Գիտության այս բացարձականացմամբ ես նույնպես դառնում եմ կեղծ գիտության պնդումների զոհը: Ես պարզապես խորասուզվում եմ հասկացության անհուն խորքերում:
Բարեխղճությունն ակնհայտ է: Իրական գիտության պարզությունն իր բացահայտումներով միայն ազատագրում է աշխարհն իրեն հասանելի տարածքում, այլ ոչ թե աշխարհն ու մարդկանց` իրենց ամբողջական իրականությամբ: Անկախ այն բանից` մենք գիտե՞նք այդ մասին, թե՞ ոչ, մենք ապրում ենք պատկերների եւ խորհրդանիշների աշխարհում: Մենք լսում ենք ծածկագրերի լեզուն: Դա կլիներ կյանք` չգոյության կորստի մեջ, որտեղ այդպիսի լեզուն իսպառ բացակայում էր: Մենք չենք դադարում շրջանցել առասպելը:
2. Սակայն եթե ես անբարեխղճորեն թույլ եմ տալիս, որ առասպելի ծածկագրերը դառնան գիտելիք կամ մարմնավորվեն որպես օբյեկտներ, ապա ես հայտնվում եմ մտացածին վերջավորության եւ կեղծ կապերի թակարդում: Ես ապրում եմ իմ սնահավատությամբ: Դրանում ես համոզում եմ ինքս ինձ` պահպանելով լռություն եւ հրաժարվելով պատասխանել քննադատություններին: Ես հարկադրված տարանջատվում եմ առասպելներով եւ պատկերներով մտածող բանականության շարժումից:
3. Առասպելներով պարուրված ազատությունից ես ճշմարտություն եմ ակնկալում: Այնուհետեւ հավերժ վստահությունը ժխտվում է` գաղտնագրման բովանդակությունը կյանքի կոչելու ժամանակ ի հայտ եկած հիմքերից ելնելով: Գաղտնագրերի բազմիմաստությունը հնարավոր է դարձնում պատմականորեն հավատարիմ գոյության անասելի պարզությունը գործնական կյանքում:
Լողալով ծածկագրերի տարածության մեջ` մարդը կարող է զգալ այն հողը, որտեղ նա ձգտում է խարիսխ նետել` բոլոր ծածկագրերից դուրս:
(«Ազատության ռիսկը», փիլիսոփայական ակնարկների ժողովածու)
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի1. Կիբելե- բնության, զարթոնքի, պտղաբերության դիցամայրը Փռյուգիայում:
2. Իսիդա- հնագույն ժամանակների աստվածուհի, որը դարձել է կանացիության եւ մայրության եգիպտական ընկալման կատարելատիպ:
3. Դուրգան- առասպելներում հանդես է գալիս որպես մարտնչող աստվածուհի, որը կռվում է չարքերի դեմ, աստվածների եւ աշխարհակարգի պահապանն է:
4. Բաալ- Բեհեղզեբուղ (եբրայերեն` ճանճերի տիրակալ), սատանաների մեջ հզորագույններից մեկը, նրան հաճախ շփոթում են Լյուցիֆերի հետ, ինչպես նաեւ` հին արեւմտասեմական աստվածություն Բահալի անձնավորումն է:
5. Շիվա- հինդուիզմում տիեզերքի ավերման եւ վերակերպման մարմնացումն է, որն արարող Բրահմայի եւ պահապան Վիշնուի հետ միասին ներկայացնում է աստվածությունների վերին եռյակը:
6. Թեմիստոկլես- աթենական պետական գործիչ եւ զորավար: Թեմիստոկլեսը հիմք դրեց Աթենքի` որպես ծովային տերության կայացմանը, դրանով իսկ` Աթենական պետության վերելքին:
