Վանո Եղիազարյան | Ժենյա Քալանթարյանի «Քննդատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն» ուսումնական ձեռնարկի մասին

Վերջերս ԵՊՀ հրատարակչությունը տպագրել է Ժենյա Քալանթարյանի «Քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն» ուսումնական ձեռնարկը, որի պահանջը մեծապես զգացվում էր արդի գրականագիտության մեջ, և դրա բացակայությունը վատ իմաստով իր հետքն է թողել արդի գրաքննադատության ընթացքի վրա: Ուսումնական ձեռնարկը նախ և առաջ լրացնելու է այն տեսական ու մասնագիտական բացը, որ կա արդի գրաքննադատության դաշտում` կապված գերազանցապես մեթոդական հարցադրումների հետ:

Սույն գրախոսության նպատակն է գիտականորեն արժևորել այս նոր ուսումնական ձեռնարկը, որի մասին առայժմ չի գրվել որևէ գրախոսություն, որն ինքնին հաստատում է հոդվածի արդիականությունը` տեսական և գործնական նշանակությունը: Մեր խնդիրն է մասնագիտորեն արժեքավորել գրաքննադատական մտքի համար ուղենիշ դարձող սույն ձեռնարկը` կառուցվածքային, բովանդակային, մեթոդական տեսանկյունից:

Գրախոսության մեջ կիրառել ենք վերլուծական ընդհանուր գիտական, մեկնաբանական (հերմենևտիկա) և արժեբանական (աքսիոլոգիական) մեթոդները:

Գրախոսության գիտական նորույթը գրախոսվող ձեռնարկի գիտական արժեքավորումն է` արժանիքների և թերությունների բացահայտմամբ:

Սկսենք վերնագրից. հեղինակը մուտքում գիրքն անվանել է «Գրական քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն»[1], սակայն վերնագրից դուրս է մնացել գրական բառը` «Քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն», որ խոցելի է բառիմաստի տեսանկյունից:

Գրախոսվող գիրքը կազմված է մուտքից, «Գրական քննադատության առարկան», «Քննադատության սկզբնավորման առարկան ու զարգացման առանձնահատկությունները», «Քննադատության ժամանակակից ըմբռնումները», «Քննադատության մեթոդը», «Քննադատության ժանրերը», «Գնահատու՞մ, թե՞ արժեքավորում» բաժիններից, գրքի վերջում ներկայացվում են գրականություն (ճիշտ կլիներ` օգտագործված գրականության ցանկ), հավելված և մեթոդական տարբերակներ:

Գերադասելի էր ձեռնարկը բաժանել գլուխների, ինչն այն կդարձներ ավելի մատչելի և կառուցվածքային առումով ոչ խոցելի: Այսպես` մուտքը (կես էջ) և «Քննադատության սկզբնավորման առարկան» (7 էջ) կարելի էր վերնագրել ներածություն, մյուսները ըստ կարգի համարակալել որպես գլուխներ՝ բացառությամբ «Գնահատու՞մ, թե՞ արժեքավորում» գլխի, որն ըստ էության կարելի է համարել եզրակացություն, մինչդեռ գրքի այժմյան կառուցվածքից տպավորություն է ստեղծվում, թե այն եզրակացություն չունի:

Գրքի մուտքում Ժ. Քալանթարյանը հստակեցնում է իր դիրքորոշումը` գրական քննադատությունը համարելով գրականագիտության մի առանձին գիտաճյուղ, ինչը լիովին ընդունելի է մեզ համար (եղել են և կան այն գիտությունից դուրս տեսնելու անընդունելի փորձեր): Այդ առումով իրավացի է Ժ. Քալանթարյանը, երբ մուտքում գրում է, թե «իր մեթոդաբանությամբ, ժանրային առանձնահատկություններով, փիլիսոփայական հիմքով, նյութի շարադրման տրամաբանական եղանակով քննադատությունը նույն գրականագիտությունն է՝ որոշակի գործառույթով»[2]: Իրավացիորեն նաև նշվում է, որ գրականության վերաբերյալ լրագրական տեղեկատվությունը հաճախ չի տարբերակվում գիտական քննադատությունից: Ժ. Քալանթարյանի կողմից նկատված այս թերությանը հավելենք, որ արդի գրաքննադատության մեջ իբրև գիտական հոդված հաճախ «մասնագետ» գրաքննադատները տպագրում են առանց գիտական մեթոդաբանության «հոդվածներ», որոնք սոսկ ընթերցողի տպավորություններ են և ոչ ավելին:

«Գրական քննադատության առարկան» գլխում (էջ 6-13) ներկայացվում է, որ հայ և օտարազգի տեսաբանների` Էդ. Ջրբաշյանի, Զ. Ավետիսյանի, Թ. Իգլթոնի, Ռ. Ուելլեքի և Օ. Ուորրենի, Ջ. Քալլերի, Ջ. Մ. Էլլիսի տեսական աշխատություններում քննարկվել են գրականության և գրականագիտության առանձնահատկությունները և նրանց միջև առկա կապի բնույթը: Ինչպես նկատել է Ժ. Քալանթարյանը, հիշյալ տեսաբանների պարզաբանումների ընդհանրությունն այն է, որ «նրանք գտնում են, թե գրականություն կոչվածը կամ, ավելի ճշգրիտ, նրա ըմբռնումը, ի սկզբանե տրված անփոփոխ հատկանիշներով նույն երևույթը չէ»[3]: Իբրև օրինակ` Ժ. Քալանթարյանը վկայակոչում է հայ հին և միջնադարյան գրականության մեջ հանդես եկող գրավոր բոլոր երկերը` պատմագրություն, վարքագրություն, փիլիսոփայական արձակ և այլ ժանրային ենթատեսակներ, որն ամբողջության մեջ անվանում ենք մատենագրություն, որ հոմանիշն է գրականության: Այս դեպքում տեսաբանները հարցը քննել են պատմական մեթոդով, որն արդարացի գիտական մոտեցում է: Նշենք սակայն, որ արդի գիտական ընբռնումներով պիտի տարբերակել գեղարվեստական և գիտական գրականությունը, որը հնում համադրականությամբ էր հանդես գալիս:

«Քննադատության սկզբնավորման առարկան ու զարգացման առանձնահատկությունները» գլուխը (էջ 14-52) բաժանված է երկու մասի` «Անտիկ շրջան և վաղ միջնադար», «Քննադատությունը Վերածննդի շրջանում և ուշ միջնադարում»:

Հենվելով անտիկ հունահռոմեական, հայ հին գրականության, հնդկական վեդաների, չինական հավատի գրքերի փաստական տվյալների վրա` հեղինակը գրում է. «Անտիկ և վաղ միջնադարյան քննադատության առաջին բնորոշ հատկանիշը նրա ոչ անկախ գոյությունն է, սինկրետիկ բնույթը, գրականության և հիմնականում հումանիտար կամ եռյակ գիտությունների (քերականություն, փիլիսոփայություն կամ տրամաբանություն, ճարտասանություն) հետ միաձուլումը»[4]:

Հեղինակի առաջադիր խնդիրն է ներկայացնել գրականագիտության ծագման ակունքները: «Մասնագետները քննադատության առաջին արտահայտությունները վերագրում են մ. թ. ա. 12-5-րդ դարերին: Քննադատության հարաբերական ինքնուրույնության գիտակցումը տեղի է ունեցել նրա ծագումից շատ դարեր հետո, երբ գրականության մասին գիտությունը՝ ընդհանուր առմամբ բանասիրությունը, բաժանվել էր գեղագիտությունից, իսկ վերջինս էլ՝ փիլիսոփայությունից: Նախ ինքնուրույն գոյության իրավունք է ձեռք բերել գրականության մասին եղած գիտությունների համակարգը, որը կրում էր «կրիտիկա» ընդհանրական անունը, և որի մեջ հետագայում միայն առանձնացվում են գրականության պատմությունը, գրականության տեսությունը, գրական քննադատությունը, մատենագիտությունը, տեքստաբանությունը, աղբյուրագիտությունը, թարգմանության տեսությունը և այլն: Սակայն, ինչպես նախնական արվեստները գոյություն ունեին սինկրետիկ, այսինքն՝ միաձույլ եղանակով, այդպես էլ գիտությունները նախնական վիճակում իրենց մեջ պարունակում էին հետագա ճյուղավորումների հիմքերը»[5]:

Ալեքսանդրյան դպրոցը` մասնավորապես Դիոնիսիոս Թրակացու «Արուեստ քերականութեան» երկը և Արիստարքոսի (Ք. ա. 2-րդ դար) քննադատությունը հեղինակը համարում է անտիկ ինքնուրույն քննադատության հիմքը:

Հարկ է նշել, որ գրական քննադատության հիմքերը դրվել են շատ ավելի վաղ, ինչը հաստատում է նաև Հր. Թամրազյանը. «Գրական քննադատությունը, ինչպես ցույց են տալիս զարգացման օրինաչափությունները, ձևավորվում են այն շրջանում, երբ գրավոր գրականությունը ձեռք է բերում տեսակարար կշիռ հոգևոր կյանքում, հասարակությունը պահանջ է դնում գրականության առաջ, իսկ գրականությունը իր հերթին հետապնդում է գեղագիտական ու հասարակական որոշ նպատակներ: Գրականության ձևավորման բովում էլ ծնունդ է առնում գրական քննադատությունը»[6]:

Արդ` փաստենք, որ գրականության ծագման հետ ձևավորվել են նաև այն վերլուծելու, մեկնաբանելու մեթոդները: Սակայն «մեթոդ» հասկացությունը՝ իբրև տեսական ըմբռնում և համակարգ, առաջացել է ավելի ուշ, այսպես կոչված «պատմականության» կատեգորիայի ձևավորման հետ: Այս իմաստով հույն փիլիսոփաներ Հերակլիտի (Ք. ա. 544-484), Անաքսագորասի (Ք. ա. 500-428), Դեմոկրիտի (Ք. ա. 460-370) իմաստասիրական հայացքներում արդեն իսկ դրվում է իմացության գիտական («Կարևորը շատ գիտելիքները չեն, կարևորը մտածելու ունակությունն է») և գեղագիտական («Արդարացի է միայն այն սերը, որ ձգտում է գեղեցկության՝ ցավ չպատճառելով») ուսմունքի հիմքը: Սոկրատի (Ք. ա. 470-399), Պլատոնի (Ք. ա. 428-348), Արիստոտելի (Ք. ա. 384-322) գեղագիտական հայացքներով ձևավորվեց էկզեգտիկան, իսկ ալեքսանդրյան դպրոցի, մասնավորապես Դիոնիսիոս Թրակացու (Ք. ա 169-89) կողմից սկզբնավորվեց քերականական դպրոցը, որոնք գրականագիտական մեթոդի նախապատմություն կարելի է համարել:

