«Հազար ու մեկ գիշեր»-ից առաջին անգամ հեքիաթներ կարդացել եմ յոթ տարեկանում։ Նոր-նոր էի ավարտել տարրական դպրոցի առաջին տարին, և եղբորս հետ գնացել էինք Շվեյցարիա՝ Ժնև, ուր տեղափոխվել էին ծնողներս հորս՝ այնտեղ աշխատանքի անցնելուց հետո։ Ստամբուլից հեռանալիս ամառվա ընթացքում մեր ընթերցանությունը բարելավելու նպատակով հորաքույրս մեզ տվել էր գրքեր, որոնց թվում էր «Հազար ու մեկ գիշեր»-ի հեքիաթների ժողովածուն։ Այն գեղեցիկ հատոր էր՝ տպված բարձրորակ թղթով, և հիշում եմ, որ ամռան ընթացքում այն չորս-հինգ անգամ կարդացի: Երբ շատ շոգ էր, ճաշից հետո գնում էի իմ սենյակ` հանգստանալու․ փռվելով անկողնումս՝ շարունակ կարդում էի այդ նույն պատմությունները։ Մեր բնակարանը Ժնևի լճափից մի փողոց էր հեռու, և երբ թեթև զեփյուռը ներս էր սողոսկում բաց պատուհանից, իսկ մուրացկանի ակորդեոնի հնչյունները մեր տան հետևի դատարկ տարածքից հասնում էին ինձ, ճամփա էի ընկնում՝ ինձ կորցնելու Ալադինի լամպի և Ալի Բաբայի ու քառասուն ավազակների երկրում։
Ի՞նչ էր այն երկրի անունը, ուր այցելում էի։ Առաջին ուսումնասիրություններս ինձ հուշեցին, որ այն հեռու է ու օտար, շատ ավելի պարզ, քան մեր աշխարհն է, սակայն՝ մասը հրաշքների թագավորության։ Կարելի էր քայլել Ստամբուլի ցանկացած փողոցով և հանդիպել մարդկանց՝ այն նույն անուններով, որով հերոսներն էին, և միգուցե դա էր ինձ ստիպել մի փոքր մոտ զգալ նրանց, բայց նրանց պատմություններում ես իմ աշխարհից ոչինչ չէի տեսնում. գուցե կյանքն այդպիսին էր Անատոլիայի ամենահեռավոր գյուղերում, բայց՝ ո՛չ Ստամբուլում։ Ուստի, առաջին անգամ երբ կարդացի «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը, կարդացի այնպես, ինչպես կկարդա արևմուտքցի երեխան՝ զարմանալով Արևելքի սքանչելիքներից: Ես չգիտեի, որ նրա պատմությունները վաղուց էին ներթափանցել մեր մշակույթ Հնդկաստանից, Արաբիայից և Իրանից․ կամ որ Ստամբուլը՝ իմ ծննդավայրը, շատ առումներով կենդանի վկայությունն էր այն ավանդույթների, որոնցից ծագել են այս հոյակապ պատմությունները. կամ որ նրանց սովորույթներով (ստեր, հնարքներ ու խաբեություններ, սիրահարներ ու դավաճաններ, ծպտումներ, շրջադարձեր ու գաղտնիքներ) էր խորապես հյուսված իմ հայրենի քաղաքի խճճված ու անթարգմանելի ոգին։ Ավելի ուշ ես հայտնաբերեցի (այլ գրքերից), որ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ից կարդացած առաջին հեքիաթները վերցված չեն հին ձեռագրերից, որը, ըստ ֆրանսիացի թարգմանիչ և հեքիաթների առաջին բանահավաք Անտուան Գալլանի պնդման, ձեռք է բերվել Սիրիայում։ Գալլանը Ալի Բաբայի և քառասուն ավազակների կամ Ալադինի կախարդական լամպի մասին պատմությունները չի վերցրել ինչ-որ գրքից, նա դրանք լսել է Հաննա Դիաբ անունով մի քրիստոնյա արաբից և գրի է առել շատ ավելի ուշ, երբ պատրաստում էր իր անթոլոգիան։
Այստեղից հանգում ենք իրական խնդրին․ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը արևելյան գրականության հրաշալիքն է: Բայց քանի որ մենք ապրում ենք մի մշակույթում, որը խզել է իր կապերը սեփական մշակութային ժառանգությունից և մոռացել է իր պարտքը առ Հնդկաստանն ու Իրանը՝ փոխարենը տրվելով արևմտյան գրականության վայրիվերումներին, այն մեզ հետ է վերադարձվել Եվրոպայի միջոցով։ Չնայած այն հրատարակվել է արևմտյան շատ լեզուներով (երբեմն՝ դարաշրջանի ամենափայլուն մտավորականների կողմից, երբեմն՝ ամենատարօրինակների, ամենախենթերի ու ամենահիասքանչների կողմից) ամենահայտնին Անտուան Գալլանի ստեղծագործությունն էր։ Միևնույն ժամանակ Գալլանի՝ 1705-ին հրատարակած ժողովածուն ամենատպավորիչն է, ամենաընթերցվածն ու ամենաերկարակյացը։ Կարելի է անգամ ասել, որ առաջին անգամն էր, ինչ հեքիաթների այդ անվերջանալի շղթան հանդես եկավ որպես մեկ ամբողջություն, և հրատարակությունն ինքն էր պատասխանատու այս պատմությունների համաշխարհային փառքի համար։ Ժողովածուն հարյուրամյակի զգալի ժամանակահատվածում հարուստ և տպավորիչ ազդեցություն ունեցավ եվրոպական գրչության վրա։ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ի քամիները սոսափում են Ստենդալի, Քոլրիջի, Դը Քվենսիի ու Պոյի էջերում։ Սակայն ժողովածուն տող առ տող կարդալիս կարող ենք տեսնել, թե այդ ազդեցությունն ինչպես է արտահայտվել։ Մեծավ մասամբ այն է, ինչ մենք անվանում ենք «Զարմանահրաշ Արևելք» (պատմությունները լի են հրաշքներով, արտասովոր և գերբնական իրադարձություններով, սարսափ տեսարաններով), բայց «Հազար ու մեկ գիշեր»-ում կա շատ ավելին, քան այդ ամենը։
Այդ ամենը առավել հստակ կարող էի նկատել, երբ քսան տարեկանում վերադարձա «Հազար ու մեկ գիշեր»-ին։ Կարդացածս Ռայիֆ Քարադաղի թարգմանությունն էր, ով 1950-ականներին գիրքը վերահրատարակել էր՝ ներկայացնելով թուրքական հասարակությանը։ Իհարկե, ինչպես ընթերցողների մեծամասնությունը, ես այն չէի կարդում տող առ տող՝ գերադասելով թափառել մի պատմությունից մյուսը, ինչքանով նախասիրությունս էր ենթարկվում ինձ։ Նույնիսկ, երբ լարվածությամբ համակված` մի էջից մյուսն էի վազում, նեղանում էի, երբեմն էլ իրապես զզվում այն ամենից, ինչ կարդում էի։ Այսպես ասած, երբեք չեմ զգացել, թե կարդում էի պարտքի զգացումից դրդված, ինչպես երբեմն անում ենք դասականներ ընթերցելիս․ ես կարդում էի մեծ հետաքրքրությամբ՝ միաժամանակ ատելով այն, ինչ հետաքրքիր էր ինձ։
Երեսուն տարի անց, կարծում եմ, գիտեմ, թե ինչն էր ինձ այդքան անհանգստացնում. պատմությունների մեծ մասում տղամարդիկ ու կանայք մշտապես ստի պատերազմի մեջ են։ Ինձ նյարդայնացնում էր նրանց խարդավանքների, հնարքների, դավաճանությունների և սադրանքների անվերջ շղթան։ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ում որևէ կնոջ չի կարելի վստահել։ Չես կարող հավատալ կնոջ ասածին․ նրանք, իրենց փոքրիկ խաղերով ու հնարքներով տղամարդկանց խաբելու բացի, ոչինչ չեն անում։ Այն սկսվում է առաջին էջերից, երբ Շահերեզադեն անսեր տղամարդուն հետ է պահում իրեն սպանելուց՝ նրան խճճելով պատմություններով։ Եթե այս օրինակը կրկնվում է գրքում, ապա այն կարող է միայն արտացոլել, թե տղամարդիկ որքան խորն ու հիմնովին են վախենում կանանցից այն մշակույթում, որը ծնել է իրենց։ Սա միանգամայն համահունչ է այն փաստին, որ զենքը, որը կանայք օգտագործում են առավել հաջող, իրենց սեռական հմայքն է։ Այս առումով, «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը դարաշրջանի տղամարդկանց ամենամեծ վախի ցցուն արտահայտությունն է․ այն, որ կանայք կարող են լքել նրանց, գլխներին եղջյուրներ տնկել և դատապարտել մենության։ Պատմությունը, որն առավելագույնս սաստկացնում է այս վախը (և մազոխիստական առավելագույն հաճույք է պատճառում), սուլթանի մասին պատումն է, որ հետևում է՝ ինչպես է իր ամբողջ հարեմը սև ստրուկների հետ միասին իր գլխին եղջյուրներ տնկում։ Այն հաստատում է տղամարդկանց ամենաահավոր վախերն ու նախապաշարմունքները իգական սեռի վերաբերյալ, և պատահական չէ, որ թուրքական ժամանակակից հայտնի արձակագիրները և նույնիսկ Քեմալ Թահիրի նման քաղաքական «սոցիալ ռեալիստները» որոշեցին այս հեքիաթից հնարավորինս շատ բան կորզել։ Բայց երբ քսան տարեկան էի և համակված էի տղամարդկանց բնորոշ՝ կանանց չվստահելու վախերով, զգացի, որ այդ հեքիաթները շնչահեղձ անելու չափ «արևելյան» էին և ինչ-որ տեղ գռեհիկ։ Այդ օրերին թվում էր, թե «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը չափից շատ է տուրք տվել հետնախորշերի նախասիրություններին ու ճաշակին։ Կոպիտ, երկդիմի, չար (եթե տգեղ էլ չէին, շարունակ դրամատիզացնում էին իրենց բարոյական այլասերումը՝ դառնալով տգեղ, միանշանակ նողկալի՝ կրկին ու կրկին բանեցնելով իրենց վատագույն հատկանիշները, որպեսզի ընդամենը շարունակեն պատումը։
Հնարավոր է՝ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը երկրորդ անգամ ընթերցելիս առաջացած տհաճությունս այն մաքրասիրությունից էր, որը հաճախ վիրավորում է արևմտամետ երկրներին։ Այդ օրերին ինձ նման երիտասարդ թուրքերը, որոնք իրենց ժամանակակից էին համարում, արևելյան գրականության դասականները համարում էին մութ ու անթափանց անտառ: Հիմա հասկանում եմ, որ մեզ պակասում էր մի բանալի՝ ճանապարհ դեպի գրականություն, որը պահպանել է իր ժամանակակից հայացքները, բայց միևնույն ժամանակ մեզ թույլ է տվել գնահատել արաբիզմները, հումորն ու պատահական գեղեցկությունները։
Միայն երրորդ անգամ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը ընթերցելիս կարողացա ջերմանալ դրանով։ Բայց այս անգամ ուզում էի հասկանալ, թե ինչն է դարեր շարունակ այդքան հրապուրել արևմտյան գրողներին, ինչն է այս գիրքը դարձրել դասական: Արդեն տեսնում էի պատմությունների հսկայական մի ծով (անեզր մի ծով), և ինձ ապշեցրին նրա տենչանքը, ներսի գաղտնի երկրաչափությունը: Նախկինի նման, ես մի պատմությունից թռչում էի մյուսը՝ հրաժարվելով կեսից, եթե այն սկսում էր ձանձրացնել ինձ, և անցնում էի մեկ ուրիշին։ Չնայած որոշեցի, որ ինձ ավելի շատ հետաքրքրում էր ոչ թե պատումի բովանդակությունը, որքան՝ նրա ձևը, համամասնությունները, կրքերը, վերջիվերջո, ինձ ամենից շատ դուր էր գալիս այդ պատմությունների անդրկուլիսային կոլորիտը՝ այն չար դետալները, որոնցից երբեմն բողոքում էի։ Գուցե ժամանակի հետ ավելի շատ ընդունեցի, որ բավականաչափ ապրել եմ՝ հասկանալու, որ կյանքը բաղկացած է դավաճանությունից ու ոխից։ Այսպիսով՝ երրորդ ընթերցմանս ժամանակ ես վերջապես կարողացա գնահատել «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը՝ որպես արվեստի գործ, վայելել նրա տրամաբանության, քողարկումների, պահմտոցիների տարաժամանակյա խաղերը։ Իմ «Սև գիրքը» վեպում ես օգտվել եմ Հարուն ալ Ռաշիդի փառահեղ պատմությունից, ով մի գիշեր ծպտված դուրս է գալիս, որպեսզի տեսնի՝ ինչպես է իր նմանակը՝ կեղծ Հարուն ալ Ռաշիդը, նմանակում իրեն։ Ես փոխել եմ պատմությունը, որպեսզի հաղորդեմ 1940-ականների Ստամբուլի սև ու սպիտակ ֆիլմերի զգացողությունը։ Անգլերեն մեկնաբանությունների ու հրատարակության ծանոթագրությունների միջոցով միայն երեսուն տարեկանում կարողացա կարդալ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը՝ իր գաղտնի տրամաբանությամբ, ներքին կատակներով, հարստությամբ, ընտիր ու արտասովոր գեղեցկությամբ, տգեղ միջնախաղերով, միջամտություններով, գռեհկություններով․․․ կարճ ասած, այն գանձատուփ էր։ Սիրո և ատելության նախկին հարաբերություններս այդ գրքի հետ այլևս նշանակություն չունեին․ մանուկը, որ այնտեղ չէր կարողացել ճանաչել իր աշխարհը, մանուկ էր, որը դեռ չէր ընդունել կյանքը այնպիսին, ինչպիսին որ էր, և նույնը կարելի էր ասել զայրացած դեռահասի մասին, որն այն հորջորջել էր իբրև գռեհիկ։ Քանզի ես եկել եմ այն եզրահանգման, որ, եթե չընդունենք «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը այնպիսին, ինչպիսին որ է, այն կշարունակի (ինչպես կյանքը, որը հրաժարվում ենք ընդունել այնպիսին, ինչպիսին որ է) լինել մեծ դժբախտության աղբյուր։ Ընթերցողները պետք է առանց հույսի ու նախապաշարմունքի մոտենան գրքին և կարդան այն ինչպես ցանկանում են՝ հետևելով իրենց սեփական քմահաճույքներին ու տրամաբանությանը: Չնայած երևի ես արդեն չափազանց հեռու եմ գնում, որովհետև սխալ կլինի ընթերցողին ուղարկել այս գրքին որևէ կանխորոշված գաղափարներով:
Ես դեռ կցանկանայի օգտվել այս գրքից՝ ինչ-որ բան ասելու ընթերցանության ու մահվան մասին։ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ի մասին մարդիկ երկու բան են ասում։ Առաջինն այն է, որ որևէ մեկին երբևէ չի հաջողվել գիրքը կարդալ սկզբից մինչև վերջ։ Երկրորդ էլ, որ նա, ով կարդա այն սկզբից մինչև վերջ, հաստատ կմեռնի։ Անշուշտ, զգոն ընթերցողը, որ տեսել է, թե այս երկու նախազգուշացումները ինչպես են տեղավորվում իրար մեջ, կցանկանա զգուշանալ։ Բայց վախենալու պատճառ չկա։ Քանզի, մենք բոլորս մի օր մեռնելու ենք՝ անկախ նրանից կկարդանք «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը, թե՞ ոչ։
Հազար ու մեկ գիշեր․․․
«Ուրիշ գույներ» էսսեների ժողովածուից
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