Այնպես որ, մինչ Ալեքսանդրյան դպրոցը գրականագիտությունն անցել է որոշակի ճանապարհ, որը պատշաճ ուշադրության չի արժանացել սույն ձեռնարկում: Իբրև վրիպակ պիտի համարել նաև էջ 34-ում Արիստոտելի ժամանակի թվագրումը` 384-322, մինչդեռ պիտի լինի Ք. ա. 384-322:

Հոմերոսի, Արիստոֆանեսի ստեղծագործություններում, Արիստոտելի «Պոետիկա»-ում, ինչպես նաև Մովսես Խորենացու «Գիրք պիտոյից»-ում, Դավիթ քերականի երկերում պահպանված փաստերի հիման վրա Ժ. Քալանթարյանը եզրակացնում  է, որ գրական քննադատության չափանիշները ձևավորվում և ամբողջական տեսք են ստանում ճարտասանության և քերականագիտության շրջանակներում:

            Հեղինակը նշում է, որ գրական քննադատության համար մի աննախադեպ շրջան է սկսվում, երբ ստեղծագործում էին Վիրգիլիոսը, Հորացիոսը, Օվիդիոսը, որոնց ժամանակ ավանդույթ է դառնում «դեռևս չհրապարակված երկերի բանավոր քննարկումը՝ ռեցիտացիան»[7]: Այս տեսանկյունից հիշատակման արժանի էր նաև մեր օրերում սոցցանցերի միջոցով տարածվող գրականությունը, որը ևս անցնում է քննարկման ճանապարհ մինչև գիրք դառնալը, սակայն այս փաստը անտեսվել է գրքում:

Առանձին ուշադրության է արժանացել նաև էկզեգետիկան` աստվածաբանական հերմենևտիկան կամ մեկնությունը:

Պետք է նկատենք, որ այս գլխում շեշտը դրված է հիմնականում հունական անտիկ մտածողների երկերի վրա, թեև կարելի էր կենտրոնանալ նաև հայ հին և միջնադարյան քերականական դպրոցի, պատմագրական և փիլիսոփայական արձակի, աստվածաբանական մեկնությունների վրա, որոնցում էլ դրսևորվել է հայ գրական քննադատական միտքը միջնադարում: Նշենք, որ հայ հին և միջնադարյան գրականության տեսական հարցերին նվիրված առանց այն էլ ոչ հարուստ մասնագիտական գրականությունը ևս վրիպել է ուսումնասիրողի տեսադաշտից (Գրիգոր Հակոբյանի, Պողոս Խաչատրյանի, Արշալույս Ղազինյանի, Հենրիկ Հովհաննիսյանի, Արմենուհի Սրապյանի, Քնարիկ Տեր-Դավթյանի, Արշակ Մադոյանի, Արմենուհի Քյոշկերյանի, Վարագ Ներսիսյանի, Հենրիկ Բախչինյանի, Աշոտ Ալեքսանյանի և տողերիս հեղինակի գրական-տեսական հարցեր արծարծող ուսումնասիրությունները): Զարմանալիորեն չեն հղվել նաև Հր. Թամրազյանի «Հայ քննադատության» Ա հատորը[8], Ժ. Քալանթարյանի «Հայ գրականագիտության պատմություն» գիրքը[9], Աշխեն Ջրբաշյանի «Գրական սեռեր և ժանրեր. համառոտ ակնարկ» գիրքը[10], որոնցում ևս անդրադարձ կա հայ հին և միջնադարյան գրականության մեջ` մասնավորապես հայ քերականների գրական տեսական պատկերացումների մասին:

Հեղինակը հատուկ շեշտում է նաև, որ հունական անտիկ ու հայկական վաղմիջնադարյան քննադատությունը նախորդել է եվրոպական և ռուսական քննադատական մտքին:

            Թեև Ժ. Քալանթարյանը գրում է, թե «մեր խնդիրը քննադատության համաշխարհային պատմությունը շարադրելը չէ»[11], սակայն անմիջապես էլ շարունակում է. «…վերջին հաշվով, չկա տեսություն առանց պատմության, և պատմության փորձի վրա է տեսությունը հայտնաբերում օրինաչափությունները»[12]: Ուստի մեթոդական առումով պարտադիր է նախ հարցի ամբողջական պատմությունն ուսումնասիրելը, ապա նոր միայն պատմության հիման վրա տեսությունը ներկայացնելը, ինչի գիտակցմամբ էլ փորձ է արվել գրական քննադատության պատմությունը գոնե ընդհանրական գծերով ներկայացնել անտիկ շրջանից մինչև մեր օրերը:

            Այս սկզբունքով էլ քննության են արժանացել նաև ռենեսանսի, նաև հայկական վերածննդի տեսության հետ կապված որոշ հարցեր: Նույն ամփոփ, բայց ընդհանրական գծերով ներկայացվել են ուշմիջնադարյան, ինչպես նաև 19-րդ դարի գրական քննադատության պատմությունը:

            Նկատենք, որ հայկական վերածննդի հարցում հանդես է բերվում որոշ վերապահում. «Հայկական վերածննդի հարցը շատերի համար մնում է վիճելի և, ի տարբերություն իտալական վերածննդի, արտաքին աշխարհի կողմից չվավերացված, չընդունված: Գլխավոր հակափաստարկը մեր արվեստի և գրականության ոչ թե մարդակենտրոն, այլ աստվածակենտրոն լինելն է»[13]: Վիճելի այդ հարցը հեղինակը դուրս է համարել իր խնդրից, սակայն շարունակության մեջ իրավացիորեն վկայակոչել է որոշ գրական տեղաշարժեր, որ կատարվել են հայկական վերածննդի գրականության մեջ: Բայց այդ ամենից հետո հեղինակը գրում է. «Ի տարբերություն միջնադարյան սխոլաստիկայի` իտալական Վերածննդի արվեստում մարդն է գրավում կենտրոնական տեղը, որի վառ ապացույցը վերածննդի գեղանկարչությունն է, բայց պոեզիան ևս, ի դեմս Դանտեի, Պետրարկայի և այլոց, ընդառաջ է գնում կենդանի, այսինքն՝ իրական մարդու (աստվածայինից տարբեր) պահանջներին»[14]:

Թեև Ժ. Քալանթարյանը չի նշում հայկական վերածննդի հարցը վիճելի համարողի անունը, սակայն մեզ համար ակնհայտ է, որ խոսքն այստեղ Ս. Զաքարյանի «Հայկական Վերածննդի հարցը» գրքի[15] մասին է: Իրականում Ս. Զաքարյանը հայկական վերածննդի մասին իր տեսական դատողությունը կատարել է 10-12-րդ դարերի ընդամենը երեք աստվածակենտրոն հեղինակների ստեղծագործության հիման վրա` անտեսելով այդ դարերի բազմաթիվ այլ գործիչների երկերը, մասնավորապես Հովհաննես Դրասխանակերտցուն, որի պատմությունը մարդակենտրոն է, միաժամանակ նաև 13-14-րդ դարերի արդեն ակնհայտ մարդակենտրոն դարձած գրականությունը և նույն ժամանակ ստեղծված աստվածակենտրոն գրականությունը, որը մեթոդական առումով անընդունելի է, քանզի 10-12-րդ դարերը ոչ թե հայկական վերածննդի, այլ նախավերածննդի շրջանն է, և բնական է, որ այդ շրջանում գրականությունը դեռևս չէր հասել ակնհայտ մարդակենտրոնության, մինչդեռ Ֆրիկի անձնական կյանքի երգը, Կոստանդին Երզնկացու և Հովհաննես Թլկուրանցու սիրո երգերը ակնհայտորեն մարդակենտոն երգեր են, եթե նույնիսկ անտեսենք հայրենները` միջնադարյան մարդակենտրոն այդ հարուստ երգաշխարհը: Ի դեպ, այս բանավիճային հարցն այլ մեթոդաբանությամբ հայկական վերածննդի օգտին փորձել է լուծել նաև Ս. Մխիթարյանը[16]:

            «Քննադատության ժամանակակից ըմբռնումները» գլուխը (էջ 53-77) ևս բաժանվել է երկու ենթագլխի` «Հումանիտար գիտությունների «ճգնաժամը» և քննադատությունը», «Շարունակական բանավեճ քննադատության տեղի և ժամանակի վերաբերյալ»:

            Առաջին ենթագլխում հարցը քննարկվում է գլոբալ առումով, և ցույց է տրվում այն ճգնաժամը, որ պատել է հումանիտար գիտություններին առհասարակ, գրական քննադատությանը՝ մասնավորապես: Լայնախոհ դիտարկումը բերում է մի եզրակացության. «…Անհանգստության պատճառն ավելի համընդհանուր է և վերաբերում է նաև տեխնիկական գիտությունների, մասնավորապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բուռն զարգացմանը, որը հետին պլան է մղել հումանիտար գիտությունները»[17]:

            Ձևավորված նոր հասարակարգի արժեհամակարգում անտեսվում են գիտությունը և գրականությունը, այլև գրական քննադատությունը, որը ցավով նկատել է Հրանտ Մաթևոսյանը` առաջարկելով, որ «գրաքննադատությունը պետք է վարձատրվի և պետականորեն խրախուսվի»: Սա հարցի ամենակարևոր կողմն է, որը, ցավոք, անտեսվել է պետության կողմից, և այսօր էլ վարվում է ոչ ճիշտ պետական քաղաքականություն: Սրա վատ հետևանք-արդյունքը չի ուշացել: Նոր սերնդից Ա. Նիկողոսյանն է շարունակել Հր. Մաթևոսյանի ափսոսանքը, որ Ժ. Քալանթարյանն անվանում է տրտունջ-դիտարկում. «…Գրաքննադատն էլ չընկալվեց այն ճիգ ու ջանքով, որ իրենն էր, այլ մնաց որպես կարծիք հայտնող, գովեստ հնչեցնող կամ պարսավանք թափող մեկը, որն այդ կերպ իր բարեկամներին, ընկերներին, թայֆակիցներին, թշնամիներին, չուզողներին է ի ցույց դնում»[18]: Տողերի հեղինակ երիտասարդ գրաքննադատն ինքն էլ, ցավոք, դարձել է իր «անտարեսյան» թիմակիցների մասին կարծիք հայտնող, ինչի մասին հրապակավ արտահայտել եմ իմ մտահոգությունը` ցույց տալով իր կողմից մատնանշված հոդվածներից մեկի մեթոդական սնանկությունը, այն է` առանց գիտական մեթոդի գրախոսություն գրելը, որը տպավորությունների շարադրանքից այն կողմ չի անցնում: Ցավոք, Ա. Նիկողոսյանը եզակի օրինակ չէ այս հարցում: Արդի գրականագիտական միտքը լողում է սիրողական մակարդակներում. նահաջել է գիտականությունը, չկա գրականագիտական հոդվածի մասին տեսական պատկերացում, ինչի առթիվ արտահայտել եմ իմ մտահոգությունը «Գրականագիտական հոդվածին առաջադրվող պահանջները և չափանիշները» տեսական հոդվածում[19]:

Ստացվում է, որ գրականագետ-գրաքննադատը հոդված է գրում առանց հասկանալու՝ որն է իր գիտական մեթոդը. սա պարզապես անհեթեթ է:

Այս հարցում հստակ է և ընդունելի Ժ. Քալանթարյանի մոտեցումը, որ վկայակոչում է նաև Կոզլովի խոսքը. «…Եթե անցյալում գոյություն ուներ մեթոդներից մեկը` «մաքուրը», այսինքն` ոչ էկլեկտիկ վիճակով (օրինակ՝ ընտրություն ֆորմալիստների և Բախտինի միջև), ապա այսօր առաջացել է հարյուր տարվա ընթացքում ստեղծված մեթոդների շուկա, պետք է ուղղակի ընտրել նյութին համարժեք մեթոդ»[20]:

«Շարունակական բանավեճ քննադատության տեղի և ժամանակի վերաբերյալ» ենթագլխում քննության են առնվում Սենտ Բյովի, Ֆերդինանդ Բրյունետիերի, Ֆրեյբերգի, Վ. Խալիզևի քննադատության անորոշության մասին տեսությունները, որին Ժ. Քալանթարյանը հանդիպադրում է գրական քննադատության՝ հասարակական մտքի վրա թողած ազդեցության մասին վկայող ռուս քննադատներ Բելինսկու, Չերնիշևսկու, Դոբրոլյուբովի, հայ քննադատներ Ստ. Նազարյանի, Մ. Նալբանդյանի, Ա. Չոպանյանի, Ն. Աղբալյանի քննադատական ժառանգությունը:

Ժ. Քալանթարյանը գրում է. «Տեսաբաններից ու գրականագետներից ոմանք քննադատությունը համարում են գրականության սեռերից մեկը՝ չորրորդը պոեզիայից, արձակից ու դրամատուրգիայից հետո»[21]: Այս մոտեցումն առաջ է քաշել Օսկար Ուայլդը, որը պաշտպանել են Վ. Բրյուսովը, Վ. Իվանովը և այլք, հայերից՝ Գևորգ Էմինը, փոքր-ինչ այլ կերպ` Պ. Սևակը:

Ժ. Քալանթարյանն իրավացիորեն ընդունում է գրական քննադատության գիտականությունը` պաշտպանելով Ս. Սարինյանի դիրքորոշումը, որը քննադատության գիտականության սկզբունքի հետևողական պաշտպանն է:

Ժ. Քալանթարյանի գրքում ոչ պատահականորեն կատարված պատմական քննությունը ցույց է տալիս, որ «ծագումնաբանորեն քննադատությունը նախորդել է գրականագիտությանը, որը ուշ շրջանի եզրույթ է և արտահայտում է նաև քննադատության գործառույթը՝ այն ներառելով իր շրջանակները: Ըստ այսմ՝ քննադատությունը գրականագիտության սկիզբն է, նրա նախապատմությունը, որը գրեթե երկու հազարամյակ՝ սկսած մ.թ.ա. 6-5-րդ դարերից մինչև 17-18-րդ դարեր, իր մեջ ամփոփել է թե՛ գրականության տեսությունը, թե՛ գրական երկի մեկնության տարբեր մեթոդներ»[22]:

Իբրև ամփոփում-բանաձևում` Ժ. Քալանթարյանը գրում է. «Ըստ էության քննադատությունը գրականագիտության գործնական կիրառությունն է որոշակի շեղումներով, որոնք թելադրված են կենդանի իրականության ազդակներով»[23]:

Ժ. Քալանթարյանն իրավացիորեն շեշտում է նաև չափանզանց կարևոր մի խնդիր, որ ակնհայտ է դարձնում քննադատության գիտություն, ոչ թե գրականություն լինելը. դա գրական գեղարվեստական մեթոդների և գրականագիտական մեթոդների հստակ տարբերակումն է. «…Քննադատության հիմքում գրականագիտական գիտական մեթոդներն են ընկած և ոչ թե գեղարվեստական մեթոդները»[24]:

Մեզ համար լիովին ընդունելի է Ժ. Քալանթարյանի դիտարկումը. «Գրականությունն արվեստ է, գրականագիտությունը՝ գիտություն, և քննադատությունն՝ իբրև ընթացիկ գրականությանն ուղղված նույն գրականագիտության կիրառումը՝ գիտություն կամ արվեստագիտություն: Գրողը մտածում է պատկերավոր ու հուզականորեն, քննադատը՝ տրամաբանորեն, մտահանգման եղանակով, տեսության օրենքների համաձայն»[25]:

Հենց այս է, որ պիտի գիտակցեն երիտասարդ գրաքննադատները և ոչ միայն, որ իրենց հոդվածները գրվեն գիտական չափանիշներով` մասնագիտական և ընդհանուր գիտական մեթոդաբանությամբ, որ գիտական հոդվածը չդառնա գեղարվեստական գրականության մասին տպավորություննների շարադրանք կամ դպրոցական շարադրություն, այլ կերպ ասած` գրականություն գրականության մասին:

Այս առումով մեզ համար չափազանց կարևոր է գրախոսվող գրքի «Քննադատության մեթոդը» գլուխը (էջ 77-173), որը կազմված է «Մեթոդի ըմբռնումը», «Մեթոդների (դպրոցների) դասակարգման փորձերը», «Դասական գրականագիտական դպրոցներ», «Գրականագիտական (քննադատական) մեթոդները 20-21-րդ դարերում», «Հերմենևտիկա», ««Ֆենոմենոլոգիա», «Ընկալման գեղագիտություն (ռեցեպտիվ էսթետիկա)», «Միֆաքննադատություն», «Հոգեվերլուծական մեթոդ» ենթագլուխներից:

Նախ` այս գլխի արժանիքների մասին: «Մեթոդի ըմբռնումը» ենթագլխում հեղինակը կանգ է առնում մեթոդի ծագման և իմաստի վրա` այն համարելով իմացության ճանապարհ, հատուկ կարևորում է գրական գեղարվեստական ու գրականագիտական մեթոդների տարբերությունները` ցույց տալով, որ «գրողն ու քննադատը տարբեր ճանապարհով են հասնում իմացությանը, առաջինը՝ գեղարվեստական պատկերավորությամբ, երկրորդը՝ տրամաբանական վերլուծությամբ»[26]:

Նշվում է, որ «մեթոդ» հասկացությանը հայ գրականագիտության մեջ անդրադարձել է Էդ. Ջրբաշյանը` «կենտրոնանալով հիմնականում գեղարվեստական մեթոդի վրա»[27], թեև շարունակության մեջ ներկայացվում է նաև Էդ. Ջրբաշյանի` գիտական մեթոդների մասին արտահայտած տեսակետները:

Ժ. Քալանթարյանը մեթոդների մասին գրում է. «Գրականագիտության մեթոդներից ոչ մեկը չի կարող հավակնել սպառիչ լինելու ոչ իր ամենալայն կիրառության շրջանում և ոչ էլ մյուս մեթոդների համեմատությամբ, որովհետև յուրաքանչյուր մեթոդ մի որոշակի տեսանկյան է առաջնություն տալիս, մյուսները, որքան էլ ճիշտ լինեն, մնում են ստվերում: Նույն կերպ՝ ոչ մի մեթոդ հավերժական չէ, որովհետև մեթոդը պատմական կատեգորիա է, առաջանում է պատմական որոշակի հանգամանքների, տեսական-փիլիսոփայական որոշակի դրույթների ազդեցությամբ, որոնք պատմական զարգացման հետևանքով իրենց տեղը զիջում են այլ հանգամանքների ու սկզբունքների: Գրականագիտական մեթոդները պատմականորեն հաջորդում են իրար, բայց կարող են գոյություն ունենալ կողք կողքի, զուգահեռաբար, ընդ որում մեթոդները պատնեշված չեն իրարից, մի մեթոդի որոշ սկզբունքներ կամ տարրեր կարող են համադրվել մի այլ մեթոդի սկզբունքների հետ»[28]:

Այս ենթագլուխն ավարտվում է Օ. Տուրիշևայի գրքի խոսուն մուտքով. «Գրականագիտական գիտելիքների կարևորագույն հիմնախնդիրներից մեկը մեթոդաբանության խնդիրն է»:

Ապա հաջորդ` «Մեթոդների (դպրոցների) դասակարգման փորձերը» ենթագլխում ներկայացվում է Լունաչարսկու` մեթոդների դասակարգման փորձը, որը բոլոր մեթոդներից  առաջնությունը տալիս էր մարքսիստական մեթոդին, ինչը պատմականորեն հասկանալի է: 20-րդ դարում Ամերիկայում և Եվրոպայում ձևավորվել են նոր մեթոդներ, որոնց արձագանքները նկատելի են այլ երկրներում. այդ մեթոդների դասակարգման փորձ է արել Ա. Կազլովը: Ժ. Քալանթարյանը հանգամանալից ներկայացնում է նաև Օ. Տուրիշևայի տեսությունը` գրելով, որ վերջինս «առանձնացնում է չորս հարացույց (պարադիգմա)՝ պոետիկա, հերմենևտիկա, ֆենոմենոլոգիա և սոցիոլոգիա, և դրանց տակ աղյուսակում տեղադրում է յուրաքանչյուր հարացույցի շրջանակներում համապատասխան ուղղություններն ու դպրոցները»[29]:

Ժ. Քալանթարյանը բարձր է գնահատում Օ. Տուրիշևայի դասակարգումը. «Տուրիշևայի դասակարգումը թերևս ամենաարդյունավետն է այն իմաստով, որ նախ՝ ընդգրկում է հնարավորինս ավելի մեծ թվով ուղղություններ ու դպրոցներ, և երկրորդ՝ ցույց է տալիս մեթոդաբանության կրած փոփոխությունները պատմական ժամանակի ընթացքում և զուգահեռաբար»[30]:

Այս ենթագլուխն ավարտվում է հետևյալ տողերով. «Այսուհանդերձ, հայ իրականության մեջ ևս արտահայտվել են դասական գրականագիտության միտումները, որոնց մենք այստեղ կանդրադառնանք թռուցիկ՝ հաշվի առնելով արդեն գոյություն ունեցող այլ անդրադարձներ (Էդ. Ջրբաշյան, Ժ. Քալանթարյան)»[31]:

Իբրև թերություն` նկատելի է, որ Ժ. Քալանթարյանը շեշտը դնում է հիմնականում օտարազգի հեղինակների վրա` անտեսելով հայ գրականագիտության մեջ եղած սակավ անդրադարձները մեթոդի մասին:

Այսպես` «Գրականագիտական հոդվածին առաջադրվող պահանջներն ու չափանիշները» տեսական հոդվածում տողերիս հեղինակը թվարկել է գրականագիտական մեթոդները. «Գրականագիտության մեջ ընդունված են մի շարք մասնագիտական մեթոդներ` հերմենևտիկա, պատմական, կուլտուր–պատմական, սոցիոլոգիական, հոգեբանական, ձևապաշտական, կառուցվածքաբանական, լեզվաբանական, գեղագիտական, համեմատական, պատմահամեմատական, կենսագրական, դիցաբանական, հոգեվերլուծական, նշանագիտական, փիլիսոփայական և այլն»[32]: Սակայն մեթոդների բնութագրմանը չենք անդրադարձել` հոդվածի պահանջից ելնելով: Գրականության ինստիտուտում գործող մասնագիտական խորհրդի նիստերի ընթացքում պարբերաբար անդրադարձել ենք ատենախոսությունների մեթոդական խնդիրներին, և այդ քննարկումների արդյունքում Ս. Սարինյանը 2017 թ. կրկին անդրադարձավ գրականագիտական մեթոդներին[33]: Եթե Ս. Սարինյանի այս հոդվածը կարող էր ծանոթ չլինել Ժ. Քալանթարյանին, ապա գրախոսվող գրքի գրականության ցանկից հանիրավի դուրս են մնացել Ս. Սարինյանի[34], Էդ. Ջրբաշյանի[35], Ժ. Քալանթարյանի[36], Ս. Գասպարյանի[37], Մ. Սանթոյանի[38]՝ մեթոդների մասին հայ գրականագիտության մեջ եղած անդրադարձները: Սա թեմայի մշակվածության ոչ լիարժեք ուսումնասիրության հետևանք է, որը մասնագիտական լուրջ թերություն է:

«Դասական գրականագիտական դպրոցներ» ենթագլխում համառոտ բնութագրվում է կենսագրական մեթոդը, որի հիմնադիրն է ֆրանսիացի Շառլ-Օգյուստ Սենտ-Բյովը: Այս մեթոդը տարածում է գտնում Եվրոպայում (Բրանդես), Ռուսաստանում (Ն. Տիխոնրարով): Որպես հայ իրականության մեջ կենսագրական մեթոդի արտահայտություն Ժ. Քալանթարյանը վկայակոչում է Ա. Ինճիկյանի և Ս. Հովհաննիսյանի թումանյանագիտական ուսումնասիրությունները` վերապահությամբ գրելով. «Սակայն ըստ երևույթին այս աշխատությունները չի կարելի նույնացնել կենսագրական մեթոդի հետ: Նշված գործերում (և ընդհանրապես հայ գրականագիտության մեջ) որևէ գրողի կենսագրություն չի ներկայացվում զուտ իբրև կյանքի պատմություն, այլ, եթե կարելի է ասել, իբրև կյանքով պայմանավորված, նրանով բացատրվող ստեղծագործության պատմություն»[39]:

Ժ. Քալանթարյանը կարծում է, թե Սենտ-Բյովի մեթոդը Հայաստանում չունեցավ իր ընդգծված հետևորդները, սակայն Ս. Սարինյանը գրում է. «Հայ գրականագիտության մեջ կենսագրական մեթոդը լայն կիրառություն է ստանում 19-րդ դարի 90-ական թվականներին (Հ. Շահնազարյանի «Խաչատուր Աբովյանի հասարակական ու գրական գործունեությունը», Ն. Տեր-Կարապետյանի «Խաչատուր Աբովյան», Ե. Շահազիզի «Միքայել Ղազարյան Նալբանդյանց», Ա. Երիցյանի «Գրիգոր Արծրունի…», Ի. Հարությունյանի «Ստեփանոս Պալասանյան», Ա. Չոպանյանի «Պետրոս Դուրյան. կենսագրական և քննադատական ուսումնասիրություն» և այլն)»[40]:

Ս. Սարինյանը կենսագրական մեթոդը համարել է արդի հայ գրականագիտության առաջատար մեթոդներից մեկը, իսկ որպես կենսագրական մեթոդի արտահայտություն վկայել է նաև Ա. Ինճիկյանի «Հովհաննես Թումանյան. կյանքը և գործը», Պիոն Հակոբյանի «Խաչատուր Աբովյան. կյանքը և գործը», Ալմաստ Զաքարյանի «Եղիշե Չարենց. կյանքը և գործը» աշխատությունները: Կարծում ենք, կենսագրական մեթոդի՝ Սենտ-Բյովի առաջադրած սկզբունքներն իսկապես արդարացված են վերոհիշյալ գիտական ուսումնասիրություններում, ավելին` իբրև թարմ օրինակ վկայակոչենք Հովհաննես Թումանյանի կյանքի և ստեղծագործության տարեգրությունը` Վլ. Կիրակոսյանի խմբագրությամբ, որը ևս կենսագրական մեթոդի արտահայտություն է:

Այնուհետև Ժ. Քալանթարյանն անդրադառնում է գերմանական ռոմանտիկների (Նովալիս, Հերդեր, Շլեգել և Գրիմ եղբայրներ) հիմնադրած դիցաբանական կամ առասպելական դպրոցին: «Հայաստանում դպրոցը հետևորդներ շատ ունեցավ մասնավորապես բանահավաքչական աշխատանքի առումով, որ երբեմն ուղեկցվում էր նաև տեսական բնույթի պարզաբանումներով (Հ. Գաթըրճյան, Գ. Այվազյան, Գ. Սրվանձտյանց…), իսկ տեսության ամբողջական կիրառումով առանձնացավ հատկապես Ստ. Պալասանյանի «Պատմություն հայոց գրականության» աշխատությունը»,- գրում է Ժ. Քալանթարյանը[41]:

Ս. Սարինյանը որպես դիցաբանական դպրոցի ներկայացուցիչներ հիշատակում է Մ. Էմինին և Ստ. Պալասանյանին: Նշենք, որ դիցաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ է նաև Եղիշե Դուրյանը, որի անունը չի հիշատակվել:

Հաջորդ դպրոցը Հ. Տենի սկզբնավորած կուլտուր–պատմական մեթոդն է: Ժ. Քալանթարյանը համառոտ բնութագրում է այդ տեսությունը. «Տենը որոշակիացնում է այդ պայմանները երեք գործոնների՝ ցեղի, կլիմայի և ժամանակի մեջ և իր վերլուծությունները կատարում էր՝ հաշվի առնելով արվեստի երկի ստեղծման պատմասոցիալական իրավիճակը (ժամանակը), ցեղային (ազգային) պատկանելությունը և կլիման (աշխարհագրական միջավայրը): Տենի ուսմունքի կարևորությունն այն էր, որ նա գիտության մեջ ամրապնդեց պատմականության մեթոդը և բացահայտեց երևույթների առաջացման պատճառահետևանքային կապը»[42]: Ժ. Քալանթարյանը նշում է նաև այս դպրոցի թերությունները` արվեստին կրավորական դեր հատկացնելը, անհատի դերի ստորադասումը, իսկ հայ իրականության մեջ դպրոցի հետևորդներ է համարում Գ. Արծրունուն, Ն. Աղբալյանին, Շիրվանզադեին, Ա. Չոպանյանին: Զարմանալի է, որ Ժ. Քալանթարյանը չի հիշատակում կուլտուր-պատմական դպրոցի ամենակարկառուն հայ ներկայացուցչի` Մանուկ Աբեղյանի անունը:

Դասական հաջորդ դպրոցը 19-րդ դարի 70-80-ական թթ. Ֆրանսիայում սկզբնավորված հոգեբանական մեթոդն է, որի ամենանշանավոր տեսաբանը Էմիլ Հենեկենն է, որը կարևորում է գրողի հոգեկան խառնվածքի ու անհատականության խնդիրը: Ժ. Քալանթարյանն այս դպրոցի «դասական իմաստով» ներկայացուցիչ է անվանում Արսեն Տերտերյանին: Մինչդեռ Ս. Սարինյանն Ա. Տերտերյանից բացի հիշատակել է նաև Մ. Բերբերյանի և Վ. Նալբանդյանի անունները` որպես հոգեբանական դպրոցի ներկայացուցիչներ` այդ մեթոդը համարելով նաև արդի գրականագիտության մեջ լայն կիրառություն ունեցող: Իբրև օրինակ` կարող ենք վկայակոչել Զ. Ավետիսյանի գրքերը[43] և Ա. Արզումանյանի հոդվածները[44]:

            Հաջորդ ենթագլխում` «Գրականագիտական (քննադատական) մեթոդները 20-21-րդ դարերում», գրականագետը ընդհանուր գծերով ներկայացնում է ռուսական ֆորմալիզմի` ձևապաշտության մեթոդը, ապա ստրուկտուրալիզմի` կառուցվածքաբանության մեթոդը, նոր քննադատության մեթոդը, որոնց համար ընդհանրականը «ստեղծագործության (տեքստի) ներփակ, ինքն իր մեջ վերլուծությունն է, տեքստի մեջ նրա առանձին բաղադրիչների հարաբերությունների, գեղարվեստական հնարների ու միջոցների բացահայտումը, ներտեքստային իրողությունների առավելության ընդգծումը արտաքին կապերի (միջավայր, սոցիալ-պատմական իրականություն, ժամանակի թելադրիչ խնդիրներ և այլն) նկատմամբ»[45]:

            Ստրուկտուրալիզմի ներսում ևս ձևավորվում են տարբեր դպրոցներ, որոնց մասին համառոտ ակնարկ է ներկայացնում Ժ. Քալանթարյանը:

Որպես արդի հումանիտար գիտությունների ունիվերսալ մեթոդ հատուկ  կարևորվում է հերմենևտիկան, որի ծագումը հասնում է մինչև անտիկ  ժամանակներ` ավելի ակնհայտ դառնալով ալեքսանդրյան ֆիլոլոգիական դպրոցում, ավելի ուշ նաև քրիստոնեական գրականության շրջանում` որպես աստվածաբանական տեքստերի մեկնաբանություն՝ էկզեգետիկա, որը շարունակվեց ողջ միջնադարում` վերածնության շրջանի պատմական հերմենևտիկային զուգահեռ:

Նորագույն հերմենևտիկայի տեսաբանը Ֆ. Շլայերմախերն է, որի տեսությունը լրացվել է Վ. Դիլթեյի կողմից, որոնց մասին ամփոփ պատկերացում է տրվում գրախոսվող գրքում: Հեղինակը հատուկ կանգ է առնում նաև ֆենոմենոլոգիական հերմեևևտիկայի տեսության վրա, որը կապվում է Էդմունդ Հուսեռլի անվան հետ, որի տեսությունը քննադատվեց գերմանացի գիտնականներ Մ. Հայդգերի և Գ. Գադամերի  կողմից, որոնք գոյաբանական հերմենևտիկայի հիմնադիրներն են: Ամփոփելով հերմենևտիկայի դպրոցի ներսում ձևավորված տեսությունները` Ժ. Քալանթարյանը  կարևորում է դրանց մեկնաբանման փիլիսոփայական հիմքը. «Հերմենևտիկայի հիմքում  ֆենոմենոլոգիան է, էկզիստենցիալիզմը, մետաֆիզիկան, տրանսցենդենտալ մտածողությունը, իռացիոնալիզմը, սուբյեկտիվիզմը՝ դրանց տարատեսակ ճյուղավորումներով և մեկնաբանություններով»[46]:

Իբրև հայ իրականության մեջ հերմենևտիկայի մեթոդի վկայություն` հեղինակը հիշատակում է Ա. Ոսկանյանի փիլիսոփայական դասախոսությունների շարքում հերմենևտիկայի տեսության հատվածը, Մ. Նիկողոսյանի «Հերմենևտիկա. պատմամշակութային հիմնախնդիրների քննություն» աշխատությունը, Մ. Շոլինյանի «Կյանքի փիլիսոփայությունը և 19-րդ դարավերջի-20-րդ դարասկզբի հայ գրականությունը. հերմենևտիկա» գիրքը, ապա նշում է, որ կան գրախոսություններ, հոդվածներ, որոնք հիմնված են հերմենևտիկայի մեթոդի վրա` վկայակոչելով Ս. Սարինյանի և Ս. Աբրահամյանի անունները: Հեղինակը չի նկատում Ս. Գասպարյանի հերմենևտիկայի մասին հոդվածը, ինչպես նաև հայ գրաքննադատության մեջ այդ մեթոդով գրված այլ գրքեր[47]:

Այնուհետև ներկայացվում է ռեցեպտիվ էսթետիկայի ընթերցողակենտրոն տեսությունը, որը Ժ. Քալանթարյանն անվանում է ընկալման գեղագիտություն:

Առանձին քննության է արժանացել նաև միֆաքննադատության մեթոդը, որի  հիմքում առասպելական դպրոցն է, սակայն այն զարգացավ հիմնականում երկու ուղղությամբ` ծիսական միֆաքննադատություն (Ջ. Ֆրեյզեր) և արքետիպային միֆաքննադատություն (Կ.  Յունգ): Հայ իրականության մեջ այս դպրոցի արտահայտություն է համարվել Ա. Սեմիրջյանի «Միֆակիրառության բնույթը արդի հայ արձակում» գիրքը, Հ. Համբարձումյանի «Առասպելաստեղծ աշխարհայացք և ստեղծագործական մեթոդ» գիրքը, «Ներկա ու բացակա աստծո պես. հոր կերպարն արդի հայ արձակում» հոդվածը: Զարմանալի է, որ հեղինակը չի նկատել Ս. Փանոսյանի «Միֆոլոգիական գրականության շուրջ» հոդվածը[48], ինչպես նաև Մանե Սարինյանի «Միֆոլոգիզմը 20-րդ դարի 60-80-ական թթ. հայ արձակում» ուշագրավ աշխատությունը[49], որի առաջին գլխում ներկայացվում է միֆի և միֆոլոգիզմի գեղագիտության տեսական քննությունը:

Առաձին քննարկման նյութ է դարձել հոգեվերլուծական մեթոդը, որի հիմքում Զիգմունդ Ֆրոյդի տեսությունն է: Չափազանց հետաքրքիր է Ֆրոյդի այն դիտարկումը, թե ստեղծագործությունը ևս նևրոզի տեսակ է: Ըստ Ֆրոյդի` սեռական լիբիդոն փոխակերպվում է ստեղծագործական էներգիայի, սեռականի փոխարեն հանդես է գալիս նոր հակում դեպի ստեղծագործությունը, և նևրոզը փոխակերպվում է արվեստի: Ֆրոյդի այս տեսությունը միակողմանի համարվեց վերլուծական հոգեբանության հիմնադիր Կ. Յունգի կողմից, որը հերքեց Ֆրոյդի այն կարծիքը, թե ստեղծագործությունը հիվանդություն է: Ֆրոյդի տեսությունը նորովի շարունակեց կառուցվածքաբանական հոգեվերլուծության հիմնադիր, գրականության տեսաբան Ժան Լականը:

Հայ իրականության մեջ որպես հոգվերլուծության մեթոդի արտահայտություն Ժ. Քալանթարյանը նշել է հոգեբույժ Վարդգես Դավթյանի աշխատությունները` «Ինչու՞ խելագարվեց Անուշը (խելահեղության թումանյանական ըմբռնումը)», Ե., 1994, «Թումանյանի ստեղծագործության հոգեբուժիչ արժեքը», Ե., 1995, «Հոգեբուժություն», գիրք 1-ին», Ե., 1992): Հայ գրականագիտության մեջ իբրև այդ մեթոդի կիրառություն հիշատակում է Լ. Սեյրանյանի երկու հոդվածները` «Օշականի տիեզերքը շարժող ուժերը» և «Չսկսվող զրույցին ունկնդիր»:

Ավարտելով մեթոդների մասին իր շարադրանքը` Ժ. Քալանթարյանը գրում է. «Ժամանակակից քննադատական (գրականագիտական) մեթոդները նշվածներով չեն սահմանափակվում: Տեսաբանները նշում են մեթոդական դրսևորումների բազմաթիվ նոր անուններ՝ ֆեմինիստական տեսություն, մարքսիզմ, նոր պատմականություն կամ մշակութային մատերիալիզմ, հետգաղութային տեսություն, սոցիոլոգիական քննադատություն, բարոյական քննադատություն կամ «նոր հումանիստներ» և  այլն»[50]:

Հարկ է փաստել, որ գրեթե միաժամանակ տպագրվել է նաև Ս. Սարինյանի «Գրականագիտական մեթոդներ» հոդվածը, որի մուտքում հեղինակը գրում է, թե գրականագիտական մեթոդների «ամբողջական համակարգ տակավին գոյություն չունի, որի նշանակությունը միանգամայն անհրաժեշտ է ուսանողության, ասպիրանտների և գրականագետ սերնդի համար»: Ս. Սարինյանը փորձել է ամփոփ ներկայացնել այդ համակարգը` բնութագրելով էկզեգետիկա, քերականական դպրոց, կլասիցիզմ, կենսագրական մեթոդ, պատմական մեթոդ, միֆոլոգիական մեթոդ, կուլտուր-պատմական մեթոդ, սոցիոլոգիական մեթոդ, մարքսիստական մեթոդ, սոցիալիստական ռեալիզմ,  հոգեբանական մեթոդ, հոգեվերլուծական մեթոդ, հերմենևտիկա, ֆորմալիստական մեթոդ, ստրուկտուրալիզմ (այստեղ տեղի է ունեցել մի վրիպում. ստրուկտուրալիզմի կողքին կառուցվածքաբանության փոխարեն նշվել է ձևապաշտություն բառը, որը պիտի լիներ նախորդ` ֆորմալիստական մեթոդի կողքին), նոր քննադատություն, դադաիզմ, դոգմատիկական (մետաֆիզիկական) մեթոդ, իմպրեսիոնիզմ, պատմահամեմատական մեթոդ, կոմպարատիվ (համեմատական) մեթոդ, փիլիսոփայական մեթոդ, լեզվաբանական մեթոդ, կոնստրուկտիվիզմ, համադրական վերլուծական մեթոդ, գեղագիտական մեթոդ, նշանագիտական մեթոդ, միֆաքննադատություն, միֆապոետիկա, հետկառուցվածքաբանություն:

Համեմատելով Ս. Սարինյանի և Ժ. Քալանթարյանի ներկայացրած գրականագիտական մեթոդների համակարգը՝ նկատում ենք, որ կլասիցիզմը, պատմական մեթոդը, սոցիալիստական ռեալիզմը, դադաիզմը, դոգմատիկական (մետաֆիզիկական) մեթոդը, իմպրեսիոնիզմը, պատմահամեմատական մեթոդը, կոմպարատիվ (համեմատական) մեթոդը, փիլիսոփայական մեթոդը, լեզվաբանական մեթոդը, կոնստրուկտիվիզմը, համադրական վերլուծական մեթոդը, նշանագիտական մեթոդը, միֆապոետիկան և  հետկառուցվածքաբանությունը դուրս են մնացել Ժ. Քալանթարյանի սույն գրքում ներկայացված մեթոդների շարքից:

Սակայն հարկ ենք համարում նշել, որ կլասիցիզմը, դադաիզմը, սոցիալիստական ռեալիզմը, իմպրեսիոնիզմը գրական գեղարվեստական մեթոդներ են, սակայն Ս. Սարինյանը դրանք ներկայացնում է որպես գրականագիտական մեթոդներ: Ինչ վերաբերում է համադրական վերլուծական մեթոդին, ապա պետք է նկատի ունենալ, որ իր զարգացման ընթացքում մեթոդը ձևավորել է երկու հիմնական խումբ` ընդհանուր և հատուկ մասնագիտական մեթոդներ: Գիտական ընդհանուր մեթոդները բաժանվում են երեք մեծ խմբի` էմպիրիկ հետազոտության մեթոդներ (դիտում, համեմատություն, չափում, գիտափորձ կամ փորձ, մոդելավորում), տեսական մեթոդներ (վերացականից դեպի կոնկրետը և այլն) և մեթոդներ, որոնք կիրառվում են հետազոտության ինչպես էմպիրիկ, այնպես էլ տեսական փուլում (վերացարկում, վերլուծություն, համադրություն, ինդուկցիա, դեդուկցիա): Ակնհայտ է, որ համադրական վերլուծական մեթոդը չի կարելի դիտել որպես մասնագիտական գրականագիտական մեթոդ. այն ընդհանուր գիտական մեթոդ է:

Իսկ Ժ. Քալանթարյանի ուշադրությունից դուրս մնացած մյուս մասնագիտական մեթոդները, կարծում ենք, հետագայում կարող են լրացվել հեղինակի կողմից` գրականագիտական մեթոդների մասին առավել ամբողջական ու համակարգված պատկերացում ստեղծելու նպատակով:

Ուշագրավ է և անչափ կարևոր գրախոսվող գրքի «Քննադատության ժանրերը» գլուխը (էջ 174-208), որտեղ հիմնական գծերով ներկայացվում են գրական քննադատության ժանրային տեսակները:

Խոսելով գրախոսության ժանրի մասին՝ Ժ. Քալանթարյանը նկատում է, որ կա նաև լրագրային քննադատություն. «Այն անվանվում է նաև «փոքր քննադատության» ժանր: Այստեղ ևս մի նոր խնդիր է առաջանում. դա, այսպես կոչված, լրագրական և քննադատական գրախոսությունների տարբերակման խնդիրն է: Ճիշտ կլիներ դրանք չնույնացնել, որովհետև առաջինը տեղեկատվական է, հաճախ գովազդային, երբեմն հետապնդում է առևտրային նպատակներ, իսկ քննադատական գրախոսության բուն նպատակը գրականությունն է և գրվում է այն ընթերցողի համար, ում հետաքրքրում է ստեղծագործությունն իբրև գրական երևույթ»[51]: Այս երևույթը թափանցել է նաև մեր իրականություն, որը նկատելի է հրատարակչություններում ապաստանած գրաքննադատների հրապարակումներում, որոնք գիտական գրախոսությունը շփոթում են բիզնես նպատակներին կամ խմբային շահերին ծառայող լրագրային հրապարակումների հետ:

            Ժ. Քալանթարյանը գրում է. «Գրախոսության կառուցվածքի վերաբերյալ չի կարող լինել մեկ ընդհանուր հրահանգ-ուղեցույց, որովհետև գրախոսության բնույթը, ոճը, կառուցվածքը պայմանավորված են՝ ա) գրախոսվող նյութով (պոեզիա, արձակ, դրամա), բ) նյութի արդիականությամբ, ներկայացման արվեստով, նրա առաջացրած հետաքրքրությամբ (ըստ որոշ տեսաբանների՝ կա՛մ նյութը պետք է հետաքրքիր լինի, կա՛մ նրան վերաբերող գրախոսությունը), գ) գրողի գրական դավանանքով, նրա գրական ուղղությամբ, դ) քննադատի մեթոդով: Հատկապես կարևոր է վերջին հանգամանքը, որովհետև տեքստաբանական վերլուծություն կատարողը այլ սկզբունքներով է առաջնորդվում, պատմասոցիոլոգիական մեթոդի հետևորդը՝ այլ, հոգեվերլուծական նախասիրություն ունեցողը՝ այլ»[52]:

Յ. Բորևը առաջարկել է գրախոսության կառուցվածք. 1 պատմականության սկզբունք, 2. ելակետային դիրքի ընտրությունը և գրական երկի արժեքի գնահատումը, 3. երկի կառուցվածքի վերլուծությունը, 4. նշանագիտական վերլուծություն:

Քննարկելով այս հարցերը` Ժ. Քալանթարյանը հայտնում է իր տեսակետը, թե կարևոր է նաև քննադատի նպատակադրումը, սակայն բոլոր դեպքերում «Մասնագետ քննադատը (պրոֆեսիոնալը) գրախոսության մեջ գրական փաստի մասին ընդհանուր ծանոթություն-տեղեկություն տալուց հետո պետք է՝ ա) փաստարկված ու տեսականորեն հիմնավորված, թեկուզ համառոտ, վերլուծության միջոցով անդրադառնա գործի արդիականությանը, հեղինակի նախորդ գործերի համեմատ (եթե դրանք կան) նոր ստեղծագործության նույնությանը, առաջընթացին կամ հետընթացին, բ) վերաբերմունք արտահայտի ոչ թե «թեև…, բայց» մաշված կաղապարով, այլ իր վերլուծության որակով, որից հայտնի է դառնում քննադատի սպասելիքի և ստացածի հարաբերությունը: Ի դեպ, եթե գրախոսությունը դուրս է գալիս մեկ ստեղծագործության շրջանակներից և ինչ-ինչ հատկանիշի շուրջ ընդգրկում է ստեղծագործությունների շարք կամ մի քանի ստեղծագործություններ, այդ դեպքում այն կարող է վերաճել տեսական հոդվածի: Ժամանակակից քննադատական մեթոդները ուղղորդում են դեպի մեկնաբանություն և ոչ գնահատում, բայց արժանահավատ մեկնությունը իր մեջ անպայման վերաբերմունք է պարունակում»[53]:

Այստեղ հարկ ենք համարում խոսել մի մեթոդի մասին, որը կապվում է նաև սույն գրախոսության հետ: Խոսքը գրախոսվող գիրքը մասնագիտորեն արժեքավորելու մասին է, որն արժեբանական (աքսիոլոգիական) մեթոդն է, ինչի մասին խոսք չի եղել հայ գրականագիտության մեջ, նաև գրախոսվող գրքում: Տեսականորեն հիմնավորվում է նաև արժեբանական մեթոդը` որպես գրախոսության մեջ կիրառվող գրականագիտական մեթոդ, որի հիմունքը գրախոսվող գրքի արժանիքների և թերությունների օբյեկտիվ գնահատումն ու արժեքավորումն է:

Ժ. Քալանթարյանն այնուհետ շարունակում է, որ գրախոսությունը կարճ ծավալում շատ բան ասելու խնդիր ունի, քանի որ գրախոսությունները հիմնականում տպագրվում են մամուլում:

Մեր կարծիքով՝ գիտական գրախոսությունը գրականագիտական հոդված է, որը պիտի հստակ տարբերել գրախոսության մյուս տեսակներից, որոնցից է նաև նամակ–գրախոսությունը, որին անդրադարձել է հեղինակը:

            Ընդունված տեսակ է նաև գրախոսություն առաջաբանը, հանձնարարականը, սակայն երբեմն դրանք ոչ գիտական են լինում, հատկապես երբ դա գրում են գրողները` որպես առաջաբան-գնահատման խոսք, ինչի մասին չի նշել Ժ. Քալանթարյանը: Մինչդեռ պիտի տարբերակել գրողի գրած առաջաբանը և գրականագետի գրախոսություն առաջաբանը` վերջինը համարելով գիտական գրախոսության առանձին ենթատեսակ:

            Մյուս ժանրը քննադատական դիմանկարն է: Տեսաբանները «երեք անհրաժեշտ բաղադրիչ են պահանջում դիմանկարի համար. 1. Կենսագրություն, 2. նրա ստեղծած գեղարվեստական աշխարհի բնութագիր, 3. կապը ռեալ իրականության հետ: Այս երեք պահանջների մեջ կարող է գերակշռել մեկնումեկը՝ կախված քննադատի նախասիրությունից և առաջադիր նպատակից, հնարավոր է նաև երեքի համաչափ զուգակցումը»[54]: Ժ. Քալանթարյանն իրավացիորեն առանձնացնում է դիմաստվեր, դիմանկար–էսքիզ, դիմանկար–էսսե ենթատեսակները: Նաև հստակ նշել է, որ մեզանում «Դիմանկարը, պահպանելով հանդերձ ժանրի բովանդակությունը, երբեմն ստացել է տարբեր անվանումներ՝ դիմագիծ, դիմաստվեր, գրական դեմքեր, դեմքեր, ծանոթ դեմքեր և այլն»[55]:

Մյուս ժանրը տեսական հոդվածն է. «Քննադատության ոչ հաճախակի հանդիպող, բայց կարևոր ժանրերից է տեսական հոդվածը (обзор, обозрение)»[56]:

Թեև Ժ. Քալանթարյանը հստակ չի սահմանում, սակայն մի տեղ ակնարկում է տեսական քննարկումը` որպես գրաքննադատի երկխոսություն ընթերցողի հետ, մինչդեռ մեզանում գոյություն ունի և, ցավոք, անտեսվել տեսական–բանավեճ տարատեսակը:

Ժ. Քալանթարյանը վկայակոչում է այլ տարատեսակներ` պրոբլեմատիկ (հարցադրումային) տեսական հոդված, որի առանձնահատկությունն է ասելիքի կենտրոնացումը մեկ խնդրի կամ պրոբլեմի շուրջ, ինչպես նաև տարեկան, ամսական տեսությունները, քրոնիկները, որոնցում տեսականորեն քննվում են ընտրված ժամանակահատվածի գրականության հարցերը` թեմատիկ, ժանրային և այլ տեսանկյուններից:

Գրաքննադատության մյուս ժանրը ժամանակակից գրականության մասին մենագրությունն է:

Ժ. Քալանթարյանը գրում է. «Մենագրությունը գիտական աշխատանք է, որտեղ ամենալայն չափով, ամբողջ խորությամբ ու ծավալով հետազոտվում է որևէ թեմա: Մենագրության մեջ քննվում է հարցի պատմությունը, վերլուծվում է հարցի մասին և նրա շուրջը ստեղծված գիտական գրականությունը, առաջ է քաշվում նոր տեսակետ, լրացվում ու հարստացվում է գիտական շրջանառության մեջ եղած նյութը: Ավելի հաճախ մենագրություններ գրվում են առանձին գրողների մասին, որտեղ հեղինակ գրականագետը քննության է առնում գրողի կենսագրության փաստերը, տաղանդի ձևավորման ազդակները, գրական, հասարակական միջավայրը, ուսումնառությունը, ստեղծագործությունների պատմությունը, կրած ու թողած ազդեցությունները: Հաճախ նման աշխատանքներին կցվում են ընդարձակ մատենագիտական ցուցակներ, ծանոթագրություններ և այլն»[57]: Գրականագետը նաև իրավացիորեն ցույց է տալիս, որ պարտադիր չէ մենագրությունը նվիրված լինի մեկ հեղինակի. այն կարող է նվիրված լինել նաև գրականագիտական որևէ հիմնահարցի: Այլ խնդիր է գիտականին և գեղարվեստականին առաջնություն տալու հարցը, որին Ժ. Քալանթարյանը տալիս է մեզ համար լիովին ընդունելի բանաձևում. «Մենագրությունը պետք է լինի գիտական աշխատանք»[58]:

Սակայն հարկ ենք համարում նշել, որ Ժ. Քալանթարյանի՝ մենագրության սահմանումը թերի է: Մենագրությունը պիտի ունենա առաջաբան, որտեղ պիտի ներկայացվի թեմայի մշակվածության մասին համառոտ ակնարկ, հիմնավորվի թեմայի արդիականությունը, հստակեցվեն մենագրության նպատակն ու խնդիրները, մենագրության մեջ գործածված ընդհանուր գիտական և մասնագիտական մեթոդները: Մենագրության գլուխներում քննության են ենթարկվելու թեմայի հետ կապված խնդիրները և յուրաքանչյուր  գլխի վերջում պիտի լինի եզրակացություն, որը պիտի լինի այդ գլխի գիտական նորույթը: Մենագրությունը պետք է ունենա եզրակացություն, որը մենագրության գլուխների եզրակացությունների ամփոփումն է` մենագրության արդյունքում բացահայտված ամբողջական գիտական նորույթը: Մենագրությունը պիտի ունենա ծանոթագրություններ, ընդարձակ օգտագործված գրականության ցանկ, որը պարտադիր պիտի ներառի թեմայի  հետ կապված ողջ մասնագիտական գրականությունը, ցանկալի են օտար լեզուներով ամփոփումները: Սրանք փաստեր են, որոնց կողքով չի կարելի անցնել անտարբեր, մանավանդ այն դեպքում, երբ խոսքն ուսումնական ձեռնարկի մասին է, որը պիտի դառնա ուղեցույց երիտասարդ մասնագետների համար:

Հարկ է նաև նշել, որ մենագրությունը երբեմն շփոթում են մեկ հեղինակի մասին գրված աշխատության հետ, մինչդեռ այն կարող է լինել տարբեր հեղինակների` միևնույն սեռի, ինչպես` Ա. Ավանեսյանի «Արդի հայ դրամատուրգիան (1991-2008)»[59], կամ միևնույն ժանրի մասին, ինչպես` Ս. Գրիգորյանի «Ժամանակակից խորհրդահայ պոեմը»[60] կամ Ս. Մարգարյանի «Պատմության ժամանակը» մենագրությունը[61]. վերջինը արդի պատմավեպի զարգացման միտումների բացահայտումն է` Լ. Խեչոյանի, Պ. Զեյթունցյանի, Զ. Խալափյանի պատմավեպերի օրինակով:

Նշենք, որ իբրև առանձին ժանր չի գիտակցվել քննադատական հոդվածների ժողովածուն, ինչի մասին խոսք չկա նաև գրախոսվող գրքում: Գրական քննադատության այդ ժանրի վերջին վկայություններից է Ս. Մարգարյանի «Գրական զուգահեռներ» արդի գրականության ժանրերի խմբավորմամբ կազմված քննադատական հոդվածների ժողովածուն:

Քննադատական հոդվածների ժողովածուն կարող է լինել ինչպես մեկ գրականագետի[62], այնպես էլ տարբեր գրականագետների` միևնույն հիմնահարցին նվիրված հոդվածներից կազմված[63], ինչպես նաև գրվել տարբեր հեղինակների կողմից մեկ հեղինակի մասին[64]:

Գրական քննադատության մյուս ժանրը բանավեճն է. այն «առաջանում է հակադիր տեսակետների բախումից, որը կարող է սկսել ու զարգանալ վիճելի որևէ դրույթի շուրջ երկու և ավելի անձանց միջև: Բանավեճի ընթացքում, հարցի հրապարակային քննարկման միջոցով հնարավոր է բացահայտել ճշմարտությունը, ձևավորել հասարակական կարծիք ու գեղագիտական ճաշակ: Վեճը կարող է ծագել որևէ հոդվածի, գրքի, տեսակետի հրապարակումից հետո, երբ մեկը վիճելի բան է գտնում տվյալ դրույթի կամ տեսակետի մեջ և հրապարակայնորեն հակադրվում է առաջինին: Հնարավոր է նաև, երբ որևէ խմբագրություն, տպագրելով որևէ հոդված, որի բոլոր դրույթներին համաձայն չէ, ինքն է ընթերցողին հրավիրում բանավեճի»[65]:

Իբրև թարմ օրինակ վկայակոչում ենք Լ. Սարգսյանի բանավեճի հրավերը Ա. Նիկողոսյանին` կապված բանաստեղծ Հովհ. Գրիգորյանին նվիրված հոդվածում արտահայտած մի դրույթի հետ, որն սկսվեց ֆեսբուքյան տիրույթում, սակայն շարունակվեց «Գրանիշ» կայքում:

Ժ. Քալանթարյանը նրբանկատորեն բանաձևում է. «…Բանավեճի համար անհրաժեշտ է պահպանել առնվազն երկու կանոն՝ վիճել տեսակետի, դրույթի, վերջապես՝ սխալի շուրջ, առանցքը դարձնել գրական խնդիրը և՝ պահպանել զսպվածություն, դուրս չգալ գրական էթիկայի սահմաններից: Հակառակ դեպքում բանավեճը չի տանի դեպի ցանկալի հանգուցալուծում»[66]:

Ցավով պիտի արձանագրենք, որ մեզանում երբեմն գիտական բանավեճը տեղափոխվում է անձնական վիրավորանքների հարթություն, որի դասական օրինակների հեղինակը Ե. Տեր-Խաչատրյանն է` ընդդեմ Ս. Սարինյանի, ինչպես նաև Դ. Գասպարյանն ընդդեմ Լ. Մնացականյանի, ինչի համար Դ. Գասպարյանը նաև դատարանի վճռով ներողության տեքստ է հրապարակել:

Մյուս ժանրը երկխոսությունն է, որը կարող է տեղի ունենալ գրաքննադատների կամ գրաքննադատի ու գրողի միջև: Մեզ համար ընդունելի չէ Ժ. Քալանթարյանի այն դիտարկումը, որ այն կարող է լինել նաև գրողների միջև[67], քանզի այս դեպքում չկա գիտնական գրաքննադատը, որը պարտադիր է հարցի գիտական դրվածքով: Գրող-գրող երկխոսությունը գրականություն է, ոչ թե գիտություն, մինչդեռ գրաքննադատ-գրող երկխոսությունը գիտություն է: Այս սահմանը պիտի հստակ տարբերակել: Կարծում ենք՝ սա կընդունի նաև Ժ. Քալանթարյանը, քանզի այլուր նա մշտապես հանդես է եկել այս սկզբունքային դիրքորոշմանը հավատարիմ: Կարծում ենք՝ երկխոսությունը նաև բանավեճ է, որի արդյունքում բացահայտվում է գիտական ճշմարտությունը:

Մյուս ժանրը էսսեն (խոհագրություն, փորձագրություն) է: Ինչպես նկատել է հեղինակը, գերմանական պրոֆեսորների շրջանում էսսեն ընդդիմություն է առաջացրել, քանզի այն գիտական ժանր չէ: Ժ. Քալանթարյանը նկատել է, որ  «Հայաստանում ևս էսսեն իբրև քննադատական ժանր տարածում չունի»: Համոզիչ է Ժ. Քալանթարյանի դիտարկումը էսսեի ոչ գիտականության մասին. «Վերը շարադրվածից կարելի է անել հստակ եզրակացություն, այն է՝ ժանրի ըմբռնումը սերտորեն կապված է մեթոդի հետ, մեթոդը՝ քննադատության տեղի որոշման հետ, ուստի եթե այս շղթայում վիճելի է մեկի հարցը, բնականաբար վիճելի են դառնում նաև շղթայի մյուս օղակները: Էսսեն այն ժանրերից մեկն է, որի դեպքում քննադատությունը ավելի մեծ չափով կարող է շեղվել գիտականությունից»[68]: Սակայն այս հիմնավոր գիտական դիտարկումից հետո էլ հեղինակը նշում է, թե այն կիրառվել է շատ վաղ և այժմ էլ կիրառվում է:

Էսքիզի, ֆելիետոնի, ռեպլիկի գործածությունը ևս փաստ է գրաքննադատության մեջ: Վերջիններին հատուկ է գիտականությունից նահանջը, մինչդեռ գրաքննադատական ակնարկը և ուրվագիծը գիտական որոշակի պահանջի արտարահայտություն են:

«Գնահատու՞մ, թե՞ արժեքավորում» գլխում (էջ 209-224) հեղինակն արծարծում է մեկնաբանության, գնահատման  և արժեքավորման հարցերը: Ինչպես նշել է Ժ. Քալանթարյանը, գնահատել, թե արժեքավորել հարցը ծնվել է Ուելլեքի և Ուորրենի տեսության հիման վրա, սակայն նրա կարծիքով դրանք միանում են, իսկ դրանց սահմանազատումը մշուշոտ է[69]:

Հետևելով ամերիկյան տեսաբաններին և տարբեր մեթոդական դիրքորոշումներով դիտարկելով գնահատման չափանիշները` Ժ. Քալանթարյանը գալիս է այն եզրակացության, որ տարբեր մեթոդների գնահատման չափանիշները տարբեր են: Սույն գլխի վերջում գիտնական գրականագետը եզրակացնում է. «Ինչպիսին էլ լինեն մեթոդները, գնահատության փոփոխական չափանիշները, մի բան հստակ է. ցանկացած եզրահանգում կամ թեկուզ ոչ հստակ արտահայտված վերաբերմունք տվյալ ստեղծագործության վերաբերյալ, գնահատականը, արժեքավորումը, թե սոսկական վերաբերմունքը պետք է արտածվի հանգամանալից վերլուծությունից կամ մեկնաբանությունից, չհիմնավորված հայտարարությունները կամ ոչ մի առանցք չունեցող էսսեները չեն կարող հավակնել լուրջ քննադատության»[70]:

 Սա տեղին և արդիական դիտարկում է, քանզի հաճախ գրական քննադատներն իբրև գրաքննադատություն շարադրում են իրենց տպավորություններն ու կարծիքը, մինչդեռ կարծիքը պիտի տարբերել գիտությունից: Կարծիքի ազատություն ունի ամեն ոք, սակայն գրականագետը պիտի առաջնորդվի գիտական չափանիշներով, ոչ թե լրագրողի նման կարծիք հայտնի: Գրաքննադատությունը գիտություն է` գործնական գրականագիտություն, որը պահանջում է հստակ գիտական մեթոդաբանություն, որի պակասն ակնհայտ զգացվում է արդի գրականագիտության մեջ:

Գրախոսվող գրքի նկատմամբ մանրամասն կատարված քննությունն ինքնին հաստատում է գրքի չափազանց կարևորությունը մեր գրական կյանքում, որով պիտի մասնագիտորեն կրթվի հայ գրաքննադատների վաղվա սերունդը: Ուստի գրախոսության մեջ արժանիքների և թերությունների զուգահեռ բացահայտումը նպատակ ունի ցուցանել գրքի` որպես ուսումնական ձեռնարկի վերահրատարակման անհրաժեշտությունը` հեղինակի կողմից այս և այլ գրախոսությունների առաջարկների ընդունելի դրույթների հաշվառմամբ, որը միայն իր օգտակար նպաստը կբերի գրական քննադատությանը:

Ամփոփելով՝ նշենք, որ մեր կողմից նկատված թերություններն ամենևին էլ չեն ստվերում Ժենյա Քալանթարյանի գրախոսվող գիրքը, որը բացառիկ արժեքավոր ներդրում է հայ գրականագիտության մեջ և կկատարի իր առաքելությունը ոչ միայն գրաքննադատների նոր սերունդ կրթելու, այլև արդի գրականագիտական մտքին նոր տեսական ու մեթոդական ընթացք տալու գործում:

 

[1]  Տե´ս  Ժ. Քալանթարյան, Քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն, Ե. 2017, էջ 5:

[2] Անդ:

[3] Անդ, էջ 7:

[4] Անդ, էջ 22:

[5] Անդ:

[6] Հր. Թամրազյան, Հայ քննադատություն, հտ.Ա, Ե., 1983, էջ 9:

[7] Ժ. Քալանթարյան, նշվ. աշխ., էջ 36:

[8] Տե´ս Հր. Թամրազյան, Հայ քննադատություն, հտ. Ա, Ե., 1983:

[9] Տե´ս Ժ. Քալանթարյան, Հայ գրականագիտության պատմություն, Ե., 1986, էջ 114-127:

[10] Տե´ս Ա. Ջրբաշյան, Գրական սեռեր և ժանրեր. համառոտ ակնարկ, Ե., 2015:

[11] Ժ. Քալանթարյան, նշվ. աշխ., էջ 42:

[12] Անդ:

[13] Անդ, էջ 43:

[14] Անդ, էջ 44:

[15] Տե´ս Ս. Զաքարյան, Հայկական Վերածննդի հարցը, Ե., 2006:

[16]  Տե´ս Ս. Մխիթարյան, Արդի միջնադարագիտությունը և հայկական վերածնության խնդիրը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2007, թիվ 1, էջ 109-122:

[17]  Ժ. Քալանթարյան, նշվ. աշխ., էջ 57:

[18]  Անդ, էջ 55:

[19] Տե´ս https://granish.org//grakanagitakan-hodvatsi-chapanishner/:

[20] Անդ, էջ 58:

[21] Անդ, էջ 68:

[22] Անդ, էջ 74-75:

[23] Անդ, էջ 75:

[24] Անդ:

[25]  Անդ, էջ 69-70:

[26] Անդ, էջ 77:

[27] Անդ, էջ 78:

[28] Անդ, էջ 80:

[29] Անդ, էջ 86:

[30] Անդ, էջ 87:

[31] Անդ, էջ 88:

[32] Տե´ս https://granish.org//grakanagitakan-hodvatsi-chapanishner/:

[33]  Տե´ս Ս. Սարինյան, Գրականագիտական մեթոդները, Վեմ համահայկական հանդես, 2017, թիվ 1:

[34] Տե´ս Ս. Սարինյան, Գրականագիտության մեթոդաբանության հարցերից, Հայոց գրականության երկու դարը, գիրք երկրորդ, Ե., 1989, էջ 374-412, նաև Ս. Սարինյան, Հայ քննադատության պատմություն, հտ. 1, Ե., 1985, էջ 5-39:

[35] Տե´ս Էդ. Ջրբաշյան, Հ. Մախչանյան, Գրականագիտական բառարան, Ե., 1980, նաև Էդ. Ջրբաշյան, Գրականության տեսություն, Ե., 1980, էջ 22-25:

[36] Տե´ս Ժ. Քալանթարյան, Հոգեբանական գրականագիտական դպրոցը և Արսեն Տերտերյանը, Քննադատական տարեգիրք, Ե., 1985, էջ 193-219, նաև Ժ. Քալանթարյան, Դիցաբանական դպրոցի սկզբունքների արտացոլումը հայ գրականագիտության մեջ, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1986, թիվ 2, էջ 83-96, նաև Ժ. Քալանթարյան, Հայ գրականագիտության պատմություն, Ե., 1986, նաև Ժ. Քալանթարյան, Գրականության  բազմադիմությունը, Բանբեր Երևանի համալսարանի, 2014, թիվ 1, էջ 3-15:

[37] Տե´ս Ս. Գասպարյան, Հերմենևտիկան որպես գեղարվեստական ստեղծագործության մեկնաբանության մեթոդաբանություն, Բանբեր Երևանի համալսարանի, 2015, թիվ 3, էջ 29-36:

[38]  Տե´ս Մ. Սանթոյան, Գրականագիտական բառարան, Ե., 2009:

[39]  Ժ. Քալանթարյան, նշվ. աշխ., էջ 91-92:

[40] Ս. Սարինյան, Գրականագիտական մեթոդներ, Վեմ համահայկական հանդես, 2017, թիվ 1, էջ 4-5:

[41]  Ժ. Քալանթարյան, նշվ. աշխ., էջ 92:

[42] Անդ, էջ 93-94:

[43] Տե´ս Զ. Ավետիսյան, Գրողի ստեղծագործության հոգեբանության հարցեր, Ե., 2011, նաև Զ. Ավետիսյան, Գրական ստեղծագործության հոգեբանությունը, Ե., 2011:

[44] Տե´ս Ա. Արզումանյան, Բառ-պատկերի հոգեբանական շերտը Բակունցի պատմվածքներում, Բանբեր Երևանի  համալսարանի, 2004, թիվ 1,էջ 160-167, նաև Ա. Արզումանյան, Տեսիլի հոգեբանական-կառուցվածքային շերտը Մուշեղ Գալշոյանի պատմվածքներում, Հոգեբանությունը և կյանքը, 2005, թիվ 4, էջ 159-167, նաև Ա. Արզումանյան, Գրական կերպարի հոգեբանական վերլուծություն, Գրական դատը որպես ուսուցման եղանակ, Մանկավարժության և  հոգեբանության հիմախնդիրներ, 2001, թիվ 2, էջ 98-104:

[45] Անդ, էջ 98:

[46] Անդ, էջ 132:

[47] Առհասարակ Ժ. Քալանթարյանը գրքում շրջանցել է արդի հայ գրական քննադատության մեջ որոշակի ավանդ ունեցող գրականագետների` Վազգեն Գաբրիելյանի, Աելիտա Դոլուխանյանի, Ազատ Եղիազարյանի, Մելս Սանթոյանի, Սոկրատ Խանյանի, Վարդան Հակոբյանի, Հովիկ Մուսայելյանի, Սեյրան Գրիգորյանի, Վաչե Եփրեմյանի, Սիրանուշ Մարգարյանի և այլոց գրքերը:

[48] Տե´ս Ս. Փանոսյան, Միֆոլոգիական գրականության շուրջ, Քննադատական տարեգիրք, Ե., 1985:

[49] Տե´ս Մ. Սարինյան, Միֆոլոգիզմը 20-րդ դարի 60-80-ական թթ. հայ արձակում, Ե., 2012:

[50] Անդ, էջ 172-173:

[51] Անդ, էջ 182:

[52] Անդ, էջ 184:

[53] Անդ, էջ 186:

[54] Անդ, էջ 190:

[55] Անդ, էջ 191:

[56] Անդ, էջ 192:

[57] Անդ, էջ 196:

[58] Անդ, էջ 197:

[59] Տե´ս Ա. Ավանեսյան, Արդի հայ դրամատուրգիան (1991-2008), Ե., 2011:

[60] Տե´ս Ս. Գրիգորյան, Ժամանակակից խորհրդահայ  պոեմը (1960-80-ական թթ.), Ե., 1990:

[61] Տե´ս Ս. Մարգարյան, Պատմության ժամանակը, Ե., 2000:

[62] Տե´ս Վ. Գաբրիելյան, Գրականության մեր ժամանակը /հոդվածների ժողովածու/, Ե., 2006:

[63] Տե´ս Գրականության տեսության արդի խնդիրներ, Ե., 2016: Սույն ուսումնական ձեռնարկը ըստ էության տարբեր հեղինակների կողմից միևնույն հիմնահարցի` տեսության մասին հոդվածների ժողովածու է:

[64] Տե´ս օրինակ` Մաթևոսյանական ընթերցումներ, 2, Ե., 2011:

[65] Անդ, էջ 197-198:

[66] Անդ, էջ 199:

[67] Տե´ս անդ:

[68] Անդ, էջ 202-203:

[69] Տե´ս անդ, էջ 214:

[70] Անդ, էջ 224:

 

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՑԱՆԿ

 Ավետիսյան Զ., Գրողի ստեղծագործության հոգեբանության հարցեր, Ե., 2011:

Ավետիսյան Զ., Գրական ստեղծագործության հոգեբանությունը, Ե., 2011:

Արզումանյան Ա., Բառ-պատկերի հոգեբանական շերտը Բակունցի պատմվածքներում, Բանբեր Երևանի  համալսարանի, 2004, թիվ 1:

Արզումանյան Ա., Տեսիլի հոգեբանական-կառուցվածքային շերտը Մուշեղ Գալշոյանի պատմվածքներում, Հոգեբանությունը և կյանքը, 2005, թիվ 4:

Արզումանյան Ա., Գրական կերպարի հոգեբանական վերլուծություն, Գրական դատը որպես ուսուցման եղանակ, Մանկավարժության և  հոգեբանության հիմախնդիրներ, 2001, թիվ 2:

Գաբրիելյան Վ., Գրականության մեր ժամանակը /հոդվածների ժողովածու/, Ե., 2006:

Գասպարյան Ս., Հերմենևտիկան որպես գեղարվեստական ստեղծագործության մեկնաբանության մեթոդաբանություն, Բանբեր Երևանի համալսարանի, 2015, թիվ 3:

Գրականության տեսության արդի խնդիրներ, Ե., 2016:

Գրիգորյան Ս., Ժամանակակից խորհրդահայ  պոեմը (1960-80-ական թթ.), Ե., 1990:

Եղիազարյան Վ., Գրականագիտական հոդվածին առաջադրվող պահանջներն ու չափանիշները, տե´ս https://granish.org//grakanagitakan-hodvatsi-chapanishner/:

Զաքարյան Ս., Հայկական Վերածննդի հարցը, Ե., 2006:

Թամրազյան Հր., Հայ քննադատություն, հտ.Ա, Ե., 1983:

Մխիթարյան Ս., Արդի միջնադարագիտությունը և հայկական վերածնության խնդիրը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2007, թիվ 1:

Մաթևոսյանական ընթերցումներ, 2, Ե., 2011:

Մարգարյան Ս., Պատմության ժամանակը, Ե., 2000:

Մարգարյան Ս., Գրական զուգահեռներ, Ե., 2009:

Ջրբաշյան Ա., Գրական սեռեր և ժանրեր. համառոտ ակնարկ, Ե., 2015:

Ջրբաշյան Էդ., Գրականության տեսություն, Ե., 1980:

Ջրբաշյան Էդ., Մախչանյան Հ., Գրականագիտական բառարան, Ե., 1980:

Սանթոյան Մ., Գրականագիտական բառարան, Ե., 2009:

Սարինյան Մ., Միֆոլոգիզմը 20-րդ դարի 60-80-ական թթ. հայ արձակում, Ե., 2012:

Սարինյան Ս., Գրականագիտության մեթոդաբանության հարցերից, Հայոց գրականության երկու դարը, գիրք երկրորդ, Ե., 1989:

Սարինյան Ս., Գրականագիտական մեթոդները, Վեմ համահայկական հանդես, 2017, թիվ 1:

Սարինյան Ս., Հայ քննադատության պատմություն, հտ. 1, Ե., 1985:

Փանոսյան Ս., Միֆոլոգիական գրականության շուրջ, Քննադատական տարեգիրք, Ե., 1985:

Քալանթարյան Ժ., Գրականության  բազմադիմությունը, Բանբեր Երևանի համալսարանի, 2014, թիվ 1:

Քալանթարյան Ժ., Դիցաբանական դպրոցի սկզբունքների արտացոլումը հայ գրականագիտության մեջ, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1986, թիվ 2, էջ 83-96,

Քալանթարյան Ժ., Հայ գրականագիտության պատմություն, Ե., 1986:

Քալանթարյան Ժ., Հոգեբանական գրականագիտական դպրոցը և Արսեն Տերտերյանը, Քննադատական տարեգիրք, Ե., 1985:

Քալանթարյան Ժ., Քննադատությունն իբրև գործնական գրականագիտություն, Ե. 2017: